1. پئن اسلامزم
اُن سموري عرصي ۾ دنيا جي مختلف ملڪن ۾ ڪيترن مسلمان قبيلن جون الڳ الڳ حڪومتون قائم ٿي ويون ھيون، جن جو ان خلافت جي اداري سان ڪو خاص تعلق ڪونه ھو. ترڪستان ۾ ترڪن جي مغل شاخ سلطان تيمور جي ھٿ ھيٺ شھنشاھي قائم ڪئي. ايران ۾ شاھ اسماعيل صفويءَ جي ھٿ ھيٺ شھنشاھي قائم ٿي. ھندوستان ۾ بابر بادشاھ مغل سامراج جو بنياد وڌو. قسطنطنيه ۾ ترڪ شھنشاھي قائم ٿي، جنھن خلافت جي اداري کي پنھنجي ھٿ ھيٺ آندو. پر اُھي سڀ شھنشاھيون آزاد ۽ خودمختيار ھيون. ڪابه اُنھن مان ڪنھن جي ماتحت نه ھئي.
بھرحال، جيستائين تُرڪ طاقتور ھئا، خلافت کي ھلائيندا رھيا؛ پر اُنھن جي ڪمزور ٿيڻ بعد، انگريزن، ڪن مصلحتن جي خيال کان، سيد جمال الدين افغانيءَ معرفت سڀني مسلمان حڪومتن کي متحد ڪرڻ جي دعوا جي بنياد تي پئن اسلامزم جي تحريڪ ھلائي.
انھن مان ھڪڙو سندن مقصد ھيءُ ھيو ته روس، فرانس ۽ جرمنيءَ جي طاقتن کي مشرق طرف وڌڻ کان روڪڻ لاءِ ترڪ سلطنت کي مضبوط ڪيو وڃي. ليڪن پھرين مھاڀاري لڙائيءَ وقت، ڇاڪاڻ ته انگريز پنھنجين مصلحتن ڪري فرانس ۽ روس سان شامل ھئا، جي وري ترڪ سلطنت جا مخالف پئي رھيا ھئا، اِنھيءَ ڪري ترڪن وڃي جرمنيءَ جي طرف جنگ ۾ شرڪت ڪئي.
ان تي انگريزن وري پنھنجي پاليسي بدلائي، ترڪيءَ جي ماتحت ملڪن، عراق، شام، عرب، مصر وغيره کي عرب قوم پرستيءَ (نئشنلزم) جي بنياد تي، ترڪن جي خلاف اُڀارڻ جي ڪوشش ڪئي. ھوڏانھن پئن اسلامزم جي تحريڪ کان پوءِ ترڪن جي ھڪ گروھ، جنھن جي اڳواڻي جنرل انور پاشا ٿي ڪئي، کي يقين ويٺل ھو ته جنھن وقت خليفي ۽ شيخ الاسلام ۽ ٻين عالمن جي جھاد جي فتوا تي مسلمانن کي 'اتحادين' خلاف لڙڻ لاءِ سڏ ڪبو ، ته ھو سمورا ترڪن جو طرف وٺي بيھندا. پر اُن ۾ اُن گروھ کي سخت مايوسي ٿي. عملي طور اُھا ڳالھ غلط ثابت ٿي. اقتدار جي ميدان ۾ سياستدانن طرفان مذھب جي بيجا استعمال سبب مذھبن جو سياسي معاملن ۾ اثر گھٽ ٿي ويو ھو. ۽ ٻيو ته عرب ملڪ، ڪجھ آزاديءَ جي خيال کان ۽ ڪجھ انگريزن جي پيسي ڪري، ترڪن جا مخالف بڻجي پيا ھئا.
ھندوستان جي مولانا محمودالحسن ديوبنديءَ، مولانا ابوالڪلام آزاد، مولانا شوڪت عليءَ ۽ محمد عليءَ ۽ مولانا ظفر علي خان ۽ ٻين، جيڪي پئن اسلامزم جا حامي ھئا، گھڻو ڪجھ شور مچايو، پر انگريزن ھِنن کي نظربند ڪري، پنجاب ۽ يوپيءَ جي عليڳڙھ جي مڪتبِ فڪر جي ماڻھن معرفت لشڪر ڪَٺو ڪرائي، ترڪن خلاف، عراق، شام ۽ حجاز ڏانھن موڪليو ۽ آخرڪار ترڪن کي جنگ ۾ شڪست ڏياري.
اُھي ماڻھو، جي اڄ پنھنجن گروھي مفادن لاءِ ھن وقت پاڪستان ۾ اسلامي ملڪن جي اتحاد جو راڳ آلاپين ٿا، تن جي وڏن، اِئين انگريزن جي اشاري تي ۽ اُنھن جا اوزار بڻجي، مڪي معظم، بغداد ۽ شام تي گوليون ھلائي، ترڪ خليفي جي لشڪر کي مارڻ کان گريز نه ڪيو ھو.
آخرڪار جڏھن ترڪيءَ کي شڪست آئي، ۽ سندن ملڪ ورھائجي ويو، تڏھن باقي رھيل ترڪن خلافت جي اداري کي ختم ڪري، مصطفيٰ ڪمال اتاترڪ جي ھٿ ھيٺ، ترڪ نيشنلزم جي آڌار تي، پنھنجي ملڪ ۾ پنھنجي حڪومت قائم ڪئي. پئن اسلامزم جو نظريو اِئين سندس حامي انور پاشا سان گڏ ترڪستان جي ھڪ ٽَڪريءَ تي ڪسمپرسيءَ جي حالت ۾ دفن ٿي ويو.
ھاڻي، ڪي ماڻھو تاريخ جي فيصلي خلاف وري اُن ڪم کان ويل پئن اسلامزم کي قبر مان کوٽي جيارڻ گھرن ٿا. پر اُن مان اڄ فائدي جي عيوض نقصان جو ئي انديشو ٿي سگھي ٿو. ”آزمائڻ کي وري آزمائڻ“ مان جو ڪجھ پلئه پئجي سگھي ٿو، سو ظاھر آھي.