فقير مٺل مسرور
پنهنجي حياتيءَ ۾ جيڪا باڪمال شخصيت مون ڏٺي اُها هئي ”مائي بيگم“ جنهن جو فقط ائين نالو وٺڻ مونکي لائق نه آهي، فقط تعارفي طور ائين لکيو اٿم، مغفوره مائي بيگم، پنهنجي دور جي اهڙي شخصيت هئي. راڳ ڳائيندڙ عورتن مان، اَمي بيگم فقيرياڻيءَ کي ئي مائي بيگم جي نالي سان سڏيو ويندو هو. جڏهن ته اُنَ دور جون ڪافي راڳي عورتون ٻايُون سڏبيون هيون، مثال طور جيوڻي ٻائي يا مولي ٻائي وغيره....... منهنجي خيالَ ۾ سندس شرافت ۽ فقيري رهتِ جو اِهو اعزاز هو، سڀڪو ماڻهو اَمي بيگم کي وڏي ادبَ سان مائي بيگم فقيرياڻي ئي سڏيندو هو.
پاڻ سدائين ڪارا ڪپڙا پائيندي هئي، هلڻ اٿڻ ويهڻ ۾ سندس صورت سدائين نماڻائيءَ جو ئي شاهڪار محسوس ٿيندي هُئي، مان جڏهن به اَمي بيگم کي ڏسندو هوس ته ٿڌو ساههُ اُڀري ايندو هو..... تمام وڏي سوز گَداز، هجر فراقَ جي تصويرَ هئي..... اَمي بيگم....! پاڻ هر وقت صوفياڻو ۽ عارفاڻو ڪلام وڏي عشق سان ڳائيندي هُئي. پر جڏهن حضرت لعل لطيف رحه جي منتخب رومانوي داستان سسئي پُنهونءَ کي سُر ڪوهياريءَ ۾ ڳائيندي شروع ۾ هي بيتُ ضرور چوندي هُئي ته روئاري وجھندي هُئي.
سَنجريس تان سور ــ سامايس ته سُک ويا
اِهي ٻئي پور ـــ مون نِماڻيءَ نصيب ٿيا
(حضرت لعل لطيف رحه)
سَسئي جي پيءُ ماءُ ۽ نجومي جي ڪيفيت جڏهن پتڪڙي ٻالڙيءَ سسئي کي صندوق ۾ وجھي لوڙهڻ ۽ اُنَ لڙهندڙ صندوقَ کي ڏسي، ڳوڙهن ڳاڙڻ جو منظر بيتن ۽ ڏوهيڙن جي شڪل ۾ بيان ڪندي هُئي ته ٻڌندڙ لُڙڪن سان آبيده نظر ايندا هئا. ته عين انوقت سندس فن کان نڪري فڪر ۾ مبتلا ٿي وڃبو هو.... اَمي بيگم جي راڳ ڪوهياري ڳائڻ وقت اهڙا ته انوکا آلاپ شامل ٿي ويندا هُئا، جيڪي ڪنهن ٻئي راڳ جا محسوس به ٿيندا هئا، پر سر ڪوهياريءَ جي آروهي ۽ امروهيءَ کان ڪڏهن به تجاوز ڪري نه سگهندا هُئا...
اهڙي طرح، سُر سورٺ، سر راڻو، سر سهڻي ۽ سر مارئي چوڻ وقت به معمول ساڳيو ئي وضاحت ڀريو هوندو هو. ذڪر ڪيل موضوع کانسواءِ عارفانه صوفيانه ۽ همه اوست جا ڪلام به وڏي جذبي ۾ چوندي هئي هڪ دفعي جو ذڪر آهي ته اَمي بيگم فقيرياڻي جو شڪارپور ۾ حضرت حاجي لطيف شاهه جيلانيءَ جي درگاهه تي چونڪي جو پروگرام هو، جِتي هر جمعي جو منجھند کان سو مهڻي تائين راڳ ٿيندو هو، جنهن سبب ماڻهن جو زبردست ميڙاڪو ٿيندو هو . ان جمعي تي بابا مسرور رحه چيو ته: ”اڄ مائي بيگم فقيرياڻي جو راڳ آهي هل ته توکي گهمائي اچان جڏهن گهران روانا ٿياسين ته بابا اُتر طرف حضرت منو چهر شاهه رحه جي درٻار تي هلڻ بجاءِ شهر جي ڏکڻ طرف هلڻ شروع ڪيو. نيڪ روشن هجي ته اڳ ۾ جيڪڏهن بابا سائين جمعي جي ڏينهن شڪارپور ۾ موجود هوندو هو ته حضرت منوچهر شاهه کانسواءِ ٻئي طرف هرگز نه ويندو هو، ڇاڪاڻ ته اُتي سندس ٻيا هم خيال دوست ۽ راڳي باقاعدگي سان انتظار ۾ رهندا هئا. پر هن دفعي ڏکڻ طرف حضرت حاجي لطيف جي درگاهه طرف پئي هلياسين، رستي تي هلندي، بابا مسرور ٻڌايو ته، هيڏانهن شهر جي ڏکڻ طرف حاجي لطيف شاهه سائين جو روضو اَٿئي. اسان هاڻي هن ڪامل اڪمل جيلاني بادشاهه جي درٻار طرف هلي رهيا آهيون جِتي ئي مائي بيگم فقيرياڻي جو راڳ آهي، مٺل! جيڪڏهن هڪ دفعو سندس راڳ ٻُڌءِ ته زندگي ڀر وساري نه سگهندين.
المختصر درگاهه شريف ۾ پهچندي بابا مسرور سائين وڏي عاجزي ۽ نوڙت ڪندي درگاهه ۾ هڪ طرف ويهي هيءَ مناجات مٺڙي ۽ سريلي لهجي ۾ پڙهڻ لڳو.
نور ــ نبيصه جو منظر حاجي لطيف شاهه
اڪمل عجيب انور ـــ حاجي لطيف شاهه
گل باغ پنجتن جو ـــ محبوب ذوالمنن جو
سالار دين سرور ـــ حاجي لطيف شاهه
دربار لاؤ بالي ملڪ ـــ خدا جو والي
ڪل اوالياء جو افسر ـــ حاجي لطيف شاهه
جيڪو اچي سوالي ـــ موٽي نه مور خالي
آهي غريب پرور ـــ حاجي لطيف شاهه
روز ـــ شمار شافي ـــ ڪامل قريب ڪافي
نرمل نجات جو دَ رُ ـــ حاجي لطيف شاهه
مسرور غم وساري ـــ رهُه شاد دل اُجاري
دم دستگير دِلبر ـــ حاجي لطيف شاهه
درگاهه کان ٻاهر نڪرڻ وقت ڏٺوسين ته هڪ طرف فقير ۽ درويش ويٺل هُئا. اُتي بابا سائين هلي پاڻ هڪدم مونکي پنهنجي ڀرسان ويجھو ڪري، پاڻ به ويهي رهيو ۽ مونکي به ڀر ۾ ويهاري ڇَڏيائين، ان وقت سامهون راڳ واري ٿلهي تي هڪ تمام نفيس ۽ سَنهڙي جسم سان ڪارن ڪپڙن ۾ ملبوس مائي راڳ ڪري رهي هئي. سندس مٺڙي ۽ بلند آواز منهنجي دل کي تمام گهڻي راحت پئي ڏني ان سبب مان بابا کان پڇيو ته ”هيءَ مائي ڪير آهي“ ڪيڏو ته هن جو مٺڙو ۽ بلند آواز آهي“ ان پڇڻ دوران مون ڏٺو ته ، بابا جا چشم لال ۽ آبيده لڳم، ان وقت بابا جلد جواب ڏيڻ جي ڪيفيت ۾ نه هو ان ڪري ٿورو دم جھلي چيائين ته ”هيءَ مائي بيگم فقيرياڻي آهي ڪيئن راڳ وَڻئي ٿو“؟ ائين چئي مون کي پنهنجي هنج ۾ کڻي ويهاريائين. ايتري ۾ اَمي بيگم راڳ چئي ختم ڪري ورتو هو. ۽ ان سبب ماڻهن جا ٽولا تڪڙا تڪڙا، اسانجي بيٺڪ واري هنڌ تان واپس پئي ويا، واقعي ئي جيڪڏهن بابا مونکي کڻي هنج ۾ نه ويهاري ها ته موٽندڙ ماڻهو مونکي لتاڙي وڃن ها.
واپسيءَ تي بابا ٻڌايو ته سڀ ماڻهو مائي بيگم جي راڳَ تي عاشق آهن، جڏهن به مائي بيگم جي اچڻ جي خبر، شڪارپور جي ماڻهن کي پوندي آهي ته ماڻهن جي ائين ئي ڀيڙ مچي ويندي آهي. نيڪ روشن هجي ته اَمي بيگم جي اولاد جي عمر مطابق، منهنجي به عمر هُئي. اَمي بيگم اڪثر لباس ڪارو پهريندي هُئي، جيڪو منهنجي دل کي ڏاڍو وڻندو هو، خاص طور جڏهن سندس راڳ ٻڌڻ ويندو هوس ته مان به ڪارا ڪپڙا پائيندو هوس.
هڪ دفعي اَمي بيگم جي، محفل، ذڪر ڪيل بزرگ حاجي لطيف شاهه جي درگاهه تي جاري هُئي جِتي مان به پهچي بابا جي دوستن سان هڪ کبڙ جي وڻ هيٺان ويٺو هوس، ان دوران کبڙجي وڻ مان بُلبلين جي ٻولي ٻُڌڻ ۾ آئي. ان وقت پاڻ ٻڍل فقير جو هِي ڪلام سو سورٺ ۾ ڳائي رهي هئي.
تنهنجي اکڙين جي اسرار هزارين حيران ڪيا.
اِنَ دوران مٿي کبڙ جي وڻ ۾ ويٺل بُلبلين جي لات ائين پئي لڳي، ڄڻ، اِن سر سورٺ جي آواز سان بلبلين جي لات سازن جيان سنگت ڪري رهي هئي..... مان اُنَ وقت ان سرور سبب پنهنجيون اکيون ٻوٽي لطف وٺي رهيو هوس. اچانڪ بابا جي دوستن مان ڪنهن دڙڪو ڏئي چيو ته ”ننڊ وري ڇو ٿو ڪرين، مائي بيگم جو راڳ ٻڌندين يا ننڊ ڪندين“، مون کين چيو ته ”وڻَ مان بلبلين جا آواز ته ٻڌو، مون ڏٺو ته اهي بابا جا دوست امي بيگم جي راڳ ۾ ايترو محو هئا، جومنهنجي ان چوڻ طرف هنن ڌيان ئي نه ڏنو. اُتي اسان سان گڏ ا ستاد منظور علي خان جو سهرو، استاد قلندر بخش ربابي به ويٺل هو، جيڪو پاڻ به زبردست گويو هو، تنهن چيو ته ”هي بلبليون به مائي بيگم جي راڳَ ۾ محو آهن، پُٽَ اِهي اهڙي ته محويت ۾ اچي ويون آهن، جو هن طرف جهڙو آواز نڪري ٿو، ته اهو هنن بلبلن جي لات مان ساڳئي سر ۽ رڌم سان اَچي ٿو. اِهو رنگ سڀ ڪنهن راڳي جي راڳ وقت نه ٿيندو، اِهو فقط ڪنهن شِري مُني مهان بيراڳي جي ڳائڻ وقت ئي ٿيندو آهي.... ان بعد حق موجود ڪندي چيائين مان هاڻي، پُٽ سماڌ اَشرم ويندس، ائين چئي اُٿي هلڻ لڳو، جنهن سبب مان به سندس اَدب ۾ اُٿي بيٺس.
واهه نصيب، ڇا ڏسان ته اَمي بيگم، اسانجي بلڪل نزديڪ ڪنهن ٻڌندڙ جي ويجھو پهچي کيس ڏوهيڙو ٻڌائي واپس وڃي رهي هُئي، ان وقت منهنجيون اکيون به منجھس کُپي ويون هيون، خبر تڏهن پئي جو اَمي بيگم هڪدم منهن ورائي مونکي مٿي کان جھلي نرڙ تي چُمي ڏني. اهڙي طرح پوءِ سازندن طرف مُنهن ڪري هلي وئي، المختصر مان ڪيترو زمانو اُنَ چُميءَ واري هنڌ تي ٿڌاڻ محسوس ڪندو رهندو هوس جيئن ڪنهن مامتا ڀري امڙ جي دُعا واري چُمي هُجي.
ڪيترن ڳائِڻَن ۽ ڳائڻين کي مون ڏٺو ۽ ٻڌو، جيڪي مهل بي مهل، جتي ڪٿي راڳ جي واري وٺڻ لاءِ بيتاب هوندا هئا، پر اَمي بيگم سڀني کان منفرد ۽ صوفي مسلڪ جي شخصيت هُئي، ڪڏهن به کيس جلدبازي ڪندي نه ڏٺو هوم.... اَمي بيگم پنهنجي آخري دور ۾ حضرت بيڪس عليهه رحمت جي ميلي واري ڏينهن اَچي وئي، کيس ڏسي، منهنجي ته خوشيءَ جي حد نه رَهي، سو سندس ويجھو اَچي پيرين پَيُس ۽ کيس عرض ڪيم ته اَمي بس اڄ وڏو مزو ايندو جڏهن هتي چونڪي ڪندؤ. تنهن تي چيائين ته ”پُٽ مِٺا، مون کي ياد آهي ته ڪنهن وقت بابا مسرور توکي چوندو هو ته ”کو ٻلا ڳالهه ڪجهه سمجھندو ڪر“ مون ته سندس اَدب ۾ کڻي ماٺ ڪئي. پاڻ مونکي ٿورو ڏکيارو محسوس ڪندي وري به اڳ وانگر نرڙ تي چُمي ڏنائين ۽ چيائين ته ”مِٺل پُٽ هن درگاهه تي عورت جي راڳ جو امر ناهي، مان ته هِتي پنهنجي صحت سلامتي جي دُعا لاءِ آئي آهيان ساڳئي سال هڪ مهينو بعدشوال جي چوڏهين تاريخ حضرت انباهه ۾ حضرت سخي صوفي فيض درياءَ عليه رحمت جي ميلي ۾ وڃڻ ٿيو. ميلي دوران فقراهه جو صحبتون، راڳ روپ ٻڌندي رات جو پويون پَهَرُ ٿي ويو..... اچانڪ ان وقت پريان سر سهڻي ۾ ٻڌڻ ۾ آيو.
ڪاري رات ڪچو گهڙو ــ اُڻَٽيهن اونداهي
چنڊ نالي ناهه ڪو ـــ درياءَ ڌَڙ لائي
اهي ڪم الاهي ـــ نه ته ڪُنن ۾ ڪير گهڙي
مون يڪدم پرکي ورتو ته هي آواز ته اَمي بيگم جوآهي، سو پنهنجي شامل دوست کي چيم ته ”اُٿ ته هلي اَمي بيگم جو راڳ ٻُڌون ۽ کيس پيرين پَئون“ اِنَ تي هن فقير دوست چيو ته ”اِهو پويون پَهرُ فقط مائي بيگم فقيراڻي، داتا دستگير جي چونڪي ڪندي آهي، جيڪي ماڻهو سُمهيل ۽ آرامي هوندا آهن سي به هڪدم اُٿي سندس راڳ ٻُڌندا آهن. اِنَ وقت مالڪ گادي نشين سان گڏ رياضت وارا فقير به اِهو راڳ باقاعدگيءَ سان ٻُڌندا آهن..... بهرحال اسان به هڪ هنڌ سندس ويجھو اَچي ويراڳ مان لطف اندوز ٿياسين. ان رات اَمي بيگم، حضرت سچل رحه، حضرت بيدل رح ۽ حضرت بيڪس رحه جي ڪلامَ بعد، حضرت ميرل فقير فيض درياء، سيد صالح شاهه رحه جيلاني راڻيپور واري ۽ مرشد سيد ولايت علي شاهه داتا دستگير جو ڪلام ڪثرت سان ڳايو هو. اهڙي طرح آخري ڪلام راڳ آسا ۾ چيائين جنهن جا ٻولَ هن طرح هُئا.
اِجو يارُ آيو ـــ اوهين ڇا ٿِيون ڀانيو
پياريو پياسن ـــ صبح جو سوايو
صوفي خير محمد رحه
آسا جي پوري ٿيڻ بعد، اجتماعي دعا ٿيندي هُئي، پر هن دفعي دعا کان اڳ ۾ ئي پريان ڪنهن فقير بلند آواز ۾ صَدا ڪئي ته ”بابا بيگم فقيرياڻي، هڪڙو ڪلام ڌنا سري جو به ٻڌايو، ڇو ته اِنَ راڳَ جو وقت به اَچي ويو آهي.... اِهو ٻُڌڻ شرط اَمي بيگم، حضرت بيدل سرڪار جو هي ڪلام راڳ ڌناسريءَ ۾ چَوَڻُ شروع ڪيو.
سجدا ڪيتا ساڏي ساهه ـــ رانجهي نون وز ازل وچ سنئيان
ڪلام پوري ٿيڻ سان داتا دستگير جو نعرو بلند ٿيو، ۽ راڳ جي رات واري محفل پوري ٿي ته اسين اَمي بيگم سان ملي، ٿورو درگاهه جي صحن ۾ ٻه ٽي پير کڻي اڳي ٿياسين ته بلڪل سامهون استاد هادي بخش ميمڻ، جيڪو پاڻ سنڌ، پنجاب ۽ بلوچستان جي ڪافي گويين جو استاد هو، ڏسڻ ۾ آيو، جنهن سان نياز نوڙت ڪندي وڃي ملياسين اُستادُ اُنَ دورَ ۾ بنا ناغي اَسان وٽ قرب ڪري ايندو هو سر سنگيت جي تعليم به ڏيندو هو. پاڻ ملڻ شرط فرمايائين ته ”مٺل! مائي بيگم جو راڳ ٻُڌُءِ؟ مون استاد کي ڪجهه چوڻ مناسب نه سمجھيو ــ ڇاڪاڻ ته استاد هادي بخش پاڻ وڏو گويّو هو ۽ ساڳي وقت سر سنگيت جي تعليم ڏيڻ جو به ماهر هو ۽ خاص طور ڪلاسيڪل انگ کي وڌيڪَ اهميت ڏيندڙ هو، بعض جيڪڏهن ڪنهن غزل يا ڪافيءَ کي ڳائيندو هو، ته سندس انداز ڏاڍو مشڪل ۽ پيچيدو هوندو هو،.... مون سوچيو پئي ته هي فقيراڻو راڳ ان اڳيان ڪهڙي اهميت رکندو هوندو اِهوئي سبب منهنجي ماٺ جو هيو. پر ڳالهه منهنجي اندازي جي بلڪل برعڪس نڪتي. بهرحال پاڻ استاد هادي بخش کان رهيو نه ٿيو، سو مونکي ڏسي چيائکين ته مِٺل! ڪَمال آهي مائي بيگم جو ڪيئن ته راڳ ڌناسري کي ڀيروي ۽ ڀيرو کان بچائي راڳ جي صورت برقرار رکي اٿس اهو ڪم، ايڏو ته مشڪل ـآهي، جو وڏا وڏا گويّا به ان راڳ ۾ ٿڙي ويندا آهن.“........ استاد جا اِهي لفظ ٻُڌي وڏي خاطر جمعي نصيب ٿي. اَمي بيگم جي تعريف ۾ هيڏي وڏي گويئي جا اِهي لفظ، خوشبودار گلن جي مهڪار وانگر منهنجي ذهن ۽ دل جي فرحت جو باعث بڻجي ويا.
حضرت داتا ولايت شاهه عليه رحمت انباهه شريف وارو فرمائيندو هو ته ”فقيرياڻي مائي بيگم صوفين جي باغ جي سدا بهار ڪوئل آهي.“
مان پاڻ جڏهن به حضرت انباهه ۾ اَمي بيگم سان اچي ملندو هوس ته پاڻ هميشه هي جملو چوندي هئي.
ويهه داتا جي در تي لنگها لاهي لَڏَ
وقتي طور ساڻس ڪو نئون راڳي ويٺل هوندو هو، ته ان کي منهنجي سڃاڻپ ڪرائيندي چوندي هئي ته ”ابا هي مٺل فقير، اسانجي فقير مسرور جو پٽ آهي، ۽ پنهنجي بابي وانگر پنهنجي مرشد بابا بيدل سرڪار جو ديوانو آهي“..... اَمي بيگم جي زبان مان اِهي تعريف وارا لفظ ٻُڌي جڏهن منهنجو ڪنڌ جھُڪي ويندو هو ته هلڪڙو ٽهڪ ڏئي، مونکي کاڏي کان وٺي منهنجي منهن کي ٿورو مٿي ڪري چوندي هُئي ”مِٺا منهن تي مان ڏي ڪر، منڙو ٺري“.... ڪيترا ڏينهن سندس اِهو جملو منهنجي من مندر ۾ گردش ڪندو رهيو. پر هڪڙي وقت سندس ذڪر ڪيل لفظ هڪ ڪافيءَ جو روپ وٺي نمودار ٿي پيا.
مِٺا منهن ته مان ڏي ڪر ـــ منڙو ٺري
تنهنجي نيڻن مان پيئان جامَ ڀري
(طبع زاد)
بهرحال ڳالهيون ڳُڻن ڀريون، جيڪي سانڍيل آهن ساهه ۾ هِتي ڪافي ٿورڙيون پيش ڪري سگهيو آهيان. آخر ۾ سندس لاءِ اِهو چوڻ ضروري ٿو سمجھان ته ”مائي بيگم فقيرياڻي، ثقافت، تصوف ۽ معرفت جو مجسمو هُئي.....! پاڻ به ڪڏهن ڪڏهن هي بيت چوندي هُئي.
ماڻهو سڀ نه سهڻا ـــ پکي سڀ نه هنج
ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه ـــ اچي بوءِ بهارَ جي