قسط 5
هونئن به توسان محبت ڪرڻ کانپوءِ- مان هر حسين ماڻهو ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو هئس- پر انهيءَ خيال سان نه- ته ڪنهن حسين سان محبت جو رشتو ڳنڍي خود کي- Enjoy ڪيان- پر الاءِ ته ڪيئن، هر سهڻي ماڻهو جي تصوير منهنجي ذهن تي چٽجڻ لڳي هئي- هڪ دفعو ڏٺم، ته نظرون کيس وساري نه پي سگهيون- اکين کي يادگيري به ڪا بنهه مضبوط هوندي آهي.
تنهنجو ڪراچي وڃڻ ۽ دير لائڻ جي ڪري مونکي تنهنجي محبت جي خشڪي ايترو ته اداس ڪيو- جو دل به خشڪ ٿيڻ لڳي هئي- ۽ پوءِ پنهنجي پياسي دل جي اڃ اجهائڻ لاءِ ۽ من وندرائڻ لاءِ- لوڪان پاڻ لڪائي- اها اُڃ کڻي- حيدرآباد جي حسينن واري بازار ۾ دل کي ٿاٻا کارائڻ ويو هئس- جتي هڪ خوبصورت عورت سان رومانس ڪندي خيالن جي ڏي وٺ ڪيم- اها عورت ميڪ اپ جي خوبصورت مصنوعي رنگن ۾ رنڱيل هئي- حالانڪ اهڙا مصنوعي رنگ ماڻهو مٿان چٽيل مونکي نه وڻندا هئا- پوءِ به ڪجهه وقت لاءِ ان سان Company ڪرڻ جو مونکي خيال ٿيو- پر سندس ڪمزور ۽ اوباورو جسم- جيڪو پنهنجو خوبصورت جوڀن به وڃائي چڪو هو- سو مونکي منهنجي مئل جسم کان وڌيڪ ڳريل ۽ سڙيل پي معلوم ٿيو- مان ان وقت اهڙي حقيقت قطعي سمجهي نه سگهيس، ته مرد چڪلائي ڇو ٿيندا آهن!؟
سندس بازاري نالو حاجران هو- ساڻس ڪجهه وڌيڪ ڳالهائڻ کانپوءِ سندس چچريل خيالن جا لفظ ٻڌي- مون پاڻ ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي- ته مونکي چوڻ لڳي ”تمام سستي آهيان سنگت ڪري ڏسو؟“ مون کيس تمام بي رُخيءَ سان جواب ڏئي انڪار ڪيو- ته هن وري چيو ”ضرورتمند آهيون- توهان جي پسند مطابق پيش اينداسين!“
پنهنجي ئي شرم ۾ ٻڏي ويو هئس ان وقت!
پنهنجي ٿوري ڪئي تي به پڇتاءُ اچي ويو هئم،
مان سنڌ جي ڪنهن به چڪلي ۾ اڳ ويل نه هئس،
پنهنجو پاڻ تي ملامت ڪرڻ لڳس،
ڪنهن طرح سان- مونکي اهو يقين ٿيڻ لڳو هو- ته ماڻهن انسانيت کي جانور جي موت ماري، ناچو بازارين ۾ ٽنگي ڇڏيو آهي ۽ مان شايد ان جو تماشو ڏسڻ آيو آهيان-!
شايد خود کي اهڙن ماڻهن ۾ شمار ڪرڻ لڳو آهيان- جن انسانيت جي عظمت کي ٿڏا هڻي سندس وجود ۾ چُٽا وجهي ڇڏيا آهن!
پنهنجي ضمير کان مطمئن نه هئس،
انسانيت جي اگهاڙي جناري تي!
تمائش بيني ڪندڙ- تماشائن ۾ خود کي شريڪ سمجهڻ لڳس شايد پنهنجي انسانيت وڃائي چڪو هئس!
۽ هاڻ خيالن جا تڪڙا قدم ڊوڙائي، پنهنجي انسانيت ڳولڻ لڳس، ته ان ڏينهن وارا خيال مونکي بندوق جي ٺڪاءُ جيئان لڳي- ياد آيا- ۽ منهنجو مغز ٽهڪڻ لڳو،
ان ڏينهن وارا خيال،- جڏهن تنهنجي مرضي ۽ پسند مطابق صرف خاص دوستن جي گروپ ۾ مڪلي کان ڪينجهر تائين پڪنڪ ملهائڻ نڪتاهئاسين ۽ مڪلي تي تو ۽ مان- سڀني دوستن کان الڳ نويڪلائي ۾ ويهي ”مدرٽريسا“ جي شخصيت تي ڳالهايو هو- تڏهن به تو پنهنجي معمولي دستور ۽ عادتي بيمار عمل موجب، منهنجن خيالن کي ڪائي اهميت ڪونه ڏني هئي!
تو ان وقت ننڍڙين پٿرين جي مدد سان- مڪليءَ جي خونريز ڌرتيءَ تي پنهنجو نالو پي لکيو، ۽ پنهنجي نالي آسا جي ٻن آوازن مان اڃا صرف ”آ“ جو آواز مڪمل ڪيو هو- تو مون ڏانهن ڪا به توجهه ڪو نه پي ڏني- تنهن هوندي به مون جڏهن مدرٽريسا جي شخصيت کي ساراهيندي سندس ڪيل انسانيت تي احسانن ۽ انسانيت سان سندس محبت جو ذڪر ڇيڙيو- تڏهن ان وقت هڪ عام عورت جيئان، احسان فراموشيءَ سان تو بي ڍنگي ڳالهه ڪندي چيو ”هر احسان روپئي جي حيثيت ذريعي لاهي سگهجي ٿو“ تنهنجي اهڙي خيال ئي منهنجو ذهن ٻڙڪائي وڌو هو!
تو اها ڳالهه پنهنجي عقل، هستي ۽ حيثيت تي ناز ڪندي ڪئي هئي.
هونئن به ڪنهن عورت جي بهتر عمل ۽ سندس انسان دوست ڪارنامن تي جڏهن به مون چند لفظن جو خراج پي ڏنو- تڏهن تو ان جي بدلي پنهنجي ڪنهن هاڪاري راءِ يا حقيقت مڃڻ جي بجاءِ پنهنجي متضاد رويي سان- پنهنجي روپئي جي طاقت پي ڏيکاري.
اهڙي طرح پنهنجي بيوقوفي تي پاڻ مذاق به ڪندي هئين- ايتري تائين جو- اهڙي ڪا عظيم عورت- پنهنجي ڌرتيءَ ماءُ جي هنج ۾ آرامي ڇو نه هجي- پر توکي پوءِ به پنهنجي زناني دل ۾ حاسد پڻو جاڳي پوندو هو.
ان ڏينهن به، تو محبت کي روپئي جو ملهه ڏئي- پنهنجي انسانيت جو آپگهات ڪري- تو انسانيت تي هڪ بدنما داغ هڻڻ جي ڪوشش ڪئي هئي-
تنهنجن اهڙن مريض خيالن کي- مان پنهنجي ادبي ڪاوش ذريعي هڪ ڌوٻي مزور جي حيثيت سان ڌوئيندو رهيس.
تنهنجي انسانيت!- جنهن جي عظمت تي ڪڏهن- ڪڏهن- ڪلر جهڙي حسد جي لٽ چڙهندي هئي ته مان Polish Man جيئان کيس چڱي طرح ڇنڊي ڦوڪي چمڪائيندو رهيس- توڻي جو منهنجي پنهنجي انسانيت اهڙي عمل سان ڪنهن لتاڙ جو شڪار به ٿيندي رهي- ۽ تو ڪڏهن محسوس به نه ڪيو-
پنهنجي بي بها روپئي جي گهمنڊ ۽ غرور ۾- انسانيت کي تو شايد روپئي جهڙي ڪمين گاهه تصور ڪيو هو.
محبت! جيڪا دل جي جهان ۾ سڀ ڪجهه سيکاريندڙ ۽ زندگي جو هڪ نامڪمل سفر آهي- جنهن ڪيترائي- راهه گذر مسافر منزل کان اڳ، رلائي به ڇڏيا ته وڃائي به ڇڏيا- ۽ وصال ياد جي آس ۾ مِٽائي به ڇڏبا! ته ملائي به ڇڏيا-
مان ان محبت جي راز ۽ حق تي مضبوطيءَ سان اصراري رهيس ۽ تون پنهنجي بدگماني سان- ان تي اعتراض ڪندي هيئن.
مان انسانيت کي معصوميت جا درجا ڏيندو هئس!
۽ تو حقارت جا مئل لفظ ڳالهائيندي رهئين!
مون محبت ۾ اونداهين کي هميشه پاراتا ڏنا،
۽ تون اونداهين ۾- مونکي پنهنجي جسم سان ويڙهي وٺڻ جا وجهه پي ڳوليا.
مون عشق جي باب ۾، انسانيت جو درجو اول رکيو،
عشق! جيڪو عقل جون اکيون انڌيون ڪري، وات سبي ٿو ڇڏي-
مغز ڳرو ۽ ڪن ڪڍي ٿو ڇڏي تو اهڙي عشق کي- صرف انساني خوبصورت جسم جو سودائي سمجهيو-
تون ته انسانيت تصور ئي ان کي ڪندي هئين- جنهن جي شڪل ۽ شبيهه تنهنجي نڪور نوٽن تي ڇپيل- توکي صاف نظر ايندي هئي-
تنهنجو به ڪهڙو ڏوهه- روپيو طاقت به اهڙي رهيو آهي- جنهن جي چڪلي کان وٺي مڪي شريف تائين رسائي آهي. گناهه کان وٺي توبهه تائين- ۽ ڪفر کان وٺي ڪعبه تاءِ سندس پهچ آهي- ته پوءِ تنهنجو عقل ڪيئن نه ابتال ٿيندو.
توکي ته لفظ انسانيت کان ئي چڙ وٺندي هئي- سا به اهڙي وقت صرف- جڏهن ٻين لاءِ اهڙا لفظ تون منهنجي زباني ٻڌندي هئين-
تڏهن توکي وڌيڪ چيڙائڻ خاطر- مان لفظ انسانيت کي وڌيڪ لفظن جي بلندي ڏيئڻ لاءِ- ٻيڙي سڙهه جيئان- پنهنجا خيال تنهنجي مغز تي رکي- پنهنجي زبان سان سبي ساڄاڪندوهئس.
تون پنهنجي اڻڄاڻائي ۽ ناداني سبب- انسانيت جي ترندڙ- ٻيڙيءَ کي تُن ڪري- وري هاڪاريو به هميشه اَوَتڙ ڏانهن جتي ڪئين غوراب غرق ٿين.
۽ مان هڪ خلاصيءَ جي حيثيت سان انسانيت جي ٻيڙي تاريندڙ غافل ۽ گهري، ننڊ ستل ناکئي کي ونجهه مٿي ۾ هڻي پي بيدار ڪيو- ۽ کيس سکاڻ جي سنڀال ۽ سڙهه ساڄو ڪرڻ واريون نيڪ صلاحون ڏنيون.
۽ تون منهنجي اهڙي انسان دوست نظريي تي- هروقت ٺٺولي ڪندي هئين-
تو ڪنهن رات ائين به چيو هو ”فتاح! تون ڀنگ پياڪ موالي قوم ۽ آفيم خور اڌڙ انسان جي عظمت ۽ آزادي جي ڳالهه ڪيئن ٿو ڪرين؟- جنهن کي طرز زندگي جي ڪا ساڃاهه نه آهي- انهن جي انسانيت ته- مٽيءَ جو ٺهيل ڍڳو آهي- تون ان کي گهڙي ٺاهي، رنگ روپ ڏئي، ان مان اوڻايون ڪڍي Clear ڪري- جڏهن اهڙي کين ساڃاهه ڏيندين- ته وري هو- ان جو ڪنهن مهل ڪنڌ ته ڪنهن مهل ٽنگ، ٻانهه ڀڃيو ويٺا هوندا!- آخر تون ڪيترو انهن جي اهڙي انسانيت جي جوڙ توڙ ڪندين- نيٺ ته تون پنهنجي انسانيت به انهن جي نشي آور لتن ۾ ڌوڙ ڪندين- جن کي ٺري (Kind of Country Wine) ۽ ٺڪر جي ڪونڊن ۾ پنهنجو ماڻهپو نظر آيو هجي- انهن کي انسان ۽ انسانيت جو نظر اچڻ تمام مشڪل آهي.“
تو تاريخي حوالو ڏيندي وڌيڪ چيو هو ”اسان انگريزن کان اڳ به سکن، سنتوشن جي غلاميءَ ۾ سندن پير پي ڌوتا- انگريزن کان پوءِ- اسان پيري، مريدي، واريون رت پياڪ ڄؤرون پنهنجو پاڻ کي چهٽائي ڇڏيون- ۽ هاڻ به اڃان تائين سرڪاري، رئيسن، ۽ ملن، مشيرن جون اوطاقون اوتارا پيا ٻوهاريون- آزادگڏهه جو سوار بڻجي- پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت کي نشن جي دونهن ۾ اڏائيندڙن کي- تون ڪهڙي انسانيت جا سنج ڏئي هسوار ڪندين؟- ۽ تاريخ کي ڪوڙ جي بوتل ۾ وجهي- شو ڪيس ۾ رکڻ، ته ڪو اسان جي امير امراءُ کان ئي سکي!.“
تنهنجو اهو چوڻ ته حقيقت۽ حق بجانب هو- پر عمل جي لحاظ کان تون به انهن ماڻهن مان هئين- جيڪي صرف سٺيون صلاحون ڏيندڙ ۽ ملوڪ مشورن جا ماهر هوندا آهن- باقي عمل سندن ذهن ۾ خارش ۽ سوچن ۾ سُستي ٿو پيدا ڪري- ايتري تائين جو عمل سندن منهن اچي لڳندو آهي- ته هو گدڙ جيئان پٺ ڏئي ڀڄڻ جون راهون ٿا ڳولين- پوءِ جڏهن ڀڄڻ جي ڪائي واٽ کين نظر نٿي اچي تڏهن نيون، نيون صلاحون ڏيئڻ شروع ڪندا آهن- پر اهڙي صلاح هرگز نه ڏيندا آهن- ته صلاح بزدلي ۽ عمل بهادري آهي- بلڪل اهڙي طرح سان- تنهنجن انهن نيڪ صلاحن جي ڊوڙ به صرف مون تائين محدود رهي.
تنهنجي انهيءَ نقادڪشيءَ کي مان تنهنجي Lip service کان وڌيڪ ٻيو ڪجهه چئي نه پئي سگهيس- ۽ اهڙي قسم جون صلاحون ڏيندڙ ليکڪ- لفظن جا ڀيڪاري ۽ خيالن جا سٺا پينو ثابت ٿي سگهن ٿا- پر عمل کين خدا ڪارڻ به ڏنو وڃي- ته سندن ساهه ڦڦڙن مان نڪري- في الحال ڊگهي ننڊ سمهي پوندو،
تو ته مونکي اهو ايترو سڀ ڪجهه ائين چئي ڏيندين هئين- ۽ اهڙي طرح سان چوندي هئين جهڙو ڪر مان سنڌ جو ٻيو ”جي ايم سيد“ هئس.
توکي سچ ڳالهائڻ لاءِ جڏهن به وقت ۽ وجهه مليو ته انسانيت جي ارڏائي- جوارين جون پيدا ڪيل گند غلاظتون مونکي گوبر سمجهي، سڀ مونتي اڇلي ڦٽو ڪندي هئين- ۽ مان تنهنجي هر اهڙي گار، گفتي ٻڌڻ کانپوءِ- توکي پنهنجو ڪو نه ڪو شعر ٻڌائي ڇڏيندو هئس. جيڪو رويو توکي وڻندو نه هو- پنهنجي اڻپوري سمجهه ۽ اروڳ معصوم نظر سان وقت ۽ حالات تي پنهنجو خيال ڊوڙائي- ادب کي هڪ بي معنيٰ شيءَ ۽ زوال پذيريءَ جا درجا ۽ رايا به ڏيندي هئين- محض ان ڪري جو- توکي چوندو هئس ته، ”ادب منهنجو قرآن آهي.“
تنهنجو مون سان رهڻ ايتري حد تائين هو- جو هڪ ڀيرو مون چيو هو ”قرآن ۾ 14 سجدا آهن.“
تڏهن به تون مخالفت ۾ چوندي هئين ته ”سجدو ته هڪ ئي ڪافي آهي.“
توڻي جو دل جي سجدي ۾، عشق واري نماز کي تو سمجهيو نه هو- تو ته ڪڏهن به وقت ڪڍي- ادبي جي مزاجي حيثيت جو مطالعو ئي نه ڪيو هو.
تنهنجي محبت جي ديوانگي ۾- منهنجي بيوس زبان مان جيڪي شاعراڻا لفظ نڪرندا هئا- تون بس انهن کي ئي ادب جي سماجي ڪارج مان موڪلاڻيءَ جا دليل، ثبوت ۽ مثال ڏيندين هئين.
تو پنهنجي شخصي حيثيت جي آڏو- جيئن مونکي هڪ زنده لاش تصور ڪندي هئين- تئين ادب جي حيثيت به توکي اهڙي شايد معلوم ٿيندي هئي.
تنهنجي ڪنهن به اهڙي حقيقت پسند فيصلي جو انڪاري ته نه هئس- انڪاري هئس ته تنهنجي ذاتي عقل جو- تنهنجي سمجهه جو- تنهنجي شعور ۽ فهم جو-
بنيادي طرح ته- تنهنجو ادب سان نه اتفاق هو- نه انحراف ۽ نه ڪوئي اختلاف به هو- جو ڪجهه به هو- سو توکي منهنجي ذات- جسماني طرح هميشه لاءِ واپرائڻ جو اُلڪو هو.
افسوس! هڪ خصيص خواهش- توکي پنهنجي ذهن ۾ ئي وڃائي ۽ وچڙائي وڌو هو.
اهڙي پڪ ان وقت وڌيڪ ٿي پوندي هئم. جڏهن منهنجي ڪنهن Girl Friend کي مون ساڻ ملندي ۽ کلي ڳالهائيندي تو ڏٺو- ته انهن لاءِ تون هڪدم- اهڙو سرٽيفڪيٽ ڪڍي فتوا ڏيندي هئين ته ”اهي ڪامريڊياڻيون هونديون؟“
تنهنجي هر اهڙي تعصب پرست لهجي جو زهر هضم ڪندو رهيس. هڪ مشرقي سنڌي عورت جي حيثيت سان مونکي تون جنهن به پيڙاءُ، ٿڪ ۽ نراسائي ۾ وجهڻ چاهيو- ته ان کي پنهنجو اڻ ڏٺو مقدر سمجهي- مان قبول ڪندو رهيس- جنهن جي شاهدي ڪائنات جون ماڪيل اُماس راتيون ۽ کڙندڙ ستارا ساکي آهن ۽ رهندا.
منهنجي من منڊلي- آڪاش جي پولار ۾ ۽ دل جي ڌرتي سندي سامونڊي پاتار ۾- پساهه کڻندڙ پوري ڪائنات شاهد رهندي ته- تون تيسيتائين منهنجي دل جي سفر سان همسفر آهين- جيسيتائين فضا ۾ ڊوڙندڙ اڇا ڪڪر ۽ ستارن ۾ چمڪ قائم آهي.
تو جڏهن کان منهنجي زندگيءَ کي ويجهو قدم رکيو تڏهن کان منهنجي من جي نراسائي،
چيٽي مُند واري چنڊ جي چانڊاڻ جيئان جرڪي پئي- ۽ من مندر جا گهنڊ، گهڙيال خود بخود وڄي پيا.
منهنجي زندگيءَ جي هر زنده پهلوءَ ۾ ۽ هر حاشيه تي- تون ۽ تنهنجو Actor ڪردار رهيو- جنهن هر معاملي، مسئلي تي پنهنجي مرضي مطابق هميشه Diplomatic زبان ڳالهائي- جنهن جي تيز فهم رويي مونکي ستائي رکيو هو- اهو مون جاڳندي ڪوئي خواب به ته، نه پي ڏٺو- پر ڪا اهڙي حقيقت هئي- جنهن منهنجي جاڳندي ذهن کي خواب ڏيکاريا- پر تو وٽ اهڙي ڪنهن حقيقت جي ڪا اهميت نه هئي- ته ان جو سبب اهو ئي هو- جو تون پنهنجو پاڻ کان به شايد غيرواقف هئين. تو منهنجي پياسي روح کي- سانوڻي رُت ۾- هڪ ڪڪر کان ٻئي ڪڪر تائين- رُلي ڊوڙندي نه ڏٺو هو- جنهن تنهنجو نالو ستارن ۾ لکي ڇڏيو هو پر تو هڪ ستاري کان- ٻئي ستاري تائين- ۽ ٻئي ستاري کان ٽئين ستاري تائين ويندڙ- منهنجي روحاني علم جو- پاڇو به نه ڏٺو هو.
خبر ناهي ته ڇو؟ ۽ الائي ڪهڙي نيت سان تو خود کي ڪنهن وهمي ۽ غير معتبر وشواس جي وِسوِسي ۾ وانجهيل رکيو هو- جنهن سان سمجهوتو نه هئڻ سبب- تو خود کي اهڙي آڳ ۾ به جلائي رکيو هو- جنهن ۾ صرف انساني ذهن جلندا رهن ٿا- پر مرن هرگز نٿا.
محبت ۾ عشق جي اها باهه- جيڪا انساني رت کي جوش ڏئي- ماڻهو جو مغز سڪائي ٿو ڇڏي- تو اهڙي باهه ۾ وري مونکي اڪيلو ڦٽو ڪيو هو- خير دنيا ته خالي نه هئي- پر هرڪو پنهنجي حد حصي ۾ پيو لوڙهي.
پنهنجي سنجيده رويي کي به- تو اهڙي ڪنهن رُلائيندڙ ورم() تي چاڙهي ڇڏيو هو- جنهن ڇولي کي هاڻ تنهنجو پنهنجو هٿ به نه پي پهتو! تنهنجي محبت کي- پنهنجي مٿي جو شهنشاهي تاج بڻائي- زندگي اهڙي شاهڪاري ۾ نه پي رکڻ گهريم.
ڪوڙ، ٺڳي، مختصر ۽ هٿرادو اٽڪلن سان جڙيل هن جهان جون شهنشاهتون فنا ۽ بقا جون جنگيون ته وڙهي ناهن سگهيو محبت جي جنگ ۾ اسان مان سچو ڪير هو؟
اهڙي سوال جو جواب اڃان وقت به مڪمل ڪري نه سگهيو آهي. باقي سچائي؟
سا ته ڪربلا ۾ ڪٺي وئي.
۽ پنهنجي پيٽ سان سچائي رکڻ ته هر جاندار جي مجبوري آهي پنهنجي پيٽ سان وفا ڪائي وڏي ڳالهه به ناهي ته ننڍي به ناهي.
پر صرف رڳو پنهنجي پيٽ سان سچو رهندڙ ماڻهو- پنهنجي عمر ۾ عقل جو سڄڻ نه هوندو آهي.
ليڪن تو جيئان محبت ۾ نفرت ڀري دشمني- سچائي جي کوٽ سبب ٿيندي آهي-
۽ مون تنهنجي محبت جي سهاري- صرف ايتري سچائي سکي ورتي- جو پاڻ مرڻ ۽ جيئڻ جا سبق پڙهي پي ورتم- جنهن سبب ئي تنهنجي نظرن جي صليب تي ٽنگيل هئس ۽ تون منهنجي بي جان سرير کي لفظن جا پٿر هڻندي هئين.
سوزش- سامونڊي وڏي اوچائي واري ڇولي