جپان لاءِ
2. سندن ملٽري ادارا ۽ ھاءِ ڪمانڊ ختم ڪيا ويندا.
3. جپان جا فتح ڪيل سڀ ملڪ اتحادين جي مرضيءَ مطابق موٽايا ويندا.
4. ڪوريا جو ملڪ آمريڪا ۽ روس جو حصو شمار ڪيو يوندو.
5. آئوٽر منگوليا کي روس جو حصو ڪري شمار ڪيو ويندو.
6. اندروني منگوليا، فارموسا ۽ ھينان چين جي ماتحت ڏنا ويندا.
7. ھانگ ڪانگ موٽي انگريزن جي حوالي ٿيندو.
اھڙيءَ طرح ھن صديءَ جي ٻي مھاڀاري لڙائي ختم ٿي، جنھن جھڙو اڪيچار انساني زيان، ۽ شھرن، ڪارخانن ۽ فصلن وغيره جي تباھي، بي انتھا پيسي جو نقصان، ۽ انسانن جي وچ ۾ باھمي نفرت جي اظھار ۽ عمل جو ٻيو مثال مشڪل ٿيندو.
پھرينءَ مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ چار وڏيون شھنشاھيون ختم ٿيون ھيون. روس ۾ زار جي شھنشاھي، ترڪيءَ ۾ مسلمانن جي شھنشاھي، آسٽريا ۽ ھنگريءَ جي ھئبسرگ شھنشاھي ۽ جرمنيءَ جي قيصر شھنشاھي؛ ۽ انھن جي شھنشاھين جي تقريباً سڀني محڪوم ننڍين قومن کي آزادي ملي ھئي.
ٻيءَ مھاڀاري جنگ جي نتيجي ۾ دنيا جي باقي رھيل اڪثر وڏن سامراجي حڪومتن جي طاقت گھٽجي ويئي. آخر ۾ صرف ٻه وڏا بلاڪ وڃي رھيا: ھڪ مغربي حڪومتن جو بلاڪ آمريڪا جي ليڊرشپ ھيٺ، جو جمھوري ۽ سرمائيداري گروھ جي نالي سان سڏجڻ ۾ آيو؛ ۽ ٻيو مشرقي يورپ جي حڪومتن جو بلاڪ سوويت يونين جي ليڊرشپ ھيٺ، جو ڪميونسٽ ۽ سوشلسٽ بلاڪ جي نالي سان مشھور ٿيو.
اڳينءَ لڙائيءَ کان ھِن لڙائيءَ ۾ جدا دستور ۽ طريقا اختيار ڪيا ويا، جي ھيٺينءَ طرح جا ھئا:
1. ھميشه وانگر اڳينءَ جنگ ۾ مختلف ملڪن جا لشڪر لڙي، ھڪ ٻين تي فتح حاصل ڪندا ھئا. عام پبلڪ کي ڄاڻي واڻي نقصان ڪونه پھچايو ويندو ھو. پر ھِن لڙائيءَ ۾ نئون دستور اھو پيو ته جنگي سپاھين ۽ شھري ماڻھن کي نقصان پھچائڻ ۾ تفاوت نٿي رکيو ويو، جن ۾ پوڙھا، عورتون، ٻار ۽ عام صلح پسند شھري اچي ٿي ويا. چي، ھينئر قومون لڙن ٿيون، تنھنڪري انھن جي ھمت ۽ حوصلي (Morale) ڪمزور ڪرڻ لاءِ، انھن تي به ھلان ڪرڻي ھئي ۽ انھن کي به سزا ڏيڻي ھئي.
2. اڳي، جنگ پوري ٿيڻ تي، جنگي قيدين کي ڇڏيو ويندو ھو، ۽ ملٽري عملدارن جي عزت برقرار رکي ويندي ھئي. ھن ڀيري ھارايل قومن جي جنگي سربراھن تي ڪيس ھلائي، کين ڦاسين ڏيڻ جو رواج وڌو ويو. اڳي جنگ، ڪنھن خير صلاحي مقابلي وانگر، قاعدن ۽ قانونن مطابق وڙھي ويندي ھئي؛ پر ھاڻ اھا انتقامي جذبي سان ۽ سڀيئي ليڪا لتاڙي لڙي ٿي ويئي.
3. ھن ڀيري، جنگ جي وقت، لڙائيءَ سان گڏ ھڪٻين جي خلاف پروپيگنڊا جي جنگ به چالو رکي ويئي جنھن ۾ مخالفن کي بدنام ڪرڻ لاءِ ڪوڙ سچ، ڏوھ ثواب، گلا ۽ ساراھ جي اخلاقي معيارن جو ڪوبه لحاظ نه رکيو ويو، ۽ ھر ڌُر رڳو پاڻ کي حق بجانب چوائڻ ۽ اعليٰ اصولن جي ھڪ ھٽيءَ جي دعويداريءَ ۾ ڪا ڪثر نه ڇڏي.
اتحادين پاڻ ۾ گڏجي ائٽلانٽڪ چارٽر جي نالي ۾ جنگ جا مقصد بيان ڪيا، جن ۾ ھنن ننڍن ملڪن جي حق خود اِرادي، جمھوريت، مفتوح ملڪن کي وري آزاد ڪرائڻ، ملڪن جي وچ ۾ اقتصادي انصاف، عوام کي خوف ۽ غربت جي تڪليفن کان نجات ڏيارڻ، ۽ عدم تشدد ذريعي باھمي معاملن کي فيصل ڪرڻ وغيره جا نعرا ھنيا.
ٻئي طرف محوري طاقتن طرفان پنھنجي فائدي ۾ پروپيگنڊا ھيٺين بنيادن تي ڪئي ٿي ويئي:
چي: اتحادي وڏا سامراجي ملڪ ھئا، جي جمھوريت جي نالي ۾ پٺتي پيل ملڪن مٿان سندن تسلط قائم رکڻ جا حامي ھئا، ۽ اُنھيءَ لاءِ ئي ھُنن جرمنيءَ، اٽليءَ ۽ جپان جھڙن صلاحيت وارن ملڪن (قومن) کي طاقت ۽ برتريءَ کان محروم رکڻ ٿي گھريو.
چي: اُن سرمائيداري سامراج جا مکيه ليڊر انگلنڊ ۽ آمريڪا ھئا، جن جي سموري ذھني اڳواڻيءَ لاءِ يھودي جوابدار ھئا، جيڪي سامي نسل جا ھئا ۽ ائين ھُنن آريا قوم جي بنيادي فوقيت کي، پنھنجي ذھن ۽ پيسي جي برتريءَ جي آڌار تي، ختم ڪرڻ ٿي گھريو.
چي: قومن جو نسل، وطن، ڪلچر، زبان ۽ اقتصادي مفاد جي بنياد تي ٺھڻ فطري ۽ تاريخي حقيقت ھئي. تنھنڪري انھن بنيادن تي ٺھيل قومون صالح ۽ سالم ھيون. اُن جي برخلاف يھوديت مذھب، جي نالي ۾، انھن فطري، نسلي ۽ تاريخي بنيادن تي ٺھيل قومن کي ڪمزور ڪري، سرمائيداري سامراج جي اثر ھيٺ آڻڻ جي طرفدار ھئي. انھيءَ ڪري دنيا جي سمورين خرابين ۽ مسئلن پويان، يھودين جو ذھن ۽ مذھبيت جا نظريا ڪار فرما ھئا، ڇو ته ھو ذھني ۽ مذھبي فوقيتن جا حامي ھئا، جيڪي فوقيتون ملڪي قوميتن ۽ وطني آزادين جون دشمن ھيون.
چي: انگلنڊ ۽ آمريڪا ۾، سرمائيداريءَ ۽ جمھوريت جي نالي ۾ پيسي وارن جو راڄ يھودي دماغ جي ايجاد ھو. ساڳيءَ طرح ڪميونزم به، جيڪو پڻ نئشنلزم جو دشمن ھو، اُھو به اُنھن ساڳين يھودين جي ھڪ چال ۽ حرڪت ھئي. ھو بين الاقوامي تحريڪ، پوءِ اُھا ڪميونزم جي نالي ۾ ھجي يا مذھب جي نالي ۾ ھجي، اُھا ذھني سامراجيت ھئي. اُنھيءَ طرح سان ھوشيار ۽ چالاڪ ماڻھو سالم ۽ صحت مند ماڻھن ۽ قومن کي پنھنجي اٽڪل جي ڄار ۾ ڦاسائڻ ۾ ڪامياب ٿي ٿي ويا. ۽ ڇاڪاڻ ته ڪميونزم ۽ مذھبيت ٻيئي يھودين جي ايجاد ھئا، جي ٻيئي نظريا نئشنلزم جا دشمن ھئا، تنھنڪري يھودين کي ختم ڪرڻ ۾ ئي قوم پرستيءَ جي نجات ھئي.
چي: انگلنڊ، آمريڪا ۽ رشيا ٽنھي جي سياست ۽ اقتصادي مَتن پويان ھڪ ئي ساڳيو يھودين جو دماغ ڪار فرما ھو.
ھنن جو چوڻ ھو ته عوام جي حالت درست ڪرڻ لاءِ سوشلزم ضروري ھو، پر اُن لاءِ شخصي ملڪت کي ختم ڪرڻ بدران ملڪيتن تي قومي حڪومت جو ضابطو رکڻ ڪافي ھو.
مطلب ته اِئين ٻيءَ مھاڀاري جنگ جي زماني ۾، وڏيون طاقتور حڪومتون ھڪ طرف، اتحادي بڻجي، جمھوريت ۽ ننڍين قومن جي آزاديءَ جا نعرا ھڻي رھيون ھيون، ته ٻئي طرف محوري طاقتون بين الاقوامي سرمائيداريءَ ۽ اُن جي ذھني ۽ مذھبي برتريءَ جي خلاف، دنيا مان سامراجي قومن جي بيخ ڪني ڪرڻ ۽ صحيح نيشنل سوشلزم جي بنياد تي دنيا جي نئين سر تعمير ڪرڻ جا آواز بلند ڪري رھيون ھيون.
ھيڏانھن ايشيا ۾ جپان وري مشرقي قومن کي مغربي طاقتن کان آزادي ڏيارڻ جو جھنڊو کڻي، ھمسايه ملڪن کي زوريءَ پنھنجي قبضي ۾ پئي آندو.
پر ٻنھي ڌرين جي قول ۽ فعل ۾ وڏو تفاوت ھو.
”واعظ ڪين جلوه بر محراب و منبر مي کنند،
چون به خلوت مي روند آن ڪارديگر مي کنند.“
(واعظ ڪرڻ وارا محراب ۽ منبر تي بيھي جيڪي ظاھر ڪن ٿا، سي جڏھن گھرن ۾ وڃن ٿا ته ھلت ان جي ابتڙ ڪن ٿا.)
ھنن عالمي طاقتن، باوجود نظرياتي اختلافن جي، مخالفن سان عھدناما ڪيا ٿي، ۽ ڪڏھن اُھي ٽوڙي، نيون دوستيون ڳنڍيون ٿي. اُنھن مان ھر ھڪ طاقت، ڌار ڌار، انھيءَ عرصي ۾ اُھي اُھي ڪارناما ڪيا، جو منجھانئن ڪابه ماڻھپي ۽ انساني تھذيب جي ليڪي ۾ ڄڻ رھي ئي ڪانه ھئي.
انگلنڊ ليگ آف نيشنس کان ھڪ طرف اٽليءَ خلاف نندا ۽ پابندين جا ٺھراءَ پاس ڪرايا، پر سگھو ئي جڏھن اٽليءَ حبش تي ناحق زوريءَ قبضو ڪري ورتو، تڏھن ساڳئي انگلنڊ پنھنجي قومي مفاد خاطر اُن کي چپ چاپ تسليم ڪري ورتو.
آمريڪا ڪميونزم جي بنيادي اصولن خلاف ھئڻ جي باوجود سوويت يونين سان محوري طاقتن خلاف اتحاد ڪيو. کين خبر ھئي ته اھو اتحاد بنيادي اصولن جي خلاف، منافقانه ۽ عارضي ھو. ليڪن ھڪ طاقتور دشمن کي ختم ڪرڻ لاءِ سندن ڪميونزم دشمني به سندن آڏو ڪانه آئي.
ھھڙن بين الاقوامي نفرت جي پرچارن، فسطائي رجحانن ۽ وعدي خلافين جو اثر اڳتي ھلي، دنيا جي مختلف حصن ۾ ڪھڙيءَ طرح نمودار ٿيو، ان جو مکيه مثال پاڪستان ۽ ھندوستان جي ڪارگذارين مان پئجي سگھندو.
ھندن ۽ مسلمانن جي باھمي نفرت ۽ خونريزي وغيره اُنھيءَ اثر جا نتيجا ھئا.
جنگيون ملڪن ۾ ماڻھن لاءِ وڏيون مصيبتون آھن. جھڙيءَ طرح بعضي وچڙندڙ بيماريون اوچتو ملڪن ۾ ھزارھا گھر برباد ڪن ٿيون، ساڳي حالت جنگين جي آھي. بلڪ اُن کان به وڌيڪ. بيمارين لاءِ خراب ھوائون، جيوڙن جي پيدائش ۽ ناسازگار عنصري اثر ڪارڻ ٿين ٿا. جنگين جي لاءِ ماڻھن جي ذھني ۽ روحاني ناپختگي، قومن جو خودمطلبيون، تشدد جي پاليسي، رواداريءَ جي عدم موجودگي ۽ نفرت جي پروپيگنڊا، مکيه سبب ٿين ٿا.
ٻن مھاڀاري لڙاين ڪري، انسانذات کي تمام گھڻو ڇيھو پھتو.
ان مان (اڻ سڌيءَ طرح ۽ اُن جي مخالف سطح ۾) ڪي فائدا به ٿيا.
پھرينءَ جنگ مان ھڪ ته ايشيا ۽ آفريڪا جي ملڪن ۾، قومپرستيءَ جي بنياد تي، آزاديءَ جي حاصل ڪرڻ لاءِ بيداري پيدا ٿي؛ ان لاءِ منجھن جدوجھد جو جذبو جاڳيو ۽ ھلچل شروع ٿي: ۽ ٻيو ته قومن ۾، ليگ آف نيشنس ٺاھي، اُنھيءَ ذريعي ھڪٻئي جي وچ ۾ باھمي گفتگو ذريعي، فيصلن ڪرڻ جا اصول قبوليا ويا.
ٻيءَ مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ مغربي قومن جي دماغ مان فرعونيت جھڪي ٿي، جن ٿوري ٿوري دٻاءَ تي، چپ چاپ، گھڻن ايشيائي ۽ آفريڪا جي ملڪن کي آزاد ڪيو، ۽ ٻيو ته ليگ آشف نيشنس جي جاءِ تي وڌيڪ ڪمائتي ۽ اثر واري متحده قومن جي جماعت ٺھي، ۽ قومن جي باھمي اختلافن جا فيصلا وڌيڪ آسان ۽ پائدار صورتن ۾ فيصل ٿيڻ لڳا.
پر امن جو قيام بھرحال اڃا پري پيو ڏسجي.
سرد جنگيون ھر طرف ھلي رھيون آھن.
سامراج ۽ ڪميونزم جي وچ ۾ سرد جنگ، سامراجي ملڪن جا باھمي ننڍا اختلاف، ۽ ڪميونسٽ ملڪن ۾ رشيا ۽ چين جا نظرياتي اختلاف، ھندوستان ۽ پاڪستان، عرب ۽ يھودين جون مخالفتون، ۽ دنيا ۾ اھڙا ٻيا ملڪن جي وچ ۾ فرق ۽ جھيڙا، مغربي سامراج جي زيرِ اثر ملڪن ۾ سرمائيداريءَ ۽ سماج واد جي وچ ۾ ٽڪر ۽ اُن جي نتيجي ۾ برسر اقتدار سامراجي ھمنوا حڪومتن ھٿان عوام جا عام ڪوس، جيئن انڊونيشيا، چليءَ ۽ ٻين ھنڌن تي ٿيو، ۽ خاص طرح آفريڪا ۾ نسلي تشدد ۽ ظلم جون دل ڏاريندڙ ڪاروايون اڃا ھلنديون اچن ٿيون.
انھن سڀني خلاف انساني حرڪتن ۽ انسان دشمن عمل جو مکيه ڪارڻ انسانن جي دماغي ناپختگي آھي. قومي خودمطلبي، تشدد ذريعي مقصدن کي حاصل ڪرڻ، ۽ نفرت جو وجود اِنھيءَ دماغي ناپختگيءَ جي پيداوار آھن. انسان اڃا عمل ۽ ردعمل جي چڪر ۾ ڦاٿو پيو آھي. انسان کي محبت، رواداريءَ، باھمي ڏي وٺ ۽ سڀ جي فائدي لاءِ پنھنجي فائدي جي قربانيءَ جي تعليم ۽ تربيت مان گھڻو ڪجھ پرائڻو آھي.
20- مارچ، 1974ع