قسط 10
منهنجي ناول جي هر علامت، آيت ۽ آثار تون ئي ته هيئن- جنهن پنهنجا مڪالما پاڻ پي ڳالهايا.
پنهنجي واکاڻ جو حق ته- سچي خدا جيئان- هر ڪوئي جتائي ٿو پر اهڙي ساراهه کي جٽاءُ- مٽي جي ٺهيل ڪنهن ٿانوَ جهڙي هوندي آهي.
مان محبت کي سجدو ته ڪري ويٺو هئس- پر سندس نماز خبر ناهي ڪيتري وقت کان قضا ڪري ويٺو هئس.
بس اهو اعتماد مضبوط هئم ته- محبت جي عمل سان زندگي جو يقين آهي.
ڪيئين راتيون چنڊ، ڪڪر ۽ تارا ڪتيون تڪيندي گذاريون هيونسين ڪا اهڙي رات هوندي، جنهن ۾، چنڊ جو لڪي ڏسڻ، تارن جو ترڪڻ ڪتين جو جهلملائڻ ۽ ڪڪرن جون ڪوهن تائين ڊوڙوڻ نه ڏٺوسين اهڙي ئي ڪڪرن سان ڍڪيل تارن ڀري رات گذاريندي- تنهنجو من محبت کان محروم محسوس ڪندي مون چيو هو ”آسا! هر سيڪنڊ ۽ منٽ کانپوءِ، پنهنجي نئين صورت ٺاهيندڙ- ڪڪر به ڪڏهن، ڪڏهن فضا ۾ محبت جو نانءُ لکي ڇڏيندا آهن.“
تو دلچسپي وٺندي- چيو هو ”پوءِ توکي اهي ڪيئن ٿا لڳن؟“
”ويچارا محبت جي نزاڪت ۽ سرور کان بي لطف آهن- اداس دلين جي غمِ وصال واري پياس ۾ واڌارو ڪري ڇڏيندا آهن.“ ”پر اهي بادل توکي ته وڻن ٿا نه؟“
”تنهنجي ڪري آسا! انهن ۾ به شام وارو اڪيلو ڪڪر ته منهنجو هنيانءُ پٽي وٺندو آهي.“
”سو ڪيئن؟“ خشڪي مائل چپن سان مسڪرائيندي پڇيو هئي. ۽ ان ڪڪر کي پنهنجي حال سان تشبيهه ڏيندي مون چيو هو. ”شايد مون جيئان اڪيلو اهو بادل به-غمن جو ڀريون کڻي- ڪنهن غم ڪدي جي تلاش ۾ ڊوڙون پائيندو آهي.“
ڪنهن ڊوڙ ۾ ڇڄي وڃڻ کانپوءِ- هر اڪيلي شيءَ کي صرف لوڻا ئي ته حاصل ٿيندا آهن.
هونئن به لوڻن کان وڌيڪ- انسان ويچاري کي- ٻي آزادي مليل به ڪهڙي آهي.
پنهنجن جسمن جو سودو ڪري- پنهنجا عضوا هڪٻئي کي ڏئي- هڪ جسم ٿي ويندڙ اهي ڪڪر- تنهنجي ذهني سڪون لاءِ ته- ڪنهن ويڄ جي حيثيت رکندا هئا.
خاموش ڪڪرن جيئان منهنجي اڌ مئل پياسي ڪيفيت ۽ ڪڪرن جو ڊوڙي هڪٻئي منجهان مٽي، هڪ جسم ٿي وڃڻ وارو منطر توکي ڏاڍو وڻندو هو.
مون چاهيو پي ته- ڪنهن ڪڪر تي به، تنهنجو نانءُ لکي ڇڏيان- پر محبت جي خالق جو ٿورائتو آهيان- جو ڪنهن رولاڪ ڪڪر جي بجاءِ- تنهنجو نانءُ منهنجي دل جي شريانين ۾ محفوظ ڪري ڇڏيو- نه ته ان بنا پنهنجو جيئڻ به- انهن رولاڪ بادلن پٺيان ڊوڙون پائيندي کپايان ها! ۽ شايد ڪجهه حاصل ٿي نه سگهي ها.
پوءِ اهڙي جدائي جي غم ۾- روز الائي ته- ڪيتريون ٺري جون ٿيلهيون خالي ڪرڻيون پونم ها! – جن ۾ تون اڄ جي آدم جي انسانيت پيل تصور ڪندي هئين.
دنيا ۾ هر دور کان- ماڻهو پنهنجي غمزده خيالن جو اظهار ڪندوآهي- پر هن دؤر ۾ انسان ڪمپيوٽر جو ابو بڻجي ويو آهي- تڏهن مان ڪنهن کي ۽ پنهنجي ڪهري عضوي تي هٿ رکي چوان ته- مونکي جسم جي هن جاءَ تي درد ڌڳي پيو؟
دليون درد قبولڻ وقت- پنهنجي ايندڙ آزار کان اڻڄاڻ هونديون آهن. ڪيڏو نه اڻڄاڻ رهيس-پنهنجي اندر جي ۽ پنهنجي وجود جي ڪيفيت ۾ رهي- ناول جي نالي سان – پنهنجو ادبي اولاد به- الاءِڪيترو ڄڻيان ها! جن جو اخلاقي مدار ۽ تعداد جو انگ- تنهنجا ڪنوارا ڳل هجن ها! – جن تي محبت جي مسرت جا- دعوت نامه درج ٿيل هئا.
ڪاش! توکي اهڙي حقيقت جي ٿوري گهڻي ڄاڻ هجي ها؟ ته هر پريميءَ جي من ۾- پنهنجي محبوب جي زنده سندرتا دفن ٿيل هوندي آهي- جيڪا لافاني آهي- پر افسوس-جو حسينن وٽ- حسن خوش ادا سان گڏوگڏ- قدرِ منزلت به هجي ها- ته آسمان طرف ٿوڪ اڇلڻ جي بجاءِ- اڄ جا پريمي- جوڙا-چنڊ تي ويٺل هجن ها.
گهڻو ڪري توکي منهنجي چيل ڳالهه به وسري ويئي هوندي- مون چيوهو” آسا! مون انساني سونهن کي هميشه پنهنجي روح جي تسڪين محسوس ڪيوآهي- مان ان جي هر وقت تعظيم ڪندو آهيان. هو منهنجي هرذهني سرگرميءَ کي هڪ اعليٰ قوت بخشي ڇڏيندي آهي“.
خير تون به ڪيتريون يادون، ساري، سنڀالي رکندئين ۽ رکندئين به ڇو. جي يادون به تون پاڻ وٽ رکين ها- ته مان نينهن نياپي واور نه ڪيان ها! منهنجو ته يادن کانسواءِ نه نينهن نياپو ٻڌي ٿو. ۽ نه ناول تمثيلي رمز رڙهي ٿو- ماستري کان اڳ- هڪ ڀيري ليبر يونين جي سرگرم ڪارڪن جي حيثيت سان- مون کي هڪ مزدور جي قتل ٿي وڃڻ واري ڏوهه ۾- بيگناهه قيد ڪرايو ويو هو- تڏهن تو کانسواءِ منهنجي گرفتاري جي ڪنهن کي ڪل نه هئي- ۽ تون منهنجي ملاقات ڪرڻ آئي هئين- جيل جي داروغي توسان ملندي چيو هو”ڪامريڊ ماڻهي ملاقات ڪرڻ آئي اٿئي“ ڪنهن حد تاءِ هن درست چيو هو- ڇو ته پنهنجي ماءُ کان به وڌيڪ- منهنجي توسان محبت رهي- پر تڏهن تنهنجو منهن توکي به ڏيکارڻ جهڙو هو- جيلر جي اهڙي آجيان توکي پسند نه هئي- بلڪ ڪاوڙ ۾ تنهنجو منهن تپي ويو هو- تو جيلر کي ڪجهه چوڻ پئي چاهيو- پر منهنجي منهن ۾ ڏسندي الاءِ ڪيئن خاموش ٿي وئي هئين- توکي ٿڌو ڪرڻ لاءِ- مون توکي جيل انتظاميه کان آگاهه ڪندي چيو هو”اها انهن جي مادري زبان آهي آسا! تون مائينڊ نه ڪجانءِ.“
تڏهن تو ڪيتري نه ڪراهت واري نگاهه سان آڪڙجي چيو هو ”پر اهڙو جملو ڳالهائڻ جي- هن کي ضرورت ڪهڙي هئي؟“
ماڻهو ڪنهن جي به- ڪيتري به کڻي حمايت ڪندو هجي- پر پنهنجي توهين وقت، ڪنهن جي حمايت ته ڇا- پر هو پنهنجا به اصول وساري ويهندو آهي.“
ڪڏهن تو به ته- جمهوريت جي وقتي نظام جي حمايت ۾ وڏا بحث ڪري- اهڙن جمهوري قدرن جي حمايت ۽ پرچار پي ڪئي هئي.
تنهنجي اهڙي جمهوريت پسندي، اهڙي سوچ ۽ اهڙي جمهوري نظريي جي اوگهڙ ڪندي مون توکي چيوهو”اهي هي......ته اڃان جمهوريت جا گلر آهن آسا- جن جي مادري ٻولي به توکي نٿي وڻي- تو شايد جمهوريت جي ڪنهن وڏي ۽ لائق جي روبرو ٻولي اڃان نه ٻڌي آهي- جيڪي هر ننڍي، وڏي ماڻهو سان وات وجهي ڳالهائيندا آهن.“
تون ته وقت جي اهڙي جمهوريت پسند ڪندي هيئن- پر مون اهڙي جمهوري نظام جي هر وقت مخالفت پئي ڪئي- ۽ اهڙي جمهوري نظام تي لعنت پي اڇلي- جنهن ڊيموڪريسيءَ ۾ - ماڻهو، ماڻهو جو غلام رهندو آهي- انسان کي انسان جي لاءِ- محتاج رکيو ويندو آهي- گڏهن کي گج پاريا ويندا آهن- ۽ ماڻهن کي بکيو رکيو ويندو آهي- ڪتن کي ڪفن ڏئي دفن ڪيو ويندو آهي- ۽ انسانن جا اگهاڙا لاش رُلايا ويندا آهن- جانورن ۽ پکين، پرندن کي پيار سان پاليو ويندو آهي- ۽ آدميت کان ڪتي جو ڪم ورتو ويندو آهي.
عابدارن ۽ تپيدارن جون پگهارون- تعلقي عملدار کائيندا آهن ۽ تپيدار جهڙو عملو پورهيت جو اولاد ۽ عزت وڪڻندا آهن.
اليڪشن ۾- ووٽن لاءِ- ووٽرن جون زالون اغوا ڪيون وينديون آهن اهڙي جمهوريت کي سياسي تصور چوندڙ ماڻهو جو ته- مون منهن پٽي پي ورتو.
اهڙي سياست- جنهن ۾ سول Civil ۽ فوجي نوڪر شاهي- سرمائيدار ۽ وقت جا اڇلايل جرنل به ڀاڱي ڀائيوار هجن- ته اهڙي ديس جي عوام ۽ قوم تي- طوائفن جو اولاد حڪمراني ڪندو آهي جيڪو پنهنجا اصول ۽ آئيني دستور اهڙا قائم ڪندو آهي- جن ۾ انساني غيرت جو ملهه تمام سستو هوندو آهي!
تنهنجي سمجهه مطابق- منهنجي اهڙي سوچ به جمهوريت هئي جنهن ۾ مان- تنهنجي اجازت جي بغير- توکان موڪلائي بنا- سواءِ تنهنجي نراڙ جي- ٻيو جتي به چاهيندو هئس توکي چمي ڏئي وٺندو هئس.
تو پنهنجي چنڊ جهڙي چهري تان پنهنجو پيارو نراڙ چمڻ الاءِ ڇو نه پي ڏنو. شايد تو کي ڪتڪائي ٿيندي هئي. ۽ نه وري مون پنهنجي اهڙي خواهش لاءِ ڪا ريس يا ٻاراڻو ضد به ڪيو هو. شايد ان ڪري جو ڪڏهن ڪڏهن اتي به اوچتي چمي ڏنم پئي. ۽ منهنجي چاهت پوري ٿي پئي وئي. ۽ پوءِ کن پل جي لاءِ تنهنجو رسامو رسواءِ عالم هوندو هو. سو به شايد انهيءِ ڪري جو تو خود ڪڏهن اهڙي حالت ۽ ڪيفيت ۾ نه ڀوڳيو هو جنهن ۾ ماڻهو رئڻ چاهي ۽ روئي نه سگھي. ۽ روئي وجھي ته پاڻ سنڀالي نه سگھي. ۽ نه کيس اهڙي پروس حالت ۾ ڪوئي پر چاءُ به ڏيڻ وارو هجي.
وقت بي مقصد زندگين کي سرءُ جي سڪل پن جيان ڪيئن ڪفن پوش ڪندو آهي ان جو احساس مون کي تڏهن ٿيو جڏهن تو ڪنهن چنچل کلاڙي جيان مون سان هر گيم کيڏڻ ڇڏي ڏنو.
پنهنجي خيال کي دل جي زندان ۾ ڦٿڪائي مارڻ جي بجاءِ سچي الفت ۾ سندن قوت اپنائڻ پي چاهيم تنهنجي سر سبز صورت تي خيالن جا جيڪي سلا اڀريل هئا انهن جي پالنا جو آباد گار بڻجي هارپو ڪري غربت ۽ ناداري لاءِ اکرن جو اناج اهڙو اپائڻ پي چاهيم جنهن کي سرمائيدار جيت کائي فنا نه ڪري سگھن.
پر تنهنجي ٽرئجڊي جا ڊراما به ڪي عجيب هئا. ايئن کڻي چئجي ته اهو تنهنجي فطرت ۾ شامل هو ته ڪجهه چوڻ لاءِ سڀ ڪجهه دليري سان چئي ڇڏيندي هئين پر ڪار خير جهڙي ڪم ۾ به ڪجهه ڏيڻ لاءِ وڏي ڪنجوس هوندي هيئن.
ايتري تائين جو چمي جهڙي خيرات لاءِ به ڪجهه سوچڻو پوندو هو. ۽ حيلو بهانو ڳولهڻو پوندو هو. ماڻهن جي سوچ ته نظرن کان به تکي هوندي آهي پر سندن مقصد واري منزل لاءِ سندن ڊوڙ سندن وسيلن تي ڀاڙيل رهندي آهي.
تو کان پوءِ منهنجا نوان دوست منهنجي سوچ لاءِ به اهڙي چونڊ ڪندا رهيا ۽ مون کي پنهنجي ذهن جي نواڻ لاءِ يورپي تصور جا حوالا ڏئي پنهنجي بيوقوفي سان اهڙا مشورا ڏيندا رهيا جڏهن ته پاڻ خود پنهنجي محدود وسيلن ۾ پي لوڙهيائون.
شايد انهن مون کي ايئن سڃاتو هو جيئن انڌا پنهنجي لٺ ڏسي سڃاڻن.
منهنجي خيال ۾ انهن اهڙي ڳالهه تي ڪڏهن به نه سوچيو هو ته نر ۽ مادي جنسون پنهنجا عضوا سڃاڻي هڪ ٻئي سان ڪيئن اچي گڏيندا آهن.
پر اهڙا دوست ڇڏجن به ڪيئن جيڪي زندگي جا مشورا ۽ موت جا دڙڪا ڏئي غير فاني ۽ فاني واري سوچ ۾ وجھي اهڙي لذت جو چسڪو ڏياري ۽ پوءِ وري زندگي خوش گذارڻ ۽ رکڻ جا مشورا ڏئي غم جي سوز ۽ درد جي سرور کان محروم رکڻ جي ڪوشش ڪندا هجن.
اهڙا دوست مون لاءِ مصيبت به رهيا ته دم دلاسو به ۽ منهنجي سوچ توڙي خيالن جي وصف به!
منهنجن اهڙن دوستن جي وصف گهڙيندي تو چيو هو ”فتاح! تو اهڙن دوستن سان وقت ڪيئن ٿو نڀائين جيڪي هر معاملي ۾ سقراط مان افلاطون بنجيو پون.“
تو کي سندن اهڙيون عادتون هرگز پسند نه هيون جنهن ۾ هو معمولي خيال کي به وڏي اهميت ڏئي ان تي انهن وڏا بحث پي ڇيڙيا.
پنهنجا اهڙا دوست ذهن ۾ رکندي مون تو کي جواب ۾ چيو هو ته ”شعور جي دنيا ۾ ڪا معمولي ڳالهه ته ليکي نه ويندي آهي پر جنهن سوچ سان ان کي معمولي تصور ڪيو ويندو آهي فڪري جي گهرائي ۾ ان کي وڏي اهميت حاصل هوندي آهي.“
”تنهن جي معنيٰ ته تون انهن مان اهو تصور نه ڪندو آهين ته سندن ذهن رلي پيا آهن؟“
”نه آسا! مان انهن لاءِ ائين چئي نه سگهندس ته اهي منزل تان ڀٽڪي ويل مسافر آهن ايئن ضرور آهي ته هو پنهنجا مقصد ٻين تي مڙهڻ چاهين ٿا ۽ ان جي خواهش به رکن ٿا. سندن اها ئي خواهش مون کي پنهنجو پاڻ سوچڻ لاءِ مجبور ٿي ڪري.“ مون تنهنجي دوستيءَ کي ئي خيال ۾ رکندي چيو هو پر تو نه پي سمجھيو هونئن به تون عام فهم کان ڪم گھٽ وٺندي هيئين مون کي سمجھڻ جو ته تو ڌيان ئي نه پي ڏنو منهنجي جواب تي تو پڇيو هو ”تون پنهنجي خيال ۾ ڪيئن ٿو سمجھين انهن محبت کي سمجھي ورتو آهي.؟“
”آسا تنهنجو اهو سوال ائين آهي جيئن چئجي ته، ڇا ماڻهن خدا کي ڏسي ورتو آهي؟“
تو هڪدم چيو هو ته ”خدا بابت مان بحث نه ڪنديس.“
تون شايد پنهنجي خدا جي بحث ۾ ڪنهن پنهنجي خدائي ۾ کٽي پوندي هيئين. ۽ مان خدائن تي بحث ڪندي پنهنجي خدائي کان مٿي چڙهي ويندو هئس. جنهن ۾ تنهنجا حوصلا خطا ٿي پوندا هئا. حالانڪه ڪوشش ڪندو هئس ته اهڙا بحث مان به نه ڇيڙيان. جنهن سان خدائن جا چاهيندڙ خدا بڻجي پون. پر خودي جي کپت ۾ خدا بابت ڳالهائڻ منهنجي مجبوري هئي.
ڪجهه دير خاموش رهي وري پنهنجي خدا بابت تو ئي چيو هو ”ڏينهن کي سج نه هجي ته قدرت کي ڪهڙي مڃتا هئي؟“
مون ته جهانن جي ڳالهه پئي ڪئي پر تو قدرت کي وچ ۾ آڻي وڌو، ته مون پنهنجي عقل جي ڳالهه ڪندي چيو هو ”شعور کي لاشعور نه هجي ها ته تو کي منهنجو ماڻهپو به شايد محسوس نه ٿئي ها.“
دنيا کان اڳ تو ئي مون کي چريو ڪيو ۽ چريو چوندي هيئين.
پنهنجي گفتگو ۾ منهنجن دوستن کي محض پنهنجو موضوع بنائيندي هيئن. موضوع جي مرڪزي خيال جو مقصد وري به مونکي ئي رکندي هيئين. شايد مون کي سڌي طرح چوڻ تو ضروري نه سمجھيو هو. پوءِ به پنهنجي سمجهه آهر مان پنهنجن دوستن بابت پنهنجا رايا ڏئي هميشه ائين چوندو هئس ته، ”هي جيڪي محبت کي اڃا سمجھي نه سهگيا آهن سي جيڪڏهن زنده آهن ته ان کي خالق جي قدرت چئي سگهجي ٿو. پر اصل ۾ انهن ته گهڻا ڏينهن اڳ پنهنجي عقل ۽ شعور جي خود ڪشي ڪري ڇڏي آهي.
ائين کڻي چئجي ته اهي ماڻهن جي ويس ۾ ڪڪرن جيئان رلندا روح آهن. جن جو ڌرتي جي مخلوق سان ڪوئي تعلق ئي نه آهي. ۽ انهن ۾ اهو فرق صرف آهي ته پريم جي پيڙا جو زهر خود نيتي سان پنهنجي حلق ۾ اوتي خود ڪشي ڪندڙ ديوانا روح اهڙن اياڻن روحن سان ريهاڻيون نه ڪندا آهن.
محبت کان اڻڄاڻ ڳالهين جا ڳهير منهنجا اهي دوست پريمڪا جون ڳالهيون ڪري صرف متوالن جي دلين تي وڍ وجهي وڌيڪ مخمور ۽ مست ڪري پيا ڄاڻن.
منهنجي روح تي به انهن هر رات وڏا وڍ وڌا هڪڙا چاڪ تنهنجن يادن واري چتا جي چس ۾ اڳي ئي پي چڪيا ويتر محبت کان منڪر منهنجا نابالغ دوست مون کي غمن جون ڀريون ۽ ڀاڪر ادا ڪندا رهيا.
هي جڏهن محبت کي سمجھي نه سگهيا پوءِ آڌين جو اچي مون سان اهڙيون مقالون ڇو پيار چائن.
ٽيبل ليمپ جي روشنيءَ تي ٺينگ ٽپا ڏيندڙ پتنگن جو پساهه ڪڍڻ ته سندن وندر ۾ شمار رهيو.
هڪ رات جڏهن تو ٽيليفون ڪري چيو هو ته ”فتاح! اتي ڪنهن سان ويٺل آهين هيڏانهن نٿو اچين ڇو؟“
مون چيو هو ”آسا! ڪجهه دوست ويٺل آهن.“
تو چيو هو ته”اهي ته سج بيٺي ستل هوندا آهن.“
چيو هئم ”اڄ به اوٻاسيون ڏئي سندن ماڻهپو جوين جا ٻک پيو ساري هاڻ شايد اجهي گهريءَ ننڊ سمهڻ وارا آهن. ۽ تون ڪجهه انتظار ڪجان مان اجهي اچان ٿو. ڇو ته منهنجو من تنهائي جو روڳ تياڳڻ نٿو چاهي. مان ته تنهنجي جوٽ جي جاڳ وارو ڀاڳ حاصل ڪرڻ لاءِ اهڙي اوجهر ۾ پنهنجي گيان ايمان کي اجاري تو کان اڃان ان چمي ۽ ڀاڪر وارو انعام لهڻو آهيان. جنهن ۾ مان پنهنجي حقيقي موت مرڻو آهيان. جنهن لاءِ پنهنجو من عربي سمنڊ ڪري ويٺو آهيان. جنهن ۾ تنهنجي هجر جا درد سنڌو ندي جيئان ڇوليون هڻي ان ۾ غرق ٿيندا وڃن.“