• مهاڳ
جڏهن ڪنهن ڪتاب جي مهورت جي لاءِ ميڙ ڪوٺايو وڃي ٿو ته ان جو مقصد ڪتاب جو تعارف ۽ تشهير هوندو آهي. عام طور مهورت جي موقعي تي ان ڪتاب جي تنقيدي جائزي وٺڻ کان پاسو ڪيو ويندو آهي. پر چندر ڪيسواڻي پنهنجن ڪن مضمونن ۾ ان روايت کي ٽوڙيو آهي. هن رڳو بار لاهڻ يا ياري باشي ۾ فقط ساراهه ڪرڻ جي لاءِ اهي مضمون ڪو نه لکيا آهن، لڳي ٿو ته هن انهن ڪتابن جو پوري طرح سان اڀياس ڪيو آهي ۽ ڪن مضمونن ۾ هن ڪتابن کي تنقيدي نظرن سان به ڏٺو آهي.
اهو چوڻ ته اسان وٽ سنڌي ادب ۾ تنقيد جي کوٽ آهي، سو به هڪ وڌاءُ آهي. کوٽ ان شيءُ جي هوندي آهي جنهن جو وجود ته هوندو آهي، پر ٿوري تعداد ۾ هجڻ سبب ان جي کوٽ محسوس ٿيندي آهي. سنڌي ادب ۾ تنقيد جي کوٽ ته ڇا، ان جو وجود ئي ڪونهي. اسان جو هر ليکڪ، پوءِ اهو شاعر هجي يا ڪهاڻيڪار ۽ ناول نگار، پنهنجو اهو حق سمجهي ٿو ته هن جيڪي لکيو آهي ان جي ساراهه ٿيڻ کپي. ٻي حالت ۾، بقول چندر ڪيسواڻي: ”عام طور تي اهو به مشاهدي ۾ آيو آهي ته شاهه لطيف يا اياز ته ڇڏيو رڳو ڪنهن سينئر اديب جي ڪنهن غلطي، ورتاءُ يا ان جي پورهئي تي ٿوري به تنقيد ٿئي ٿي ته ادب ۾ والار ڪندڙ سڄي سنڌ جا اٻوجهه، ڄٽ ۽ هٿ ٺوڪيا ليکڪ اٿي پون ٿا ۽ نتيجي ۾ وڏي ڀيانڪ صورتحال پيدا ٿي پوي ٿي.“ سو ان ڀيانڪ صورتحال هوندي به چندر ڪيسواڻيءَ پنهنجن ڪجهه مضمونن ۾ تنقيد جهڙو جوکم وارو ڪم ڪيو آهي.
”نئون ادب نيون ڳالهيون“ ڪتاب ٽن حصن ۾ ورهايل آهي. پهرئين حصي ۾ ”نئين سوچ“ جي سري هيٺ مختلف موقعن تي لکيل مضمون ڏنا ويا آهن. ٻيو حصو ”ڏيهي ادب: اڀياس“ جو آهي، جنهن ۾ مختلف ڪتابن ۽ ليکڪن جو اڀياس آهي، ٽيون حصو ”عالمي ادب“ جي اڀياس بابت آهي. هنن مضمونن پڙهڻ سان لڳي ٿو ته چندر ڪيسواڻيءَ عالمي ادب جو چڱو خاصو مطالعو ڪيو آهي.هن جو لکيل مضمون ”نڪارا گوا ۾ اقتدار ۽ شاعري“ ان لحاظ کان به اهم آهي ته ان ۾ اديبن جي سياسي ڪردار کي وائکو ڪيو ويو آهي. اسان وٽ سنڌ ۾ ڪن اديبن جو اهو پختو ايمان آهي ته ”اديب سياست کي پنهنجين لکڻين جو موضوع ته بنائي سگهن ٿا، پر هنن کي سياست ۾ يا ٻين لفظن ۾ سياسي جدوجهد ۾ عملي طور حصو نه وٺڻ کپي.“ دنيا جي ڪيترن اديبن نه رڳو پنهنجن ملڪن توڙي ٻين ملڪن ۾ ٿيندڙ ظلم، ڏاڍ ۽ آمريت جي خلاف لکيو آهي، پر ان جي خلاف جدوجهد ۾ عملي طور حصو پڻ ورتو آهي. فرانس تي جڏهن جرمنيءَ جي نازي فوجين قبضو ڪيو ته البرٽ ڪاميو، سارتر، سمون دبوار ۽ ٻين ڪيترن ليکڪن ان جي خلاف مزاحمتي تحريڪ شروع ڪئي هئي.
الجيريا کي فرانس جي قبضي مان آزاد ڪرائڻ جي لاءِ سارتر جيڪو ڪردار ادا ڪيو ان کي ڪيئن ٿو نظرانداز ڪري سگهجي! اسپين ۾ جنرل فرانڪو جي آمريت جي خلاف جرمنيءَ جو مشهور شاعر رلڪي، جڳ مشهور ناول نگار ۽ ڪهاڻيڪار ارنيسٽ هيمنگوي ۽ انگريزي زبان جو نامور شاعر ۽ نقاد ڊبليو.ايڇ آڊن اسپين جي مزاحمتي فوج سان گڏ لڙائي ۾ شريڪ ٿيا هئا. رلڪي ان لڙائي ۾ مارجي ويو هو. چندر ڪيسواڻي لاطيني آمريڪا جي ملڪ نڪاراگوا جي ليکڪ سرگيو راميريز بابت مضمون لکي ان ڳالهه کي ثابت ڪيو آهي ته اديب پنهنجي دور جي آزاد ذهن ۽ ضمير جو آواز هوندا آهن ۽ اهو آواز انتهائي ڏکين حالتن ۾ ضرورت پوڻ تي عملي روپ به اختيار ڪري وٺندو آهي. ”نئون ادب نيون ڳالهيون“ ۾ عالمي ادب واري حصي ۾ ٻيا مضمون به پڙهڻ وٽان آهن. بوڪر پرائز بابت مضمون ۾ تفصيلي ڄاڻ مهيا ڪئي وئي آهي. چندر جيڪڏهن ادب جي نوبل پرائز بابت اهڙو تفصيلي مضمون لکي ها ته بهتر ٿئي ها. عالمي ادب جي حوالي سان چندر ڪيسواڻي مان اميد رکجي ٿي ته هو آئيندي به سنڌي پڙهندڙن کي پنهنجي اڀياس ۾ شريڪ ڪندو رهندو.
چندر ڪيسواڻي جو هي ڪتاب ”نئون ادب نيون ڳالهيون“ سنڌي ادب ۾ تنقيد جي اڻ هوند جي پورائي ڀلي نه ڪري سگهندو هجي، پران ڏس ۾ هڪ ننڍڙي ڪوشش ضرور آهي، جنهن کي جاري رهڻ کپي.
شوڪت حسين شورو
ڄامشورو
1 فيبروري 2013ع