2. نئشنلزم
ھن وقت قوميت جا دنيا ۾ تسليم ڪيل بنياد ھيٺيان شمار ڪيا وڃن ٿا:
(1) جاگرافيائي حَدن جو وطن،
(2) زبان،
(3) ڪلچر،
(4) قومي ڪردار، ۽
(5) سياسي ۽ اقتصادي مفاد.
پھرينءَ مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ، شڪست کاڌل شھنشاھتن جي وسيع ايراضين کي، اُنھن اصولن جي بنياد تي ٽوڙي، نيون قومي حڪومتون بڻايون ويون ھيون. ' ليگ آف نيشنس' ۾ اُنھن ئي بنيادن تي برپا ڪيل قومي حڪومتن کي نمائندگي ڏني ويئي ھئي- جھڙوڪ: يوگوسلوويا، زيڪوسلويڪيا، ھنگري، البانيا، گريس (يونان)، بلگيريا، رومانيا، پولينڊ، لٽويا، لٿئانيا، فنلئنڊ، آئرلئنڊ وغيره، جدا جدا قومن جي صورت اختيار ڪئي.
انھن ملڪن کي جدا قومي حڪومتن ڏيارڻ ۾ اتحادين جو گھڻي قدر ھٿ ھو. ليڪن انھن ساڳين اتحادي بادشاھتن سندن پنھنجي اقتدار ھيٺ رھندڙ ايشيا ۽ آفريڪا کنڊ جي قومن کي، مختلف بھانن جي آڌار تي، آزادي ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، جنھن تي اُنھن کنڊن جي رھاڪو قومن ۾ آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجھد شروع ٿي ويئي. اُنھن قومن جي جدوجھد جو مختصر احوال مون پنھنجي ڪتاب ”پنھنجي ڪھاڻي پنھنجي زبانيءَ“ ۾ ڏنو آھي. ھتي زير بحث موضوع سان اُن جي سڌي واسطي نه ھئڻ سبب ۽ طوالت کان بچڻ جي خيال کان فقط ھر ھڪ ملڪ ۽ ان جي مکيه ليڊر جي نالي کي پيش ڪرڻ ڪافي ٿو سمجھان، جن پنھنجي پنھنجي ملڪ جي آزاديءَ لاءِ نمايان ڪردار ادا ڪيو ھو:
(1) موراڪو ۾ غازي عبدالڪريم جي اڳواڻيءَ ھيٺ ھلچل ھلي.
(2) لبيا ۾ شيخ ادريس سنوسيءَ آزاديءَ جو جھنڊو کنيو.
(3) الجيريا ۾ قومپرستن ۽ جميعت العلماءُ آزاديءَ لاءِ ڪوشش ڪئي.
(4) مصر ۾ سعد زغلول پاشا جي ھٿ ھيٺ قوم پرست تحريڪ زور ورتو.
(5) ترڪيءَ ۾ مصطفيٰ ڪمال خلافت کي ختم ڪري، انگريزن ۽ يونانين جي خلاف وڙھي، پنھنجي ملڪ لاءِ آزادي حاصل ڪئي.
(6) شام (سيريا) ۾ درؤس قبيلي بغاوت ڪئي، جنھن ڪري سامراج اُن کي آزادي ڏني.
(7) فلسطين ۾ 20 نومبر 1917ع تي لارڊ بالفور اعلان ڪري، ان کي يھودين جي وطن قرار ڏيئي، اُتي يھودين جو قبضو قائم ڪرايو.
(8) اردن (جارڊان) کي انگريزن فلسطين کان علحده ڪري، امير عبدالله کي 26 مئي 1923ع تي بادشاھ بڻايو.
(9) عراق: 10 جنوري 1919ع تي، انگريزن ھندوستاني لشڪر سان، جن ۾ پنجابي مسلمان به ھئا، بغداد تي قبضو ڪيو. اُن کان پوءِ اُتي عربن جي بغاوت ڪرڻ تي، ھُنن 23 جون 1920ع تي امير فيصل بن شريف حسين کي عراق جو بادشاھ بڻايو.
(10) ايران: 21 فيبروري 1921ع تي مازندران جي رھاڪو قزاق ايرانين جي برگيڊ جي آفيسر، رضا خان، ملٽري ڪوپ ذريعي، تھران تي قبضو ڪيو، 13 ڊسمبر 1922ع تي پاڻ کي ايران جو بادشاھ بڻايو.
(11) افغانستان: پھرينءَ مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ امير امان الله خان افغانستان جو بادشاھ ٿيو، جنھن کي، انگريزن جي اشاري تي، ملا شور بازار (سرھندي بزرگ) بغاوت ڪري، ڪڍائي، بچه سقه کي طاقت ۾ آندو. ان کان نادر شاھ حڪومت اچي ورتي.
(12) چين: سن ييت سين 21 جنوري 1924ع تي قوم پرستن جي پيڪنگ ۾ ڪانفرنس سڏائي، ڪومنتانگ نالي پارٽي ٺاھي. 12 مارچ 1925ع تي ھن وفات ڪئي. ان کان پوءِ انھيءَ پارٽيءَ جو نرم ۽ گرم ڌر وارن جي وچ ۾ اختلاف ٿي پيو. نرم ڌر جو ليڊر چيانگ ڪائي شيڪ ۽ گرم ڌر جو ليڊر مائوزي تنگ ٿيو.
ھوڏانھن يورپ ۾ جڏھن جرمني ۽ اٽليءَ وارن ڏٺو ته سندن مخالف اتحادين، کين شڪست ڏيئي، سندن ھٿ ھيٺ بيٺڪي ملڪن کي آزادي ڏياري ڇڏي، پر پنھنجن پنھنجن بيٺڪي ملڪن کي اُھوئي پنھنجي ھٿ ھيٺ غلام رکيو آيا، ته انھن به وري ساڳين اڳوڻن پنھنجن پنھنجن سامراجن کي ٻيھر قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اُنھن کي ائين ھٿ پير ھڻندي ڏسي، جپان وري ايشيا ۾ ساڳئي قسم جو پنھنجو اثر وڌائڻ شروع ڪيو.