سچل سرمست: هڪ سچو عاشق
سنڌ ڌرتيءَ جي شاعرن جو ڪلام، اسان کي عوام جي دلين ۾ زندهه نظر اچي ٿو. ان جو هي سبب آهي ته هو قال ۽ حال جا شاعر آهن. هن حقيقت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي ته شاهه صاحب کان پوءِ سنڌ ۾ سچل سرمست جي ذات گرامي، پنهنجي عارفانه ڪلام سان ان شمع کي اجاگر ڪيو جنهن جو وقت گذرڻ سبب جهڪي ٿيڻ جو امڪان هيو.
شاعري جيڪڏهن پنهنجي پيغام کان بدنصيب آهي ته ان جي زندگي پاڻيءَ تي فوٽي مثال آهي.ڪنهن کي ضرورت پئي آهي جو اها شاعري پڙهي، انهيءَ ڪسوٽيءَ تي سچل سرمست جي ڪلام کي وڏي اهميت حاصل آهي. محبت الاهي جي وڻجاري وٽ ويندي ئي خبر پئجي وڃي ٿي ته وٽس ڪهڙو ناياب وکر موجود آهي. سچل سرمست جي ڪلام ۾ واردات قلب کان سواءِ ٻيو ڪجهه نظر نه ايندو. جيئن هڪ هنڌ دوست جي فراق کان بيچين ٿي فرمائي ٿو.
آءُ ڪانگا! ڪا پرين جي ڳال ڪر
واعدو ڪيئي ڪالهه سو بر حال ڪر
ڪيئن ڏٺو تو دوست منهنجو ديس ۾،
خوش ڏٺئي هو ڪهڙ ي ويس ۾
سا خبر مون ساڻ تون في الحال ڪر
هت فراق آ ماريو ٻيو ڇا چوان،
سور منهنجي ساهه کي نت نت نوان
اچ اچي خاطر منهنجي خوشحال ڪر
جي حضوري ۾ سندس حاضر ٿئين
زاغ زاري مان اهي نياپا ڏئين
لڳ خدا سارو سچو جو سوال ڪر
ڪانءُ جي ڪان ڪان هر ماڻهو ٻڌي ٿو پر ڪير ائين نٿو چوي ته آءُ ڪانگا مون سان پرين جي پچار ڪر. هن شعر ۾ اندر جا اڌما موجود آهن، جيڪي نغمي جو روپ اختيار ڪري هڪ ڪانگي سان محبوب جي فراق جو بار هلڪو ڪرڻ لاءِ گفتگو ڪن ٿا. سچل سائين جي ڪلام ۾ صداقت جي قريب اهڙيون به حقيقتون ملن ٿيون جن کي سنڌي زبان جي موزونيت ۾ شايد پهريون شرف مليو هجي جيئن فرمائي ٿو:
عشق عطا الاهي ملندا
نهين ڪوئي ڪسب ڪماوڻ دا
ڪڪر تا ڪنهن هٿ نه آندا،
سرتي ابرو ساوڻ دا
مين تان ڪنهن ٿو، مول نه سڻيا
هيرا هٿ ٺها وڻ دا
سچو سودا سردا ڪيتا
جهڙا ڏينهن چلاوڻ دا
هي تصوف جو پهريون اهو پيغام هيو جنهن کي شاعر پنهنجي مخصوص انداز ۾ پيش ڪيو. کانئس پوءِ هر صوفي شاعر ان جي تقليد ڪئي ۽ ساڳئي رنگ کي ڪنهن ٻي نوع ۾ پيش ڪندو رهيو.
سر سارنگ ۾ به سچل سائين ڪيڏو نه خوب لکيوآهي. ڌڻي پاڪ کي منٿون ڪيون اٿائين، رحم جي گهر ڪندي مهر وسائڻ لاءِ چيو اٿائين ، مينهن کان پوءِ جو منظر به چٽيو اٿائين جنهن لاءِ هي ٻه بيت ڏجن ٿا.
مهر سندامينهن شاهه وسائين شل
جهريل منهنجي جهوپڙي بنا جهلي جهل
ڪاهل تي ڪهل، ڪندين شال ڪريم تون
*
وسي پيو وڏ ڦڙو ڀنيون ڀٽ ڀريون
ڀٽاريون ڀٽن تان وٿاڻين وريون
کيرن جون کريون، چاڏيون ڏنئون چاهه مان
سسئي کي شاهه سائين ته گهڻو ڳايو آهي پر سرمست سچل به سسئي جي سڪ ۽ مضبوط اداري کي ساراهيو آهي. هي بيت شاهديءَ طور ڏجن ٿا:
هو جو ڪيچ وڻن مون وريو اچي واءُ
ماريو تنهن مٿاءُ هي سر ڪيان صدقي.
هي جو ڪيچ وڻن مان، واءُ ته آڻي واس
هي سر سارو ساس، ڪوڙيئين قرباني ڪيان.
*
هوءَ جا ڪيچ وڻن مون اچي هير هلي
سا ڀينر آهي، ڀلي جنهن سان ساهه سڌير ٿئي
شعر شاعر جي دل جو آئينو هوندو آهي. انهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته سچل سرمست سلوڪ جي راهه جو پورو ڄاڻو هو. حقيقت ۾ صوفياڻي ۽ عشقيه شاعريءَ ۾ به ڪافي فرق آهي. صوفياڻي شاعريءَ جو هڪ شعر جتي فاسق جي اندر نفس پرستي پيدا ڪري سگهي ٿو. اتي ساڳيو ئي هڪ زاهد جي اندر ورحاني ڪيفيت پيدا ڪري سگهي ٿو.
سچل سائين پهريون پاڻ وڃايو ۽ پاڻ وڃائي پوءِ پنهنجي محبوب کي من ۾ ڳولي لڌائين، پاڻ وڃائي پاڻ کي ڳولڻ جو سبق ڏيندي پاڻ فرمايو اٿائون ته:
پاڻ وڃائي پاڻ ڳولي لهج پاڻ کي
پاڻ منجهان ئي پاڻ کي پوندي ڄاڻ سڃاڻ
مکڻ، آکر هيڪڙو سوئي کير سٻاڻ
اهو آهي، اهڃاڻ، ڳهلا انهيءَ ڳالهه جو.
سچل سائين فرقيواريت کي فساد ٿو سمجهي، سندس فڪر موجب اهي مذهب ماڻهن لاءِ رسم آهن، تنهنڪري ئي ماڻهو مونجهارن ۾ ڦاسي پيا آهن، پاڻ اهڙي مونجهاري کي ڏسي فرمايو اٿائون ته:
مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا،
شيخي پيري بزرگي بيحد ڀلايا
ڪي نوڙي نمازون پڙهن،
ڪن مندر وسايا
اوڏا ڪين آيا عقل وارا عشق کي
اناالحق جو نعرو هڻي، منصور ثاني سڏجندڙ سچل سائين جي سرائيڪي، اردو ۽ سنڌي ڪلام کان سواءِ فارسي شاعري پڻ اعليٰ مقام جي آهي. هتي آئون سنڌي ٻولي جي نامور، اديب ۽ شاعر استاد حامي پاران ڪيل منظوم ترجمو پيش ڪيان ٿو ۽ اهو ٻڌائي ٿو ته دين اسلام کي ڇڏي. پيري بزرگيءَ کي ڇڏي عشق جو مقام حاصل ڪري ۽ پوءِ ئي رند ۽ سرمست ٿي رهه.
سندس فارسي مثنوي جو سنڌي ترجمو پيش ڪجي ٿو:
عشق ۾ اچ دين ۽ اسلام ڇڏ، عشق ۾ اچ پنهنجو ننگ ۽ نام ڇڏ
عشق ۾ اچ سڀ وساري ڇڏ سبق، تون مٿان روشن ٿي ويندو نو طبق
عشق ۾ اچ ڇڏ مسائل جي پچر، ڇو ٿو ويڳاڻو وتين ڀڄ بيخبر
عشق ۾ اچ ڇڏ حڪايت جو حصو، ڪر نه دارا ۽ سڪندر جو قصو
عشق وٺ ڇڏ پاڻ پيريءَ جي پچر، رند ۽ سرمست ٿي رهه بي خطر
عشق ۾ اچ ڇڏ گناهه ۽ ڇڏ ثواب، تنهنجي دل ڪاري ڪندا تنهنجا حجاب
***