قسط 15
اهڙي ڳالهه به مان پاڻ ڪرڻ ۾ هئس، تيستائين تو پنهنجي زبان پاڻ چيو هو ته، ”عورت پنهنجي مقصد ۾ ٿڪندي ناهي– انهيءَ ڪري جو سندس فيصلا تمام سخت هوندا آهن. خدا تنهنجي زبان سلامت رکي– پر تو سخت فيصلن جي ڀيٽ ۾ نرم دلين کي الاءِ ڇو وساري ڇڏيو هو!
عورت بابت ڳالهيون ته مون به ڪيتريون ئي ٻُڌيون ۽ ڪيون هيون، ڪڏهن ٻُڌم ته عقل کُڙيءَ ۾ اٿس! ڪڏهن ٻڌم ته،
عورت سينسليس Senseless آهي– عقل واري حس منجهس آهي ڪانه! عورت کي دل جهڙا عضوا زبان ۾ آهن!
پنهنجي سختيءَ ۾ ڪوڙ ۽ جنون کي جنم ڏئي ٿي!
بهرحال ڪهڙي به حالت ۾– سخت زبانو رکي جيڪي ٿڪندا ئي ناهن– تن کي ٿڪاوٽ جو احساس به ڪهڙو!
جنهن رُنو نه هجي– ان جون اکيون به ڪهڙيون چئبيون!؟
جيڪو مري نٿو ڄاڻي– سو ڪنهن ميت جو ڪانڌي به نه ٿيو– تنهن تي ميار ڪهڙي ٺهندي.
ڇو ته اهڙيون اکيون سخت فيصلن ۾ ٿڪن ئي نٿيون!
زندهه يا مئي- دوزخ جو ڀؤ به اها دل کائي– جنهن قبر جي ڀٽن جهڙيون– عورت جون لسيون ۽ نرم رانون چٽيون هجن!
شايد مئل دليون– پنهنجي اوگهڙ ڏسڻ کان به انڌيون رهن ٿيون؟ منهنجي دل به ايئن ڪفن پوش بڻيل رهي– جو سندس مئل منهن ڏسڻ لاءِ توکان ته سندس ڪفن وارو مُٺيو به نه کُليو!
مان ته مئل ماڻهو جو منهن به ڏسي نه پئي سگهيس– پوءِ ڪهڙي حالت هوندي منهنجي؟– جڏهن کان پنهنجي دل جو لاشو– پنهنجي من جي قبر ۾، سينگاري رکيم– جيڪو سُڄي هنڌان هنڌان ڦاٽي پيو!
بس پوءِ پنهنجي ديس جي پوتر خاڪ ئي نصيب ٿيس– جنهن سان کيس ڌوئي، سندس زخمي راڳي، مَلي سندس ڌڪ ڀريندو رهيس.
واهوندن ۾ سرنهن گُل جي خوشبوءِ، سنڌ جي کيتن جي هُٻڪ ۽ چانڊاڻن ۾ کلندڙ کيتن جا نظارا ئي هئا– جن سندس مئل صحت کي جيئڻ جون صلاحون پئي ڏنيون– ۽ انهن کيس مري پاڻ ملهائڻ جو اولاڻو پئي ڏنو.
منهنجي دل جي نظر ۾– ڪلهن کان مٿي– عورت خدا جهڙي خوبصورت آهي– پر ڪلهن کان هيٺ– عورت کي ڏسي ماڻهو پنهنجو ذهن صاف نٿا رکن! بلڪل اهڙيءَ طرح جيئن اقرار جو ذهن– مون صاف سمجهي دوکو کاڌو– ۽ دوکو به اهڙو جنهن صدين جون صدائون– ساعتن ۾ سمهاري ڇڏيون!
اقرار واري انهيءَ دعوت ۾– جنهن مهل تو منهنجي ناول جو ذڪر ڇيڙيو هو– ته منهنجي ڪاوش ۽ ارادن جي لتاڙ ڪندي سڀن دوستن جي وچ ۾ اقرار ڪيڏي نه ڏکائيندڙ ڳالهه ڪئي هئي ته، ”فتاح! يار تون دل ۾ نه ڪجان، حقيقت ۾ اسان پنهنجي ادب جي تاريخ کي ناول جو صرف بس فرضي نالو- ناول- ئي ڏئي سگهيا آهيون- باقي رڳو رومان پرستي ۽ خيالي اُفق جي اُڏام ۾ رهيا آهيون.“ هن خاص منهنجو ڌيان ڇڪائيندي چيو، ”ڏس تون اسان جو ويجهو دوست آهين فتاح! ٻيلي مهرباني ڪري پنهنجي ناول ۾ عورت جا عضوا ته نه اُگهاڙجان؟– ڪجهه قومي غيرت جو به خيال رکجان– بس ايترو مڙئي خيال رهي وڌيڪ نه، ته به ويجها دوست تنهنجو ناول پڙهڻ جهڙو ته سمجهن.“
ڪيڏي کل مچي پئي هئي دوستن ۾– هرڪو منهنجي منهن ۾ ڏسي کلي رهيو هو– ايئن پئي لڳو ته اقرار جو اڃان به ڪو حساب ڪتاب مون تي رهجي ويو هو– جنهن ڪري سڄي سنگت ۾ ذليل ڪرڻ لاءِ مون کي مرڪز بڻايو هئائين. خبر ناهي اها دعوت خاص تنهنجي مان ۾ هئي يا مونکي سرعام بي عزت ڪرڻ لاءِ!
پيئڻ کانپوءِ سچ ڳالهايو ته ويندو آهي– سو وقت شايد صرف سچ ڳالهائڻ تائين محدود هوندو آهي– ۽ جنهن نيت سان پيتو ويندو آهي، ته انهن نيتن کي وقت به ايترو ئي صرف ملندو آهي، جيتري تائين بهڪائيندڙ خمار هجن ٿا– لهي وڃڻ کانپوءِ– نيتون مرضيءَ واريون هونديون آهن– ۽ وري پنهنجي اصل جڳهه تي به موٽنديون آهن– ۽ وري مصيبت اها به آهي ته ان ٿورڙي وقت ۾ صرف پنهنجا پاپ شايد اوڳاريا ويندا آهن! عوررت جي حُسن ۽ اخلاق سان محبت ڪرڻ کانپوءِ! منهنجو آدرش صرف ڌرتي ماءُ سان واعدي وفا رهڻ هو.
ڇو ته عورت جي دوستي منهنجي ذهني طبيعت لاءِ هڪ عجيب ڪيفيت پئي رهي.
ناول جو نالو کڻي مون سان مخاطب ٿيندڙ– هر دوست مون کي تقريبن اذيت پرستي ۽ ايذاءُ پسنديءَ جي طرف ڌڪي رهيو هو– ۽ پوءِ منهنجي اندر مان اهو سوال اُڀرندو هو ته– زمانو محبت کان محروم رکڻ وارو ظلم ڇو ٿو ڪري؟
پوءِ وڌيڪ ظلم ته اڃا اهو ٿيندو هو– جو اهڙي سوال جو جواب نه ذهن ٺاهي سگهندو ۽ نه ڪنهن دوست کان درست جواب ملندو هو!
دل هٿن تي رکي وڪڻڻ وقت– وچ ۾ ڊوڙي زمانو خريدار کي لت هڻي ڀڄائي ڇو ٿو؟
ڇا هي ٻن اکين وارو بي دل زمانو- هر پريميءَ کي– اهڙو روڳ ڏئي– هميشه اهڙي چڪيا چکائيندو رهندو؟
منهنجي دل جا سوال هئا اهي– جيڪي منهنجي خون جگر جي ذري ذري سان ملي ويا هئا.
قومي غيرت به جي مون ۾ هئي ته– اها ايڏي سستي غيرت به نه هئي– جو ان تي ايڏي طنز ۽ طعنا زني جون محفلون رچائڻ کپنديون هيون!
ناول لکڻ کان ته ذهن فرار ٿيڻ لڳو هو– پر دوستن جو ماڻهپو ڳوليندي – خود پنهنجي دل وارو آدم به هٿان وڃائڻ لڳو هئس.
پنهنجي هر آشا، اُميد ۽ آس کي پنهنجي خيالي اُفق جي- دائري جي ڦاهي سمجهڻ لڳو هئس.
اقرار کي سندس سوال جو جواب ڏيندي مون چيو هو ”يار هاڻ ته ناول لکڻ تان به هٿ کڻي ويٺو آهيان!“
”ڇو؟“ اقرار پڇيو هو. ۽ مون بس هڪ عام ماڻهو جيئان جوش کائيندي چيو هو ته ”يار اقرار هي جيڪا آسا!“ ڪمپني آهي نه- انهيءَ ته شام جي بادلن ۽ چنڊ ستارن جي آڪاش منڊليءَ ۾ اهڙو ته ڦاسائي وڌو اٿم- جو لڳي ٿو ته منهنجي غيرت به ڪو چورائي ويو آهي- ۽ مان جهڙو بي حس، بي غيرت ۽ بدذات بڻجي پيو آهيان- زندگي گذارڻ لاءِ- نوان نعرا ايجاد ڪري ناول ۾ لکڻ- شايد مون ۾ ايتري- فني صلاحيت به نه آهي. لکڻ واري خوشي ۽ پڙهي- پُرجهڻ واري پيڙاءُ خبر ناهي ته ڪيئن ۽ ڪهڙي طرح حاصل ٿيندي آهي- مون ته چميءَ کي به امن جو پيغام سڏيو- مان اهڙو اڻڄاڻ آهيان جو مونکي اها به پوري خبر ناهي ته چميءَ جو اصل خالق ڪير آهي، مان اهڙو ناول- اهڙي حالت ۾ واقعي لکي نه سگهندس اقرار جيڪو دوستن جي پڙهڻ لائق هجي- مون ۾ غيرت اڻ لڀ امن، تاريخ، اتحاد ۽ سليقي کان غير واقف- آزادي جي لحاظ کان- مونکي جنهن ڄڻيو- پاڻ آزاد جنم وٺي- پنهنجي دل جي دنيا خوش ۽ آباد ڏٺي هجائين ته- اها سندس دل جي ڳالهه آهي- پر مان ته سندس ڪک مان جنم وٺڻ وقت به ڪنهن غلامي کان ڇڄڻ خاطر احتجاجن روڄ راڙي ۾ هئس- پنهنجي ماءُ به جڏهن مونکي غلامي کان آزاد ڪيو هو- ته مان ان غلامي لاءِ ڏاڍو رنو هئس- شايد پنهنجي امن پناهه- انهي- گهر کانپوءِ- اهڙو امن نظر نه آيو هئم- جهڙو پنهنجي ماءُ جي پيٽ واري جهان ۾ ڏٺو هئم- هتي ته غيرتون به وڪبيون ۽ وٺبيون آهن- پر اتي ته غيرت جو واپار ۽ بک جو فساد منهنجي ذهن ۾ ئي نه هو- دوستن لاءِ پڙهڻ جهڙو ناول به تڏهن لکي سگهان ٿو اقرار- جڏهن وري واپس- پنهنجي ماءُ جي پيٽ وڃڻ جي بزرگي رکندو هجان- ماءُ جي پيٽ کان ٻاهر ته اهڙي بک محسوس ڪئي اٿم- جو ان بک ۾- سڄو سماج بکيو پيو- محسوس ڪريان- ۽ سندس اهڙي بک واري دانهن جي عمر به ڪنهن جيت جي عمر جيتري آهي.“
جوش ۾ اچي اڻڄاڻائي جي حد مان نڪرندي اهو به سمجهه مان نڪري ويم ته- مان چمي کي امن جو پيغام پيو چوان- پر هن جهان ۾ چميءَ جو خالق ڪير هو- ۽ جنهن پهريان چمي ڏني ته ڪهڙي نيت سان- ۽ چمي ايجاد ڪرڻ وقت سندس ڪهڙا ارادا هئا- منهنجي ان جوش ۾ جوابي تقرير کانپوءِ- دوستن ۾ ڪيتري- نه خاموشي ڇانيل هئي- سڀن شايد مونکي غور سان پي ٻڌو- منهنجا خيال واڍوڙيل هئا- مغز ۾ جهڙو مڇرن چڪ پاتا هئم- ذهني خارش ۾- پنهنجن خيالن کي کنهيندي اُگلي پيو هئس- هونئن به جڏهن به ڪائي ڳالهه کڻندو هئس ته رٻڙ ٿي پوندي هئي. دودي چنيسر جي داستان جيئان کٽندي نه هئي-
مون اقرار کي ان وقت اهو به چيو هو ته ”اقرار ماڻهو محبت جي صدمي کان روئندا، لڇندا ۽ تڙپندا آهن. ۽ ڪي ته وري نڪي رُئن ۽ نه ڪجهه ڪڇن- پر مان اهڙي ڪيفيت ۾ اکين جا دروازا ٻوٽي ڇڏيندو آهيان- ۽ من اندر جي خاموش بازار گهمڻ لڳندو آهيان- ڏاڍا حسين ماڻهو ڏسندو آهيان ان بازار ۾ هر صورت شاهڪار نظر ايندي آهي.
ان بازار ۾ ڪجهه مسڪراهٽون ته ڪجهه ٽهڪ- عجيب هُل هوندو آهي! پر مان نه کلي سگهندو آهيان نه روئي سگهندو آهيان!
اکيون پوري اندر جو T.V ڏسڻ،
زندگي شام وارو پهر محسوس ڪرڻ،
اکين مان آبي نور هاري، لڙڪن جو جام پيئڻ،
بي زبان خيال سانڍي، دل جي اوطاق ۾ سمهي خواب ڏسڻ،-
سڀ اڪيلائيءَ جا اڌما ۽ تنهائي جو تيوهار ته آهي! - ۽ ائين ماڻهو فنا آهي ته ماڻو مٽيءَ جو ڍڳو به آهي- پوءِ شايد اهو به درست چئبو ته- ماڻهو انفرادي طرح فاني ۽ اجتماعي طرح غير فاني آهي- پر ڇا ڪريان اقرار؟- اهڙي دنيا جي ياد ڏاڍو ستائيندي اٿم- جيڪا مون پنهنجي ماءُ جي پيٽ ۾ گذاري-
ڇا؟اهڙي دنيا۾ رهندڙ تيستائي فاني آهي؟ جيستائين هن ويڪو دنيا جي اجتماعي رونق ۾اچي!؟
مان ته اڃان به- اهڙي اڪيلي دنيا جي خواهش رکي ويٺو آهيان- پوءِ هن اجتماعي دنيا جي رونق تي ناول لکي به ڪيئن ٿو سگهان! ها! لکان به کڻي پر ان جي ٻولي شايد گونگي يا ويڪو سمجهي وڃي ۽ مونکي لعنت، ملامت کانسواءِ ڪوبه ٻيو داد حاصل شايد ٿئي.؟
هو ش سنڀالڻ کانپوءِ به، منهنجو صرف اهڙي نگاهه کان گذر ٿيو، جيڪا صرف ماڻهو جو عقل کسيندي آهي- سا ته الاءِ ڪهڙي نگاهه جنهن کي ڪم نظر چيو ويندو آهي. ڌاڙيل نطرن به مون کان رڳو عقل کسيو ۽ منهنجو علم سڀ بي ڪمو رهجي ويو.
اهڙي حالت ۾- منهنجو ناول ڪائنات ۾ ته ڇا- پر دوستن جي مادي زندگي ۽ زهنن ۾ ڪو انقلاب ۽ نواڻ نه آڻي سگهندو.
ترقي پسند انسان- بلندي کي ڇُهي وٺي! – پوءِ به خواهش جي غلامي!؟
منهنجو ذهني شعور، اهڙي ساڃاه کان به شايد رد آهي اقرار.“ ۽ پوءِ هلندي ڳالهه دوران- مون سڀني دوستن کي مخاطب ٿيندي چيو هو ته ”ڏسو سڀ اهل دوست ويٺا آهيو- پنهنجي ايمان جي سچائي سان ڪوئي ٻڌائيندو ته- خواهش جي غم کان- ڪنهن خود کي آزاد رکيو آهي؟“
سڀ رات جي اونداهيءَ جيئان خاموش هئا- سڀن جي زبان تي ڄڻ نانگن جا آکيرا اڏيل هئا- ڪنهن به خود کي اهڙي غلامي کان آزاد محسوس نه ڪيو هو. – مان انهن کي پنهنجا نوان دوست چوندو هئس- امن، انقلاب ۽ آزادي تي- ڪجهه ڳالهائڻ لاءِ- سڀ سرد مهري جا شڪار هئا، شايد سڀ جا سڀ نظرن جي حسن جا گهايل هئا- کين خاموشي ۽ امن به- شايد اهڙين نظرن کان ئي حاصل ٿيو هئن. اهڙين نظرن جي قبر ۾- جڏهن ڪوئي دفن ٿيڻ لڳندو آهي- ته دوستن، احبابن سان ڪابه صلاح، مصلحت نه ڪندو آهي. – جڏهن سندن دليون- نظرن جي ڪفن ۾ ويڙهبيون آهن- تڏهن محبوبن جون ادائون ئي- سندن يادن جو باقي رشتو- هونديون آهن- جيڪي سندن دل جي مزار تي- ڪارن گلن جون چادرون چاڙهينديون آهن.
پر جڏهن جيءَ جي جيئري جهان ۾- محبوبن سان رُسندا- آهن- تڏهن اهڙي خبر کين نه هوندي آهي- ته دل جيڪا، گوشت جو اوزار آهي- جيڪا انسان توڙي جانور ۾ Fit ٿيل آهي- اها اصل ڪنهن جي امانت آهي؟
پوءِ اهڙي اڻڄاڻ حالت، واري ڪيفيت ۾- سندن هر عبادت حسن پرستي هوندي آهي!
حسن جي ديدار لاءِ- سندن روح غلام رهندو آهي!،
پنهنجي گمنام سڄڻ جي وصال ڪاڻ رئندا آهن- ته سندن اکين ۾ آنسو ناهن هوندا!
انهن سان ملي ائين معلوم ٿيندو هئم- ڄڻ ته اهي ڪڏهون ڪا ستل هجن.
چنڊ ستارا ته ڇا- سورج به سندن نظرن کان غائب رهندو آهي شايد محبت جي اهڙي درجي ۾ اڃا داخل نه ٿيو هئس!
منهنجو من، تنهنجي اکين جي اڙهانگي دريا ۾ ٻڏل هو، صرف شام وارا ڪڪر پي ڊوڙايم- ۽ اکين مان گونگا مينهن پي وسايم!
ٻولي، امن ۽ آزادي پنهنجي دل جي گهر کي به ڏئي نه سگهيو هئس دل جي مئڪدي ۾ عصر ۽ سانجهي واري وقت به جام ۾ شراب نه ڀريو هئم!- جنهن جي اداس صدائن پٽيم پي شايد سومهڻي وقت به- اخلاق سان پيئڻ مونکي نه آيو! – جيڪي پيتم سو به شايد محبت جي وضوءَ سان نه- يا پي- ستس ۽ وقت قضا ڪيم! ۽ ان ڪري ئي- سندس جوش ۾ جڏهن ناپاڪ لڙڪ ٽپڪا ڏئي ڪرڻ لڳا- ته هينئون قواب جيئان پچڻ لڳو-. عشق جي گهر جي اڳيان لنگهڻ- منهنجي حق ۾ شايد نه هو! گذري به ويو هئس ته، ديوانن جيئان، ويندي، ويندي ڀٽڪي شايد ويو هئس!
اهڙي ارمان ۾ ته، دل جا لڙڪ، دل ۾ ئي ڪڙهندا رهيا،-، زندگي اهڙن جواري خيالن سان گذري- جيڪي دل جو داءُ هڻي نه پيا ڄاڻن،
۽ زندگي کي شام جو جام سمجهي- پيار ۾ لٽائڻ سندس- کيڏ نه هئي،
مون رنگ شباب نه پيتو- جيڪي پيتم، سڀ آسماني، سُرمائي رنگ هو شايد.
ها! اهڙا ٻيا ڪيترائي سبب هئا، جنهن ڪري- جيئن ناول ۾ ڪردارن تي لکيو وڃي ٿو- تئين منهنجي هر خيال ۽ آئڊيا کي دوست افسانو پيا سمجهن- تقريبن اقرار ۽ خاص ڪري تو- افسانو سمجهيو هو مونکي!
ماڻهو جڏهن دوستي جي ناتي سان گڏجن ٿا- تڏهن، دعائون گهرندا آهن ته- هو ڪڏهن جدائي ڏسندائي ڪونه- ۽ جدا ٿيو پون!
اها ئي بيماري هئي- هڪ وڌيڪ مون ۾ به. – جنهن دوستن کان مونکي، گهڻو تڻو جدا رکيو- سڀ ڪنهن کي مختلف طرح جو محسوس به تڏهن ٿيندو هئس.
تو به اهڙن ماڻهن کان ته- مونکي مختلف نه سمجهيو هو- جن جي هر آس، اميد شيشي جي ٿانءُ جهڙي هوندي آهي! اقرار جي مڪمل سڌري وڃڻ کانپوءِ- ڪهڙو سبب هو- جو منهنجي هر آشا کي- تو واريءَ جو ٺهيل ٻاراڻو گهر تصور پي ڪيو- جيڪو تيز هوائن لڳڻ سان- ڊهي پنهنجي اصل شڪل بدلايو ڇڏي.
جڏهن اقرار کي پنهنجي ناول لکڻ بابت پورو جواب ڏئي چڪو هئس- تڏهن اقرار وري به پنهنجو خيال ورجائيندي- چيو هو ته ” فتاح! اسان توکي ائين هرگز نه چونداسين ته- تون ناول نه لک- پر شايد منهنجي چوڻ جو اصل مقصد تو نه سمجهيو- مون جيڪي چيو پي ان جو اصل- مقصد هو ته- اسان پنهنجي فن ۽ فڪر کي محض پنهنجي ڪنهن من پسند شخصيت جي ساراهه جون- آيتون نه بنائي ويهون- پر ان مان به اهو مطلب نه وٺڻ گهرجي- ته ان جي شخصي اهليت کي نفرت ۽ ڌڪار سان پرچاريو وڃي- بلڪه انهيءَ جي خوبي ۽ قدر سندس اهليت مطابق- اهميت ڏيئڻ گهرجي- جيڪو ان جو حق به هجي ٿو- پوءِ ان ۾ ڪجهه سونهن ۽ صورت جي شڪل ۽ لياقت ۾ ته ڪي شخصيتون وري پنهنجي فن ۽ فضليت واري اهميت ۽ ادا سان سڃاتيون وينديون آهن-
اهڙين شخصيتن کي ساراهڻ وقت اسان تي اهو فرض ٿئي ٿو فتاح- ته انهن جي وصف اهڙي ريت بيان ڪجي- جو سندن ماضي، حال ۽ مستقبل پنهنجي، سماج ۽ ثقافت سان لاڳاپيل هجي-.
ڏس فتاح- ماڻهو پنهنجي محبوب جي واکڻ ڪرڻ کان رهي ته نٿو سگهي- پر پنهنجي خيال کي- پنهنجي ديس جي امنگ ڏانهن ضرور وٺي، کڻي وڃجي- جنهن ديس جي ڌرتي پنهنجي رنگين لباس ۽ هوائن جي خوشبوءَ سان- ان محبوب صورت کي سونهن ٿي بخشي- سندس حسين تاب کي جوهر عطا ٿي ڪري- اهڙن خيالن جي رچنا واريون ڪوتائون غيرفاني هونديون آهن فتاح!“
هن پنهنجي پختن خيالن جي تقرير کي جاري رکندي ڪجهه وڌيڪ چيو هو ته ”پنهنجي ذات جي افساني ۾ محدود رهجي ويندڙ پريمي- صرف گونگي ۽ خاموش تاريخ جو باب هوندو آهي. پنهنجي عمر جا عزيز ڏينهن- جَر تي ڦوٽي جيئان- گنوائي ڇڏيندو آهي.
زندگي جو مقصد! صرف پنهنجي محبوب جي سونهن کي سُهانين راتين جي تشبيهه ڏئي ساراهڻ نه هوندو آهي فتاح- ۽ نه ئي ذات پرستي سان پنهنجي ديس ۽ ڌرتي لاءِ پاڻ موکي سگهجي ٿو.
اسان پنهنجن نوجوانن دلين ۽ مضبوط دماغن کي- جيڪڏهن ٿورو غور ڏئي ڏسنداسين ته- سندن هر خاني مان- رومانس ۽ سيڪس جي دونهاٽيل سوچ ئي اڏامندي نظر ايندي.“
۽ پوءِ هن سڀن دوستن کي الڳ رکي صرف مون سان- مناظرو ڪندي پڇيو هو ته ”فتاح! ڇا تون يقين سان چئي ويندين ته- توکي پنهنجي ڌرتي ۽ ٻولي سان محبت آهي؟“ ”ها! بلڪل ڇو نه.“ مون کيس اهو وڏي آواز چيو هو- ۽ انڪار ڪري به ڪيئن پي سگهيس- اهڙي محبت کان انڪار ڪرڻ به منهنجي لاءِ پنهنجو پاڻ ڪوڙو ٿيڻ هو- تنهن کانسواءِ هن پنهنجي ذهن ۾- صرف مونکي رکي ڳالهايو هو- ۽ هن پنهنجي اها پوري ڀڳتي سڀني دوستن جي ذهنن تان ڊوڙائي، ڊوڙائي وري کٽائي به آڻي مون تي هئي.
منهنجو جواب ٻڌي هن وري ٻيو سوال پڇندي چيو هو ”ڇا تون پنهنجي اهڙي عمل کان انڪار ڪري سگهين ٿو فتاح! ته زندگي ۾ تو ڪنهن انسان سان به محبت ڪئي آهي.؟“
اهو سوال به تنهنجي روبرو اقرار اٿاريو هو- تو مون ۾ پنهنجون نظرون به شايد چورايون هيون- ان وقت منهنجي دل تنهنجي ان چور نظر تي چغلي پي هنئي.
جيئن هر قسم جي چوري ۾- نيتون خاموش رهنديون آهن- تنهنجي نظر به ائين خاموش هئي- نظرن ۾ محبت جو نه اظهار هو- نه اقرار ۽ نه انڪار-
پر مان ته شاهه چور هئس- پنهنجي محبت لاءِ 164 سئو چوهٺ ڪري ويهندو هئس- توڻي جو منهنجي اهڙي عادت توکي هرگز پسند نه هئي.
محبت ۽ محبوب جو سونهن- ٻئي اهڙيون شيون آهن- جن کي دل جي محل ۾ لڪائي، دنيا کان مخصوص ڪري رکي نٿو سگهجي.
ان وقت به مون اهڙو با مقصد بيان ڏيندي اقرار کي چيو هو- ”نه اقرار! مان اهڙي حقيقت کان انڪار نٿو ڪري سگهان- مان هڏ گوشت جو ٺهيل دل وارو انسان آهيان- ۽ ڪنهن انسان سان بيحد محبت به ڪري ويٺو آهيان.“
تڏهن هن شايد پنهنجي ڪنهن ذاتي مقصد بابت وري پڇيو هو ته ”پنهنجي وطن ۽ ڌرتي کان وڌيڪ محبت- گوشت جي ٺهيل ماڻهو سان ڪري ويٺو آهين- ۽ ڇو ڪري ويٺو آهين؟“ ڇوڪري ويٺو آهين؟- اهڙي سوال جو جواب ته کيس- پنهنجو خالق به ڏئي نه سگهي ها- ۽ جي اهو ماڻهو مون جهڙو هجي ها ته- پوءِ من ۾ محبت جي ڪشش به ڪهڙي هجي ها! – باقي ديس ۽ ڌرتي کان وڌيڪ محبت- گوشت جي ٺهيل ماڻهو سان- اهو مون ته نه چيو هو- پر اهي لفظ هن مون تي مڙهيا هئا- پر پوءِ به- اهو هن درست چيو هو- ته مان پنهنجي ديس ۽ ڌرتي کان به وڌيڪ محبت گوشت جي ٺهيل انسان سان ڪري ويٺو هئس.
اهائي ته اندر ۾ اڻ، تڻ هئم- جنهن ۾ مان پنهنجن رچنائن جي هر ڪوتا اڌوري محسوس ڪندو هئس.
اهڙي محبت مان ڪنهن سان ڪري ويٺو هئس- ان لاءِ پنهنجي ڪنهن دل واري دوست کي ڪن ۾ به ٻڌائڻ جي ضرورت نه هئي. ڪجهه نه ڪجهه ته توکي به اهڙي سوال تي ڳالهائڻ کپندي هو- ڏاڍيون اميد ڀريون نگاهون تو ۾ وڌيون هئم-
ڇا تون اهڙي حقيقت کان اڻڄاڻ هيئنءِ- ته منهنجي قلم جو هر اشارو ۽ ناول اسٽوري جي هر موسم توئي هيئينءِ! منهنجي ناول جو هر منظر ۽ مڪالمو تنهنجي تصوير هئي- سنڌ ڌرتي تي لڳندڙ ڏکڻ جي هير- ۽ ٿڌين واهوندين جي رنگ ۽ بوءَ جي ڪهاڻي تون ئي هيئينءِ.
اقرار سميت- سواءِ تنهنجي- باقي سڀ دوست منهنجي جواب جا منتظر هئا- مان Political خيالن کان هٽي- محبت تي ئي ڳالهائڻ پي چاهيو- پر شايد خود کي سياسي پهلو کان ايترو الڳ رکي نه سگهيو هئس- جيترو الڳ رهڻ پي چاهيم-
جيئن ڪو ماڻهو ڪنهن حقيقت تي ڳالهائڻ نه چاهيندو هجي- ذهني طرح تيار به نه هجي- پوءِ به هو ان بابت ڳالهاءِ ويندو هجي- اهڙي طرح سان مون اقرار کي جواب ڏيندي چيو هو ”اقرار جيتري حد تائين مون پڙهيو آهي- ته ماڻهو پنهنجي محبت جي ابتدا- ڪنهن انسان جي عشق سان ئي ڪندو آهي- تيستائين هو اهڙي امتحان سان- عشق جي ڪاڙهي ۾ پيو ڪڙهندو آهي- جڏهن محبت ۾ سندس Fixation مضبوط ٿي ويندي آهي- پوءِ هو پنهنجي ديوانگي تي عجب کائي- پنهنجو پاڻ کي ڳولي- خود تي پائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي- پر خواهشون کيس منجهائي وجهنديون آهن- تڏهن کيس ڪنهن سهاري جي سخت ضرورت هوندي آهي- پر رهنمائي جي احتمام کان محروم رهي- زماني ۾ اڪيلو رهجي وڃڻ کانپوءِ- زندگي جو اهم مقصد ڀلائي ويهندو آهي- خود کي ڪيڏانهن وٺي وڃڻ پيو چاهي؟ ڪائي خبر کيس ناهي رهندي.
محبت ۾ اهڙو يگانو ذهن- پنهنجي دل کي ٻک هڻي پنهنجي محبوب جي زلفن جي ڇانوري ۾ به- سک سان سمهي نه- سگهندو آهي! دل جي وحيءَ کان بي سمجهه- پنهنجي دل جو اڪيلو مالڪ ٿو بڻجي پوي!
ها! پنهنجي دل جي رباعي پاڻ نه سمجهي سگهندو هجي- سو قومي زبان ۽ سياسي سليقي لاءِ ڪهڙو مقصد ۽ قرباني رکندو- هوندو؟ ننگ تان نثار ٿي- اهڙي لذت جي نزاڪت حاصل ڪرڻ لاءِ- سندس زندگي جي ڪتاب ۾ هڪ لفظ به ناهي هوندو اقرار!“
مون ايترو ڪجهه چئي اڃان دنگ ڪيو هو ته، اقرار پنهنجي سمجهه مطابق چيو هو ته ”يار فتاح! شايد مجبور ٿي چوڻو پيو پوي ته، مان تنهنجي ذهن ۾- اهڙي ڪمي پيو محسوس ڪيان- جيڪا اسان دوستن لاءِ تمام ڏک جهڙي ڳالهه آهي.“
ڏک ته مونکي ٿيو هو- ڪنهن به دوست منهنجي ڳالهه سمجهي نه هئي- يا ڪنهن سمجهي به هئي- ته ڳالهائڻ لاءِ وٽس جواب جو پورو مواد نه هو.
ڳالهه ته مون هوش ۾ رهي هوش واري ڪئي هئي- پر شايد اقرار به مونکي مدهوش سمجهيو هو- ڪوئي هوش وارو سنگ ۾ ويٺل به هو ڇا؟
مون ته اهڙو غور به نه ڪيو هو- ۽ مون صرف هاڻ اقرار کي پي ٻڌو هو- جنهن چيو پي ”لڳي پيو فتاح! تون چوماسي جي واچوئڙن ۾- اهڙي تيز طوفان کي منٿ ڪرڻ جو قائل نه آهين- اهڙو طوفان جيڪو زندگي جو وڻ پاڙان پٽي ڪنهن گمنام صحرا ۾ اڇلي ڦٽو ڪندو هجي-
۽ اهڙا واچوئڙا- جيڪي مقصد جون راهون- ڌوڙ اڏائي گم ڪري ڇڏيندا هجن- شايد انهن جي ضد ۾ ڪڏهن نه آيو آهين فتاح! ڏاڍو ڏک اٿم تنهنجي لاءِ دوست! تنهنجي اهڙي حالت جو ته- ڪٿي زندگي جو وهانءُ اهڙي عورت سان نه ڪري ويهين- جيڪا تو کان وڌيڪ بيوقوف هجي- تون ناول تي لکندي بال پائينٽ پين خالي ڪري اڇليندو هجين- ۽ هو اهو اڇلايل ساڳي قلم وري واپس قلمدان تي لڳائيندي هجي!“
اقرار اها اهڙي ڳالهه- اهڙي انداز ۾ کلندي ڪئي هئي جهڙو منهنجو پيءَ بڻيو ويٺو هو- هونئن به ماڻهو پنهنجي ماءُ جي يار سان ته صلح ڪري سگهي ٿو- پر رقيبن سان صلح ڏاڍي ڏکي ڳالهه آهي!
اقرار کي منهنجي شادي جي به ڏاڍي ڳڻتي هئي شايد- سندس اهڙي تجويز کي مون دوستن جي ضد ۾- نه پي نيئڻ چاهيو- سندس خيال جو وزن ڪٽيندي مون چيو هو ”اقرار جيڪڏهن- مون پنهنجي زندگي خود- هڪ اڇلايل قلم بنائي ڇڏي هجي ته پوءِ؟“
هن جواب ڏيندي چيو هو ”پوءِ تون ائين ڄاڻ ته ڪنهن خود فريبي ۽ خوش فعلي ۾ مبتلا هوندين دوست- خالي قلم جيئان اهڙي زندگي جڏهن ڪنهن اڇل ۾ ويندي آهي- ته زماني جا بوٽ- بي درديءَ سان کيس لتاڙي فنا ڪري ڇڏيندا آهن!“
” زماني جي لتاڙ کان- ڪڏهن ڪا آجي زندگي به ڏٺي اٿئي اقرار- زندگين جي منهن تي زماني جي لڳايل لٽ ڪڏهن ڪنهن تڪليف ڪري- ڇنڊي به آهي!؟“ تڏهن اقرار ڪنهن حد تائين تسليم ڪندي چيو هو ته ”ها! تون ڪنهن حد تائين درست به هوندين فتاح! پر زندگين ۾ Plague پليگ جي وبا پکيڙيندڙ سڀ جا سڀ ڪوئا ماري اسان فنا ته نٿاڪري سگهون نه؟“
سندس اهڙي جواب تيِ- وچ ۾ هڪ دوست اقرار کي مخاطب ٿيندي چيو هو ته ”يار ڪوئن واري پليگ جي- وبائي پکيڙ جو اسان درست ڪاٿو لڳائي ته نه سگهنداسين- پر محبت م نفرت کي پليگ جهڙوئي مرض چئي سگهون ٿا- حقيقت جي نظر سان ڏٺو وڃي ته- زندگي ۾ ڪڏهن، ڪڏهن اهڙا ڪوئا ته اسين به ٿي پوندا آهيون!؟“
اِهو اهو دوست هو جيڪو شاهه لطيف جو بيت لفظي طرح هميشه غلط ٻڌائيندو هو- اُنهي دوست حقيقت بيان ڪئي هئي- محبت به انسان مان ئي ڦٽي ته نفرت جو ٻج به انسان ئي پوکيو- پر دنيا جو ته وجود ئي محبت تي قائم آهي- جنهن ۾ نفرت جو وجود Plague کان هزار بار وڌيڪ خطرناڪ آهي.
نفرت! جنهن ۾ هڪٻئي کي پٽي کائڻ واري وحشيت سمايل آهي. محبت! جنهن ۾ هڪٻئي کي جيئارڻ واري محنت ۽ صحبت سمايل آهي. ڪهڙي نه بهتر ۽ سچائي سان ڳالهه ڪئي هئي ان دوست، توکان ته اڄ به اهو پڇي سگهجي ٿو- ته ڇا ان ۾ صداقت نه هئي؟ پر ان وقت انهيءَ دوست کي- ڪنهن به ڪوئي جواب نه ڏنو هو-. سمجهندا ته سڀ مون جيان پاڻ کي فلاسافر هئا- پر زندگي ۾ جيت شايد هر ڪوئ نٿو ماڻي-
شايد منهجي ۽ اقرار جي انهيءَ ڊگهي بحث مان به ڪنهن ڪا نواڻ محسوس نه ڪئي هئي- سواءِ تنهنجي- پنهنجو پاڻ کان پڇڻ جي ته مون ۾ عادت هئي- ۽ ان وقت به رهي نه سگهيس- سهي، سهي نيٺ پنهنجي ضمير کان پڇڻ لڳس ته- ائين ڇو ٿو ٿئي- حقيقتون جڏهن بيان ٿينديون آهن تڏهن ماڻهن سان گڏ دوست به پنهنجون اکيون، ٻوٽي ۽ مغز ڇو ويڙهي ڇڏيندا اهن-؟
ذهن گونگا، خاموش ۽ منجمد ڇو محسوس ٿيندا آهن!؟ هر ماڻهو ميت جي مثال ٿيو پوي ڇو؟.
شايد دفن ٿيڻ کانپوءِ- لاش به پنهنجي لتاڙيندڙ لاءِ- مون جيئان ڏاڍو آزاد سوچيندو هوندو.
ائين حقيقت جڏهن به واضح ٿي- ته دوستن ۾ هميشه ڪا وبائي ڪيفيت تاري ٿيندي رهي!!