پنهنجي لڙڪن ۾ اڃايل منڇر
پاڻي جي لهرن مٿان مهاڻن جي اکين جا خواب جرڪندا هئا. زينا، سانول جي راهه پئي تڪي.شهر وڃي الاءِ ته ڪٿي وڃائجي وڃي ٿو. اڄ ٻارن جا ڪپڙا ۽ شيون وٺي ايندو. ٻارڙن جي چهرن تي به اوسيئڙو ڦهليل آهي. شام جو وقت سڀني لاءِ گهر واپس ورڻ جو ٿئي ٿو. سج لهڻ کان اڳ منڇر جي ننڊاکڙي زندگي ڄڻ ٻيهر جاڳي پئي هجي. آسمان تي پکين جا لامارا وڌي ويا. ڄڻ آکيري جو گهرو سڪون کين سڏيندو هجي. زينا بخار ۾ لڇندي جسم ۾ تيز سور جون سٽون محسوس ڪندي پاسو ورائي ٿي. زينا جي عمر ٽيهه سال کن هوندي، چهرو سانورو پر من موهڻو اٿس، اکين ۾ منڇر جهڙي گهرائي، جنهن ۾ من ٻڏندو ترندو رهي، ڪمزور وجود ڄڻ ساهه به ڏکيائيءَ سان کڻندي هجي.
منڇر جي برباديءَ کانپوءِ ڪيترن مهاڻن ٻيڙين جي رهائش ڇڏي، وڃي ڳوٺن اندر جهوپا اڏيا پر زينا کي پنهنجو گاليو پسند هو. جنهن ۾ آسمان جو منظر صاف نظر اچي ٿو.
هر طرف وسعت جو احساس هجي ته اندر جي مونجهه کي ساهه کڻڻ جو رستو ملي وڃي ٿو.
هن ڪشادي ٻيڙي جي ڇت آسمان آهي. سندس گاليو منڇر جي ٻين ٻيڙين کان مختلف آهي. اها سکن واري دور جي يادگار آهي. جنهن ۾ رهڻ جا مختلف حصا آهن. جيئن هڪ طرف سمهڻ وارو ڪمرو، ڪنڊ ۾ رنڌڻو آهي. فرش تي ڀرت واريون چادرون ۽ رليون وڇايل آهن. جيڪي گهر ڌياڻي جي سليقي جي ترجماني ڪن ٿيون. اهي چادرون ۽ رليون سندس سس بختاور جي ياد ڏيارين ٿيون. سندس سهرو مٺل به سکيو ستابو ۽ وڏي دل وارو انسان هو.
”بابا اچي ويو.... بابا اچي ويو“ ٻارن جي گوڙ تي هوءَ ڇرڪي اٿي ويٺي. گهڙي پل لاءِ اک لڳي وئي هيس. سڄي پگهر ۾ وهنجي وئي هئي. هوا جي تيز جهوٽي سان سيءَ ۾ وڪوڙجي ڪنبڻ لڳي. ٻار ڀڄندا آيا ۽ پيءُ کي ماکيءَ جي مک جيان وڪوڙي ويا. جيئن ئي سانول جي زينا جي هيڊ هاريل چهري تي نظر پئي ته پريشان ٿي ويو.
”اڃا بخار اٿئي ڇا؟“ هن زينا جي مٿي تي هٿ رکي چيو، زينا جو مٿو ٽامڻيءَ جيان تپي رهيو هو.
”دوا کاڌي اٿئي؟“ سانول پريشان ٿي پڇيو.
”ها کاڌي اٿم“ زينا جهيڻي آواز ۾ وراڻيو.
سانول کيس ٿيلهيون ڏنيون، زينا شيون ڪڍي ٻارن کي ڏيڻ لڳي ته ٻارن جي ڪوماڻيل چهري تي سرهائي وکري وئي.
سندس ڌيءَ زينت ڪنڊ ۾ خاموش ويٺي هئي، هن پيءُ جي اچڻ تي ڪنهن به قسم جي خوشي جو اظهار نه ڪيو. زينا سندس طبعيت جي باري ۾ فڪرمند ٿي وئي.
زينا کي زينت جي خاموشي دل ۾ ڪنڊي جيان چڀڻ لڳي.زينا جي بيماري جي صورت ۾ گهر جو سڄو ڪم ڪار زينت ڪندي هئي.
منڇر تي ڏکين ڏينهن جا پاڇا هئا. زينا رليون ٺاهيندي هئي. شهر مان هڪ بيگم صاحبه رلين جا پئسا موڪليا هئا. انهن ئي پئسن مان ٻارن جا ڪپڙا ۽ شيون گهرايون هئائين. پاڻ کي به ڊاڪٽر ڏانهن وڃڻو هيس. پر پاڻ کي ڇڏي ٻارن جي خوشيءَ کي اهم سمجهيائين. منهنجو ڇا هي! مان ته روز بيمار ٿيو پوان.بيماري به پئسو ٿي کائي، دوا وري ڪهڙو چاڪ ٿي ڪري. زينا ٻارن ڏانهن ڏٺو، جتي گلو، منو ۽ ننڍڙي مومل مزي سان کٽمٺڙا چُوسي رهيا هئا. اندر ۾ ٿورو اطمينان لهندي محسوس ڪيائين. گاليو به ممتا جي روشنيءَ ۾ ڪرڻا ڪرڻا ٿي جرڪي اٿيو.
منڇر تي ڪيتريون اين جي اوز ڪم ڪري رهيون هيون. ڪيئي ماڻهو منڇر مان ڪمائي لک پتي بڻجي ويا هئا. سندن نصيب جاڳي پيا پر مهاڻن جو نصيب ستل رهيو. زينا کي مٿي ۾ سور وڌندو محسوس ٿيو. سانول کي زينت چانهن ٺاهي ڏيڻ بعد ماءُ آڏو به هڪ ڪوپ آڻي رکيو.
اڄڪلهه سندس گهر ۾ جهيڙو متل هو. سانول سمنڊ تي وڃي ڪمائڻ جا سانباها ڪري رهيو هو. سمنڊ جو نالو ٻڌڻ سان زينا کي اچي ٿو بخار ورائي. اهو ڏينهن ٿو ياد اچيس جڏهن مهاڻا صدوري (سانول جي ننڍي ڀاءُ) کي هوڙي سميت سمنڊ ۾ ڳوليندا رهجي ويا. بعد ۾ کين اطلاع مليو ته صدوري ۽ ٻين مهاڻن کي انڊيا جا فوجي کنڀي ويا هئا. چانهن جو آخري ڍڪ ڀري زينا ٿڌو ساهه ڀريو. مٿو ڳرو ٿيڻ لڳس، جيئن لاٽون گول گول ڦرندو هجي، ٿوري دير لاءِ ليٽي پئي. ليٽندي ئي ننڊ اچي ويس. ننڊ جاڳ ۾ رات ٿي وئي. اکيون کولي آسمان ڏانهن ڏٺائين، جتي ستارن جون ڏياٽيون ٻري رهيون آهن. ٻوڙ جي پچڻ جي خوشبو منڇر جي ککيءَ جهڙي تن سان ملي فضا ۾ تري ٿي. هر طرف ٻارن جو گوڙ ۽ رانڀاٽ لڳا پياآهن، ڪي ٻار اوندهه ٿيڻ کانپوءِ گهڻو روئين ٿا، منڇر جو پاڻي وهه ٿيڻ بعد مهاڻن ۾ بيماريون وڌيون آهن.
ٻيڙين ۾ ٽنگيل لالٽين جي روشني ڇڻي پاڻيءَ تي پوي ٿي. چنڊ بنان، منڇر جون راتيون هيبتناڪ لڳن ٿيون. وقت به هوريان هوريان گذرڻ لڳو، سلهه ورتل ڪنهن مريض جيان.
زينت، ڀيڻ، ڀائرن ۽ پيءَ کي ماني کارائڻ مهل ماءُ کي به ڪافي سڏ ڪيا پر زينا جواب نه ڏنس. پاڻ ماني کائي ڪم ڪار مان واندي ٿي اچي ماءُ جي مٿي کي زور ڏيڻ لڳي.
ڄڻ نٽهڻ اس ۾ ٿڌي ۽ گهاٽي ڇانوري جو احساس زينا جي اندر ۾ لهي آيو.
ڀنڀرڪي ويل زينا جي اک کلي ته مهاڻا رات جو پوکيل ڄار ڪڍڻ لاءِ نڪري رهيا هئا. ٿوري دير ۾ سرمئي ڪوهيڙي جي پٺيان نارنگي سج نڪري آيو. ڄڻ پتاشن ورهائڻ وارو وڏو ٿال هجي. منڇر جي آس پاس وڻ ۽ ٻوٽا ختم ٿي چڪا آهن، پر منڇر جي خالي پڻي ۾ به هڪ وقار نظر اچي ٿو. جڏهن منڇر اُوج تي هئي ته پاڻي ۾ طرحين طرحين جا ٻوٽا ۽ گاهه پيا ترندا هئا، هر قسم جي مڇي هئي، موراکو، ڄرڪو، ڪرڙو، گندڻ، سينگاري ۽ ٻيا ڪيترائي قسم. زينا هڪ ڊگهو ساهه کنيو.
پاڻي کاري ٿيڻ کانپوءِ مڇيءَ جا چند قسم وڃي بچيا آهن. هر سٺو دور الاءِ ته ڇو هڪ ياد بڻجي وڃي ٿو.
ٻئي پاسي منڇر جا وڻ ٽڻ، ٻوٽا ۽ گاهه به لوڻياٽي پاڻيءَ جي زهر ۾ ختم ٿي ويا آهن،
”هاءِ ڙي منڇر تنهنجا جوڀن ڏينهڙا“ زينا جي اکين۾ لڙڪ تري آيا. لڙڪن جي اولڙي ۾ منڇر به ڌنڌلي ٿيڻ لڳي. لڙڪ لڙي ڳلن تي ماڪ ڦڙن جيان وکري ويا.
مهاڻا ائين صبح شام منڇر کي لڙڪن جي ڀيٽا ڏين ٿا.
”زينا... او زينا.....“ سانول رڙ ڪئي ۽ هوءَ خوفزده ٿي هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ لڳي.
”ڪهڙين سوچن ۾ گم ويٺي آهين، اٿ اٿي نيرن ٺاهه. خبر نه ٿئي ته مون کي اڄ ساجهر نڪرڻو آهي.“
زينا اٿي چانهه تيار ڪري سانول کي ڏني ۽ پوءِ نيرن ٺاهڻ لڳي. هڪ ننڊاکڙو ٿڌو جهوٽو منڇر جي گهرائي کي ڇهي زينا جي من ۾ هرڻ لڳو، مامتا جي جهوليءَ جهڙو هڳاءُ...
سانول چانهن پيئندي ڀڻڪيو ٿي. هاڻ هو پاڻ سان ڳالهائيندو رهندو هو. منڇر کي گهٽ وڌ پيو چوندو هو. هن جو من کوري جيان کامڻ لڳندو هو. ڪڏهن چوندو ته ”مڇي ته منڇر ۾ ملي نه ٿي ڇا لاءِ ڪم تي نڪران!“
نيرن ختم ڪري سانول چيو ”جي اڄ مڇي نه ملي ته مان سڀاڻي کان ڪم تي نه ويندس.“
”مان سڀ سمجهان ٿي، توکي ڪو نه ڪو بهانو گهرجي سمنڊ تي وڃڻ لاءِ.“ زينا روئڻهارڪي ٿي وئي.
”ٻيا مهاڻا جيڪي لانچن تي ڪمائڻ ويا آهن، سي سکيا ستابا ٿي ويا آهن، رڳو تون ڪر ڪر لائي ويٺي آهين، سڄي راڄ ۾ پڙهو ڏنو اٿئي ته ڪا واهر ڪريو. سانول وڃي ٿو لانچ تي ڪمائڻ.“
سانول ڏند ڪرٽيندي چيو ته زينا اچي روئڻ ۾ ڇٽڪي، ”بس ڪر ٻيلي روءِ نه...“ سانول نرم ٿيندي چيو.
”اهو سمنڊ نه پر هڪ وڏو واڳوآهي، ڪيئن صدوري کي ڳهي ويو، هاڻ ڇڏائي اچنيس نه هندستان جي جيل مان...“
گاليي ۾ هر طرف اداسي وکري وئي، سانول به بددلي سان اٿي ٻاهر نڪري ويو.
سج جا ڪرڻا منڇر جي تن تي جرڪڻ لڳا ته هر طرف روشني وکري وئي. ٻيڙين ۾ زندگي جاڳي پئي آهي، ٻارن جو روئڻ فضا ۾ گونجي اٿيو، مهاڻا مڇي مارڻ لاءِ نڪري چڪا آهن. اکين ۾ انيڪ خواب سجائي هڪ ٻيڙيءَ ۾ ڇوڪرين جا ٽهڪڙا گونجيا ته زينا جي من ۾ سرهائي وکري وئي. کل به هڪ اتساهه آهي، خوابن کان خالي اکين لاءِ.
نيرن جو واس هر طرف ڦهليل آهي. جڏهن گهرن ۾ چلهيون ٻرن ٿيون ته اها باهه زندگيءَ جي گرمي بڻجي رڳن ۾ٿي ڊوڙي. چانهن جي تيز خوشبو ننڊاکڙي احساس کي جاڳائي رهي هجي ڄڻ. زينا هڪ ڊگهو ٿڌو ساهه کنيو. منڇر به ڄڻ سندس ساهن جي ڇڪ ۾ ڇُلي ٿي. هن جون اڃايل اکيون منڇر جي لهرن جو درشن ڪندي نه ٿيون ٿڪجن. هن جي ننڍپڻ کان عادت هئي منڇر جي ڇولين سان راند ڪرڻ جي.
سانول ڀائرن سان ٿو ريس ڪري، اباڻن ڪکن کي پٺي ڏيڻ وارو جي سون ۾ تورجي ته به ڪک نه لهي. جي بابو مٺل جيئرو هجي ها ته منهنجو پاسو کڻي ها. سوچي ٿڌو ساهه ڀري ٿي.
ڪم ڪار مان فارغ ٿي ڀرٿ ڀرڻ لڳي. منڇر جي ماحول ۾ عجيب هلچل مچي وئي. وڏيون گاڏيون اچي بيٺيون هيون. ٻار گاڏين جي شيشن مان اندر جهاتي پائي ڏسڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. ڪي ٻار ٻاهران آيل ماڻهن کان پئسا گهرندا آهن. اهي پينو ٻار ڏسي زينا کي ڏک ٿيندو آهي. ڊرائيور ٻارن کي دڙڪا ڏئي ڀڄائي ڇڏيو. سندس سوٽ موسيٰ سان گڏ ڪجهه شهري ڇوڪريون ساڻ هيون.
”ادي زينا هي شهر مان آيون آهن، ڀينرون اخبارن ۾ ڪم ڪن ٿيون شهر ۾. چون ٿيون ته انٽرويو ڪرڻ آيون آهيون.“
”ها ها اچو“ زينا جو چهرو خوشي مان ٻهڪڻ لڳو.
ڇوڪرين پنهنجو تعارف ڪرايو ڪنول ۽ رخسانه جيڪي پنهنجي اخبار جي ميگزين لاءِ مهاڻن جي زندگي ۽ عورتن جي مسئلن تي رپورٽنگ ڪرڻ آيون هيون.
”هتي توهان کي سهولتون ناهن پوءِ به ٻيڙين ۾ رهيا پيا آهيو؟“ ڪنول حيرت منجهان چوڌاري ڏسي پڇيو.
”هي اسان جا اباڻا اَجھا آهن، اسان ڄاوا ۽ نپنا هتي آهيون، انڪري اسان کي هي گهر پيارو آهي. هتي اسان پنهنجا پاڻ ۾ آهيون ڏک سور ۾ هڪٻئي کي ڪم پيا اچون.“
”مڇي مارڻ کان علاوه روزگار جا ٻيا ڪهڙا ذريعا آهن؟“ رخسانه پڇي ٿي.
”اسان جو گذر سفر مڇي مارڻ تي آهي، ڀرت ۽ رليون به ٺاهيون ٿا. پر رڳو پنهنجي ڪاڻ، ان ڪم لاءِ به ته پئسو گهرجي.“
ڇوڪرين گاليي جا فوٽو ڪڍيا، هي زندگي هنن لاءِ نئين هئي، نئين ۽ خوبصورت.
زينا کي چيائون ته ڀرت ڀريل ڪپڙا ۽ رليون ڏيکاري.
زينا ڪپڙا ڪڍيا ته ٻئي حيران ٿي ويون.
”هي ته تمام خوبصورت ڪم آهي، توهان چاهيو ته هٿ جي هنرن جو ڪم ڪري سگهو ٿا.“
رخسانه چيو.
”هن ڪم ۾ گهڻي محنت آهي، پر اجورو گهٽ آهي“ زينا ٿڌو ساهه ڀري چيو.
ها زينا تون ٺيڪ ٿي چوين، شهر ۾ ڀرت ڀريل ڪپڙا ۽ رليون گهڻيون مهانگيون ملن ٿيون.“
ڪنول هزار جو نوٽ زينا ڏانهن وڌائيندي چيو
”هي پئسا رکي ڇڏ.“
”نه نه مان پئسا نه وٺنديس.“ هوءَ روئڻهارڪي ٿي وئي. ڪنول کي احساس ٿيو ته ڄڻ زينا جي عزت نفس مجروح ٿي هجي، هن جي ان عمل سان.
مون کي غلط نه سمجهه زينا مون تنهنجي مدد ڪرڻ لاءِ سوچيو.
”توهان پاڻ منڇر جي ماڻهن کي هٿ ٽنگڻ تي هيرايو آهي.“
”ڀلا جيڪڏهن هي رلي وٺون ته پوءِ پئسا وٺندينءَ.“ رخسانه چيو.
زينا رلي کڻي رخسانه کي ڏيندي چيو.
”هيءَ منهنجي طرفان سوکڙي سمجهي کڻي وڃو پر پئسا نه وٺنديس.“
ٻئي ڄڻيون هڪٻئي کي حيرت منجهان تڪڻ لڳيون. ڪنول ۽ رخسانه سندن ٿورا مڃيندي موڪلايو.
زينا به سندن وڃڻ کانپوءِ ڪم ڪار ۾ لڳي وئي.
شام ٿيندي ئي سانول گهر موٽيو ۽ ٻنهي ماءُ ۽ ڌيئرن کي ڊاڪٽر ڏانهن وٺي ويو. زينت کي بخار ۽ مٿي کي ڦيري رهڻ لڳي هئي، کائڻ پيئڻ ڇڏي ڏنو هئائين. ڊاڪٽر ٻنهي جي تپاس ڪري کين سائي ٻڌائي.
”ڪاري ڪامڻ؟“ زينا جي اکين ۾ خوف لهي آيو.
زينا محسوس ڪيو ته سانول جي اکين ۾ ڏکياري ڪيفيت هئي.
رات جو ڪم ڪار لاهي هرڪو آرامي ٿيو ته زينا اچي روئڻ ۾ پئي. سانول به تمام گهڻو پريشان هو. ايئن ٿي لڳو ڄڻ منڇر ڪاريهر وانگيان وراڪا ڪري رهي هجي ڏنگڻ لاءِ. ڪيترن کي پنهنجي زهر وگهي سٽي رکيو هئائين.
”ماڻهو پنجاب ڏانهن لڏيندا پيا وڃن. گهڻا مهاڻا تربيلا، منگلا ۽ سمنڊ تي وڃي آباد ٿيا آهن. هاڻ وڌيڪ هتي نه رهنداسين، زينا.“
سانول جون اکيون ڳاڙهيون هيون. ڄڻ روح ۾ باهه جا اُلا ڀڙڪي رهيا هيس.
”منڇر منهنجي امڙ جهڙي آهي، هنن ڇولين ۾، امڙ ابي جي آسيس ٿي اچي.“
زينا سڏڪا ڀري روئڻ لڳي. ٻاهر چوڏهينءَ جو چنڊ چمڪي رهيو هو. لهرن تي چانڊوڪي ٻڪ ڀري ڀري ڪرڻن جي ورکا ٿي ڪئي، چانڊوڪي زينا جي ڏک کان بي خبر هئي.
”جي زينا هتان نه نڪتا سين ته اسان جا نسل چُڙي چُڙي مري ويندا! جيئڻ ڪاڻ ته جتن ڪرڻا آهن سامهون ڌٻڻ هجي، ڇا گپ چڪ ۾ ڦاسي مرڻ قبول ڪندينءَ؟“ تون اهو رستو ڳوليندينءَ نه زينا، جنهن ۾ تنهنجي پيڙهيءَ جو جياپو هجي.“
لفظن، زينا جي دل ۾ گهر ڪري ورتو، جي ٻارن کي ڪجهه ٿي پوي ته هن جي حياتي ڪهڙي ڪم جي! موت ته کٽ تي به ايندو پوءِ سمنڊ کان ڪهڙو ڀو ڪجي!
ٻئي ڏينهن سانول ڪراچي هليو ويو، هڪ مهيني ۾ ايترو ڪمائي ورتائين جو منڇر مان مهينن ۾ به نه ڪمائي سگهي ها.
دنيا منڇر تي ته ختم نه ٿي ٿئي!
زينا سامان ٺاهي رکيو هو. سانول کيس وٺڻ آيو ته هيانءُ لاهي وڌائين، ڄڻ گهر ۾ مرتيو ٿيو هجي. سڀني سان روئي موڪلائڻ لڳي. پوءِ ائين لڳس ته ڄڻ پنهنجو بار کڻي ڪناري تي پهتي هجي.
سوزوڪي ۾ سمورو سامان سٿجي ويو. پر زينا ڊوڙي وڃي منڇر جي لهرن ۾ ڪري ڄڻ کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي هجي.
”منهنجي امڙ، منهنجي جيجل...“ چوندي رهي.
سانول به پنهنجا لڙڪ جهلي نه سگهيو ۽ منڇر به ڄڻ ته پنهنجي ئي لڙڪن ۾ ٻڏي وئي.