خطبه حجة الوداع
اي انسانؤ! منهنجي ڳالهه غور سان ٻڌو، مان نٿو سمجهان ته هن سال کان بعد ڪڏهن حج جي هن اجتماع ۾ آءٌ ۽ توهان سڀ گڏ ٿي سگهنداسين.
اي انسانؤ! الله تعاليٰ جو ارشاد آهي ته، انسانؤ! مون توهان سڀني کي هڪ مرد ۽ عورت مان پيدا ڪيو آهي ۽ توهان کي قومن ۽ قبيلن ۾ ورهايم ته جيئن توهان الڳ الڳ سڃاڻجي سگهو. خدا جي نظر ۾ توهان مان وڌيڪ عزت وارو اهو آهي، جيڪو خدا کان وڌيڪ ڊڄي ٿو. هاڻي نه ڪنهن عرب کي عجميءَ تي ڪا فوقيت حاصل آهي، نه ڪنهن عجميءَ کي عرب تي، نه ڪارو ڀوري کان افضل آهي، نه ڀورو ڪاري کان. هائو، بزرگيءَ ۾ فضيلت جو جيڪڏهن ڪو معيار آهي ته اها صرف نيڪوڪاري آهي.
سڀ انسان آدم جو اولاد آهن ۽ آدم جي حقيقت انهيءَ کانسواءِ ڇا آهي ته هو مٽي مان بڻايو ويو. هاڻي فضيلت ۽ برتريءَ جون سموريون دعوائون خون ۽ مال جا سڀ مطالبا ۽ سمورا بدلا مون پنهنجي پيرن هيٺان چيڀاٽي ڇڏيا آهن. بس بيت الله جي انتظام ۽ حاجين کي پاڻي پيارڻ جون خدمتون پنهنجي حال تي باقي آهن.
“اي قريشؤ! ائين نه ٿئي جو خدا جي سامهون اهڙي طرح اچو جو توهان جا ڪنڌ جهڪيل هجن، يعني توهان جي ڪلهن تي دنياداريءَ جو بار سٿيل هجي ۽ ٻيا ماڻهو آخرت جو سامان کڻي پهچن. ڏسو جيڪڏهن ائين ٿيو ته آءٌ خدا جي اڳيان توهان جي ڪا به مدد ڪري نه سگهندس.”
قريشؤ! الله سائينءَ توهان جي (معتبرائب ۽ اميريءَ جي) ڪوڙي ڏيکاءُ کي ختم ڪري ڇڏيو ۽ ابن ڏاڏن جي ڪارنامن تي توهان جي فخر ۽ وڏائي جي ڪا به گنجائش ناهي.
اي نسانؤ! توهان جا خون توهان جا مال ۽ توهان جون عزتون هڪ ٻئي تي حرام ڪيون ويون آهن. هميشه هميشه لاءِ توهان جي جان، مال ۽ آبروءَ جي اهميت هڪٻئي لاءِ ائين آهي جيئن، توهان جي هن محترم ڏينهن يعني يوم حج جي ۽ هن مبارڪ مهيني يعني ذوالحج جي ۽ هن شهر يعني مڪي شريف جي حرمت آهي. توهان سڀ خدا جي اڳيان ويندؤ ته هو توهان کان توهان جي عملن جي باري ۾ پڇندو.
ڏسو! مون کان پوءِ هرگز گمراهه نه ٿجو، جو هڪ ٻئي جون سسيون وڍڻ لڳو.
توهان مان جيڪڏهن ڪنهن وٽ امانت رکي وڃي ٿي ته انهيءَ تي لازمي آهي ته اها انهيءَ جي مستحق کي صحيح سلامت پهچائي.
اي انسانؤ! هر مسلمان ٻئي مسلمان جو ڀاءُ آهي ۽ سڀ مسلمان هڪٻئي جا ڀائر آهن، پنهنجي ماتحتن جو خيال رکو. هائو پارت اٿوَ خيال رکو، انهن کي اهوئي کارايو جو پاڻ کائو ٿا ۽ اهڙو ئي پهرايو جهڙو پاڻ پهريو ٿا.
دور جهالت جون سڀ رسمون مون پنهنجي پيرن هيٺان لتاڙي ڇڏيون آهن. دور جاهليت جي خونن جا سمورا پلاند اڄ رد ڪيا ويا آهن. پهريون پلاند جنهن کي مان رد ڪريان ٿو ته سو منهنجي پنهنجي خاندان جو آهي. ربيعه بن الحارث جي (بنو سعد وٽ) کير پيتل پٽ جو خون جنهن کي بنو هذيل ماريو هو، آءٌ معاف ڪريان ٿو. جاهليت جي زماني وارو وياج هاڻي ڪا به حيثيت ڪو نه ٿو رکي. پهريون وياج جيڪو مان ڇڏيان ٿو، اهو عباس بن عبدالمطلب جي خاندان جو وياج آهي، هاڻي اهو ختم ٿيو.
اي انسانؤ! خدا هر وارث حقدار کي ان جو حق (ورثو) خود ڏئي ڇڏيو آهي. هاڻي ڪو به ڪنهن وارث جي حق ۾ وصيت نه ڪري.
ٻار انهيءَ جي طرف منسوب ڪيو ويندو، جنهن بستري تي ڄائو هوندو. جنهن تي حرام ڪاري ثابت هجي، انهيءَ جي سزا رجم آهي. حساب ڪتاب خدا وٽ ٿيندو.
جيڪو پنهنجو نسب مٽائيندو. يا ڪو ماتحت جيڪو پنهنجي آقا جي مقابلي ۾ ڪنهن ٻئي کي پنهنجو آقا ظاهر ڪري انهن تي خدا جي ڦٽڪار آهي!
قرض قابل ادائي آهي اوڌر ورتل شيءِ واپس ڪرڻ گهرجي. تحفي جو بدلو ڏيڻ گهرجي ۽ ڪو ڪنهن جو ضامن پوي ته اهو (ضامن مرڻ جي حالت ۾) ڏنڊ ادا ڪري.
ڪنهن لاءِ به اهو جائز نه آهي ته هو پنهنجي ڀاءُ کان ڪجهه وٺي، سواءِ ان جي ته جنهن تي سندس ڀاءُ راضي هجي ۽ خوشي سان ڏئي. پاڻ تي ۽ هڪ ٻئي تي زيادتي نه ڪريو.
عورت لاءِ اهو جائز ناهي ته هوءَ پنهنجي مڙس جو مال کانئس اجازت وٺڻ بنا ڪنهن کي ڏئي.
ڏسو! توهان تي توهان جي عورتن جا ڪجهه حق آهن، اهڙي طرح انهن تي به توهان جا حق واجب آهن. عورتن تي توهان جو هي حق آهي ته هو پنهنجي گهرن ۾ ڪنهن اهڙي شخص کي نه اچڻ ڏين جنهن کي توهان پسند نه ٿا ڪريو ۽ اهي خيانت جو ڪو به ڪم نه ڪن. ڪو به ڪم کليل بي حيائيءَ وارو نه ڪن، پر جيڪڏهن اهي ائين ڪن ته خدا جي طرف کان توهان کي ايتري اجازت آهي ته ان کي معمولي ڇنڊ ڪڍو ته جيئن اهي باز اچي وڃن، ان کانپوءِ معمول مطابق کين سنڀاليو ۽ ساڻن سٺو ورتاءُ ڪيو.
عورتن سان سٺو سلوڪ ڪريو، ڇو ته اُهي رڳو توهان جي جيءَ سان آهن ۽ خود پنهنجي سر ڪجهه نه ٿيون ڪري سگهن. انهن جي باري ۾ خدا کان ڊڄندا رهو جو توهان انهن کي خد اجي نالي سان حاصل ڪيو آهي ۽ ان جي ئي نالي سان توهان لاءِ حلال ٿيون آهن.
اي انسانؤ! منهنجي ڳالهه سمجهي وٺو، مون تبليغ جو حق ادا ڪري ڇڏيو آهي.
مان توهان وٽ هڪ اهڙي شيءِ ڇڏي ٿو وڃان جو توهان ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندؤ، جيڪڏهن انهيءَ تي قائم رهيؤ! اهو آهي خدا جو ڪتاب. دين جي باري ۾ هٿ ٺوڪئي واڌاري کان بچجو. ڇو ته توهان کان اڳ وارا ماڻهو به اهڙين ڳالهين ڪري ختم ڪيا ويا هئا.
شيطان کي هاڻي هن ڳالهه جي ڪا به اميد ڪانهي ته ڪا هاڻي هن شهر ۾ سندس عبادت وري ٿي سگهندي، پر ان جو امڪان آهي ته اهڙن معاملن ۾ جن کي توهان گهٽ اهميت ڏيو ٿا، انهيءَ جي شيطان گيريءَ کي اهميت ملي وڃي. تنهن ڪري توهان پنهنجي دين ۽ ايمان جي حفاظت ڪندا رهجو.
اي انسانؤ! پنهنجي پالڻهار جي عبادت ڪريو، پنج وقت نماز ادا ڪريو، رمضان مهيني جا روزا رکو، پنهنجي مال جي زڪوات خوش دليءَ سان ڏيندا رهو، پنهنجي پالڻهار جي گهر جو حج ڪيو ۽ پنهنجي اهل امر جي اطاعت ڪندا رهو ته پنهنجي رب جي جنت ۾ داخل ٿي ويندؤ.
هاڻي ڏوهاري خود ئي پنهنجي ڏوهه جو ذميوار هوندو. نه پيءُ جي بدلي ۾ پُٽ پڪڙيو ويندو، نه پٽ جو بدلو پيءُ کان ورتو ويندو.
ٻڌو! جيڪي ماڻهو هتي موجود آهن، انهن کي گهرجي ته هي هدايتون ۽ ڳالهيون انهن ماڻهن کي ٻڌائين جيڪي هتي موجود ناهن. ٿي سگهي ٿو ته ڪو غيرموجود توهان کان وڌيڪ سمجهڻ ۽ محفوظ رکڻ وارو هجي.
اي انسانؤ! توهان کان منهنجي باري ۾ خدا وٽ سوال ڪيو ويندو، ٻڌايو ته ڪهڙو جواب ڏيندؤ؟
ماڻهن جواب ڏنو ته، اسين انهيءَ ڳالهه جي شاهدي ڏينداسين ته توهان دين جي امانت پهچائي، رسالت جو حق ادا فرمايو ۽ اسان جي خيرخواهي فرمائي.
اهو ٻڌي پاڻ سڳورنﷺ پنهنجي اشهد آڱر آسمان ڏانهن اُڀي ڪري، ماڻهن ڏانهن اشارو ڪندي ٽي ڀيرا ارشاد فرمايائون ته، “يا خدا شاهد رهجانءِ، يا خدا شاهد رهجانءِ، يا خدا شاهد رهجانءِ.”