ٻاٽ ۾ لاٽ ٻاريندڙ شاعر : استاد بخاري
هن ڌرتيءَ تي اهڙا نيڪ انسان پيدا ٿيندا رهيا آهن، جن انسان ذات کي سنوارڻ ۽ سڌارڻ لاءِ پنهنجون زندگيون وقف ڪري ڇڏيون. انهن امن ۽ پيار جو پيغام ڏنو. ميٺ محبت جو درس ڏيندي همت ۽ حوصلو ڏياريو. اهڙا سچا انسان معاشري ۾ اعليٰ مقام رکن ٿا ۽ پنهنجي قومن جي سڃاڻپ بڻجن ٿا. شاهه ڀٽائي کي ڏسو! جنهن سنڌي قوم جو ڳاٽ اوچو رکيو ۽ سنڌي ٻولي بچايائين، ان مان ثابت ٿيو ته پنهنجي قومي سڃاڻپ برقرار رکڻ لاءِ شاعرن ۽ اديبن جو هجڻ تمام ضروري آهي.
شاهه ۽ سچل کانپوءِ ، سنڌ ۾ کوڙ سارا شاعر پيدا ٿيا، جن هن سماج جي هر عنصر تي پنهنجي منفرد رنگ ۽ ڍنگ سان لکيو. استاد بخاري به هڪ اهڙو ئي نانءُ آهي، جنهن ٻاٽ ۾ لاٽ ٻاري نئون سج اڀارڻ جو جتن ڪيو. کيس سنڌي قوم جي پيڙائن جو پورو پورو احساس هو، جيئو ۽ جيئڻ ڏيو جا سبق پڙهائيندڙ استاد سوچيندو هو ته خلائي دور جو لکيو پڙهيو انسان وحشي ڇو هجي؟ پاڻ نهايت سولڙي ٻولي ۾ چوي ٿو ته:
بهشت ڀونءَ بڻايو، جيو ۽ جيئڻ ڏيو
جهان کي نه جلايو، جيو ۽ جيئڻ ڏيو
جوان لاش تي روئن ونيون، اميون ۽ ڀيڻيون
حسين مرڪ بچايو جيو ۽ جيئڻ ڏيو
ترقي پسند سوچ ئي مزاحمتي اظهار جو وڏو سبب آهي، جنهن ڪري شاعر۽ اديب قومي شعور سان سگهاريون سٽيون سرجي ستل لوڪ کي جاڳائيندا آهن. هونئن به سياستدان جي ڊگهي تقرير کان شاعر جي هڪ سٽ ئي ڪارائتي هوندي آهي، جنهن ۾ غريبن جي حقن جي ڳالهه ڪيل هجي. اُستاد بخاري جي شاعري به ڏتڙيل ۽ ڏکايل معاشري کي آٿت بخشي ٿي، ڇاڪاڻ جو استاد ٻين جي درد کي پنهنجو درد سمجهي ٿو.
سامان تباهيءَ تي ڪروڙين رقمون
خرچن ٿيون خوشي سا ڌڙا ڌڙ قومون
گولين ۽ بمن لاءِ خزانا کليل
ڪو ڏوهه ڪيو آهي فقط تو ۽ مون!
سائين جي ايم سيد زندگي جي پوين سالن ۾ ڪراچي جي تاج محل هوٽل ۾ تقرير ڪندي چيو هو ته، ”سنڌ کي آزاد ڪرڻو اٿو ته اخلاق سڌاريو. پاڻ ۾ ٽڪرا ٽڪرا نه ٿيو. مٺي مٺ ٿيو. سڀني پيغمبرن به اخلاق تي زور ڏنو آهي، جيڪو چئو سو ڪري ڏيکاريو ۽ پاڻ توڙي ٻين ۾ قومي شعور پيدا ڪيو.“ هاڻ جڏهن استاد جي شاعري پڙهون ٿا ته اسان کي استاد جي سموري شاعريءَ ۾ رهبر سنڌ سائين جي ايم سيد وارو فڪر جهلڪندو نظر اچي ٿو. ڇاڪاڻ ته استاد به ساڳئي منزل جو پانڌيئڙو هو ۽ سنڌ جي حقيقي عاشقن ۾ نانءُ لکايو هئائين. هڪ هنڌ لکي ٿو ته:
ڪوبه ڪڙمي ڪنجهي، ڪوبه مانجهي منجهي،
منهنجي لونءَ لونءَ لجهي
ڏک سڄي ڏيهه جو ڏيج مون کي ڏجو منهنجو نالو لکو
ها جڏهن ۽ جتي ديس جي دنگ تي جو ٽڻي جو ٽجي
مون کي منهنجي قبر مان به ڪوٺي نجو منهنجو نالو لکو
ڀيڙ آهي ڊگهي لسٽ آهي وڏي، وچ تي ناهي وٿي،
ڪنهن ڪنهن ڪنڊ تي سنڌ جا عاشقو منهنجو نالو لکو
استاد بخاري روايتي شاعري کان وٺي جديد سنڌي صنفن تي به گهڻو لکيو آهي. بنيادي طور استاد بيت ۽ وائي جو شاعر آهي. سندس بيت خون جگر ۾ ٻڏل نظر اچي ٿو. سسئيءَ جي باري ۾ چيل بيتن منجهان هڪ بيت نموني طور لکجي ٿو:
مون لئه ماءُ مساڻ ڀنڀو شهر ڀنڀور جو
جيجل جانب ريءَ ڪريان ڪنهن سان روح رهاڻ
تنهنجو راڄ تساڻ، منهنجو ڪاڄ ڪوهيار ۾
ميهر جي سهڻي جيڪا مهراڻ جي موج ۾ ترندي به موت کان نه ڊڄندي هئي، آخر ساهڙ سان گڏ ساگر ۾ سمائجي ويئي. اها سهڻي جنهن لاءِ شاهه ڀٽائي به چوي ٿو ته ”ساهڙ سندو تن گهاگهائي گهڙن جي“ ان سهڻي کي استاد به گهڻو ڳايو آهي، سهڻي جي سڪ ۽ اڪير کي پنهنجي بيتن ۾ سهڻين تشبيهن سان هيئن ٿو لکي ته:
تڏون ڪن تر تر اڻتڻ سهڻي سوچ ۾
تارن جي جهر مر چرپر چاهت هانو ۾
جهڙي ريت شاهه سائين تتي ٿڌي ۾ ڪاهڻ جي صلاح ڏني آهي. ساڳي طرح اُستاد بخاري به پنهنجي سٽ سٽ ۾ پٺتي نه هٽڻ ۽ اڳتي وڌڻ جي ڳالهه ڪئي آهي. استاد جي قومي شاعري پڙهڻ سا قومي غيرت جاڳي پوي ٿي. استاد وري وري چوي ٿو ته:
يار اڳتي وڌو ڪجهه ته اڳتي وڌو.
پير پيا ٿَوَ ڦٽيا هانو پيو ٿو رڌو ڪجهه ته اڳتي وڌو
جو هٽيو سو ڪٽيو، مون کي آهتي پتو، ڪجهه ته اڳتي وڌو
زندگي جنگ جاري جيءَ جي مگر، امن، انصاف لئه
پنهنجي قومي حقن لئه اچو ۽ مچو – ڪجهه ته اڳتي وڌو
هي جو اجرڪ آ ويڙهيو پيو تنهن کي ڦاڙي اڌو اڌ ڪريو
هڪڙو سر سان ڪفن ۽ ٻيو سندرو ٻڌو- ڪجهه ته اڳتي وڌو
سنڌي شاعرن ۾ شاهه، سچل، سامي، سرڪش، منشي، باغي شيخ اياز ۽ نارائڻ کي جيڪڏهن پڙهبو ته انهن پنهنجي پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌ ڌرتي جي قومي ڪردارن کي گهڻو ساراهيو آهي. استاد بخاري جي شاعري ۾ به اهڙن قومي هيرن جو ذڪر گهڻو تڻو نظر اچي ٿو، جن ۾ منصور، دودو، درياه خان، هوشو شيدي، هيمو ڪالاڻي، مخدوم بلاول شهيد، روپلو ڪولهي، ذوالفقار علي ڀٽو، پير پاڳارو وڏو ۽ ٻيا اهم ڪردار شامل آهن، جن جي نه جهڪڻ، سچ ۽ سنڌ تي سر ڏيڻ جي ڳالهه ڪئي. استاد به ٻين قومي ڪردارن کي اٿينس جي سقراط ۽ عيسيٰ سان ڀيٽا ڏئي ٿو جنهن مان هڪ زهر جو پيالو ڏوڪيو ۽ ٻيو صليب تي چڙهيو. ٻئي امر ٿي ويا.
لئمبرڪ لوڌون بڇيون ڦاهيون ٽنگيون
وير پاڳارو وڏو ناهي جهڪيو
سنڌ جي تاريخ جو مطالعو ڪرڻ سان اسان جو هانءُ ڏڪي وڃي ٿو. ڇاڪاڻ ته تاريخ جو ورق ورق ان ڳالهه جي شاهدي ڏئي ٿو ته اسان جي سنڌ ۾ ڪيڏا نه ڪلور ٿيا آهن. عظيم انسانن جون عزتون لٽيون ويون، هٿ ٺوڪي تاريخ لکندي قاتل چٽا فاتح لکيا ويا. مطلب ته سونهاري سنڌ ۾ منڍ کان اڄ تائين ڌارين جون يلغارون رهيون آهن، سنڌ لٽجندي رهي آهي، سنڌي ڦاهين تي چڙهندا رهيا آهن، انسانيت کي لڄائيندڙ اهڙا واقعا هر هڪ دل تي اثر انداز ٿين ٿا، پر شاعر ته اڃا به حساس دلين جا مالڪ هوندا آهن ۽ انهن جي دلين تي قومي درد اڃان گهرو اثر ڇڏيندو آهي.
اسان جو استاد به اهڙو ئي قومي شاعر آهي، جيڪو سنڌ جي سورن سببان روڳي بڻيو. زندگي ۽ موت جي ٻه واٽي تي بيٺي به استاد وقت جي نبض تي هٿ رکي هڪ مفڪر جي حيثيت ۾ سوچي ٿو . ته، ”ديس اندر ڪالهه ڇا ٿيو؟ سڀاڻي ڇا ٿيڻو آ...........؟؟“ ڇوته استاد کي آئيندي جو اونو هو. پاڻ کي تاريخ اڳيان پيش ڪري هينئن ٿو چوي ته:
مون کان تاريخ پڇي ته ڪٿي بيٺو هان
زندگي موت ٻواٽو اتي بيٺو هان
ڇا ٿيو ڇا اڃان ٿيندو سو پتو ٿم ڇو جو
وقت جي نبض تي هٿ پنهنجو رکي بيٺو هان
مٿئين ڪلاس جا ماڻهو پنهنجا ناتا زردار ماڻهن سان ئي جوڙيندا آهن، جن وٽ بي انداز دولت هجي، گاڏيون هجن، بنگلا هجن ۽ زماني جي هر عياشي هجي. وچين ڪلاس جا ماڻهو وري پنهنجو غم ٽارڻ لاءِ ڪو راهه رفيق ڳولهي وٺندا آهن، جنهن سان زماني جو غم اوري دل جو بار هلڪو ڪري سگهن، جيڪڏهن ڏکن جي ڏيهه ۾ ڦاٿل آهي ته بس غريب ۽ مزدور طبقو.ڳوٺ جون گهٽيون، شهر جون بازارون ۽ ملون ان ڳالهه جي شاهدي ڏيندا ته غريب ۽ مزدور طبقو سڄي عمر روزگار لاءِ تڙپي ٿو. استاد بخاري پڻ هن طبقي سان همدردي ظاهر ڪري ٿو ۽ چئي ٿو ڏئي ته:
امير پير کي زردار يار جي ڳولا
وچين ڪلاس کي غمٽار پيار جي ڳولا
ملون، بزار، ٻنيون ڳوٺ جون ڳليون شاهد
غريب لوڪ کي رڳو روزگار جي ڳولا
امير پير کي مان شان جو اونو
وچين ڪلاس کي ڪلچر زبان جو اونو
مريض ملڪ جي قرضي عوام کي
اٽي علاج لٽي ۽ مڪان جو اونو
استاد کي اڃان به ڪي سال ، صديون جيئڻو هو، هن لکڻ پئي چاهيو. هن دور جي هر برائي تي، کوٽي سياست تي، ويڪائو وڏيرن تي، پر افسوس آهي، موت تي جنهن اسان جي ساڃاهه وند استاد جي ساهه کي نپوڙيو، ان موت کي ڪهڙي سڌ ته استاد جهڙا ارڏا انسان مري به مات ناهن ٿيندا ۽ هميشه حيات هوندا آهن، ڇاڪاڻ ته سندن روح جو رشتو ڪنهن سڳي يا سنگهر جهڙو ناهي هوندو جو ڇني سگهجي، هن وقت استاد بخاري جسماني طور اسان سنڌين سان گڏ ته ڪونه آهي پر سندس پاڪ روح اڄ به پنهنجي ماڪ ۽ هير جي هڳاءُ جهڙين تخليقن سان گڏ ڪنهن اڙٻنگ، جو ڌي ۽ جوان پهريدار وانگر ممتا سنڌ جي گهٽي گهٽي ۾ ضرور گهمندو هوندو، جيئن نه ڇنڻ واري ڳالهه هن شعر ۾ ڪئي هئائين.
سڳو به ناهي سنگهر به ناهي، ڇنا هي ناتا ڇني نه سگهندين
رسيم سرتي، سڏيم سامي، ڌڪيم ڌرتي ته ڇا ڪريان مان
حبيب توکان ڇڄي سگهان ٿو زمين ريءَ مان جي نه سگهندس
وري وري ڇو ڪرين ٿي پارت غيور ٿڃ تي ويساهه ڪر تون
ترار ڪنهن جي سهي سگهان ٿو، ميار ڪنهن جي سهي نه سگهندس
***