• چندر ڪيسواڻي : سنڌي ادب جو مانائتو مالهي
ادب لاءِ اِها متفقه راءِ آهي ته ادب ٻوليءَ جي بهترين اظهار جو نالو آهي. ۽ اُن جو گهڻ طرفو جائزو وٺڻ ادبي تنقيد جي دائري ۾ اچي ٿو. باوجود پنهنجين ڪمين ڪوتاهين جي چيو وڃي ٿو ته ادبي تنقيد، ادبي تحريرن کي سڌارڻ ۽ سنوارڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿي. نه صرف ايترو پر خيالن ۽ نظرين کي نوان لاڙا ۽ دڳ ڏئي ٿي. جنهن جي ڪري خيالن ۽ نظرين ۾ جدت ۽ خوبصورتي تسلسل سان ايندي رهي ٿي، ٻوليءَ ۾ معياري ادب تخليق ٿيندو رهي ٿو. اِن ڪري نقاد کانسواءِ ادب جي سرزمين ائين آهي، جيئن چئبو آهي ”کيتي سرسيتي“.
اِن ڪري نقاد جو هجڻ، ٻولي ۽ ان جي ادب لاءِ ڪنهن مانائتي ۽ سڄاڻ مالهيءَ جي مثال آهي، جيڪو ادب جي گلستان کي ريگستان ٿيڻ کان بچائي ٿو. چندرڪيسواڻيءَ جو ڪتاب ”نئون ادب نيون ڳالهيون“ اُنهن تبصرن ۽ تنقيدي مضمونن تي مشتمل آهي. جنهن ۾ هن سنڌي سماج ۽ ان جي ادب تي طائرانه ۽ ناقدانه نظر وڌي آهي. سندس تجزيه ۽ تبصرا اِن ڪري قابلِ قدر آهن، جو اڳتي هلي اِهي تجزيه ۽ تبصرا حوالياتي ڪسوٽيون بڻبا. چندرڪيسواڻي جي سمورن مضمونن ۽ تبصرن تي جيڪڏهن جامع ۽ مختصر تبصرو ڪجي ته اِن چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته اِهي روايتي تبصرا ۽ تجزيه ڪونهن پر سماجي ۽ ثقافتي تناظر ۾ پيش ڪيل سماجي تنقيد نگاريءَ Sociological Criticism جي دائري ۾ اچن ٿا. سندس موضوع جهڙوڪر ”سنڌي عورت جو سماجي اڀياس“،”سنڌي ادب جو اٻوجهائپ ڪلچر“، ”پوئٽڪ ويئرنس“، ۽ ”جنگ انقلاب ۽ شاعري“ انساني سماج تي هڪ طائرانه نظر Birds Eye View وڌل مضمون آهن.
چندرڪيسواڻي جڏهن ڏيهي ۽ پرڏيهي سرجندڙ ادب جو جائزو وٺي ٿو ته سندس نظر خوردبين واري ٿي پوي ٿي. سندس باريڪ بيني سان ڪيل تجزيه Micro Study جو حصو بڻجي پون ٿا. مثلن: ”ساتر: سنڌ ۽ اندر جي گهٽ“،” جي گهاريا مون بند ۾“، ”تون ۽ مان“،” اکيون ڏيئا يادجا“، ”منهنجي پياري ڌيءُ“،” ڪٿي نه پڇيو ٿڪ مسافر“، ”ڪانئر جو موت“، ”وستيءَ وستيءَ وحشتون“،” گُم ٿيل ماڻهوءَ جو سفرنامو “، ”ڀڳل دلين جو سالاني“، ”سج لهڻ کانپوءِ به“، ”تبسم عشق، سونهن ۽ آدرش جوشاعر“، ”خودڪشيءَ جو رومانس“، ”ڏور به اڏوا سپرين“ ۽ ”جديد پارسي ناول“ وغيره. اِهي مڙوئي مضمون مختلف ليکڪن جي ڪتابن جو اڀياس آهن. پر اِنهن مضمونن ۾ ڪٿي ڪٿي مٿائن دوستي نڀائڻ جو الزام به اچي سگهي ٿو. پر سچ پچ انهن مضمونن ۾ اڪثريت اهڙن مضمونن جي آهي، جنهن ۾ چندرڪيسواڻي سون يا هيري جي ڪسوٽيءَ جو مثال بڻيو آهي. جيڪو سون ۽ ٽامي يا هيري ۽ پٿر جي باقاعدا نشاندهي ڪري ٿو، ۽ سندن حيثيت ۽ قدر کي متعين ڪري ٿو.
اِن کانسواءِ سندس اهڙا مضمون به آهن، جيڪي ادبي شخصيتن جي لکتن جو نفسياتي ۽ نظرياتي پس منظر ۾ تجزيو پيش ڪن ٿا. خاص ڪري ”شيخ اياز_ پڇاڙڪو عڪس“، ”موهن ڪلپنا فن ۽ شخصيت“ ، ”شيخ اياز روح عصر جو پرچارڪ“، ”منظر منظر دل جي اندر“، ”ثقافتي لهجي ۽ شهري سڀاءَ جو شاعر“ ، ”چونڊ برطانوي ناول نگار“ ۽ مارگريٽ ايٽ وُوڊ“. اِهي سڀ مضمون سوانحي مطالعي جي دائري ۾ اچن ٿا. جن مان چندر ڪيسواڻيءَ جي تجزياتي صلاحيتن جو اندازو ٿئي ٿو، ته هو گهڻ پاسائون نقاد آهي.
نه صرف ايترو پر ٻيا متفرقه مضمون مثلن”بوڪر پرائز هم عصر ادبي چٽا ڀيٽي“ ۽ ”نڪارگوا ۾ اقتدار ۽ شاعري“ سندس تنقيدي وسيع النظري بابت ڌيان ڇڪائن ٿا ته چندر ڪيسواڻي تنقيد يا تبصري جي حوالي سان عام ليکڪ ناهي. پر هن وٽ ان حوالي سان وڏو مواد ۽ معلومات موجود آهي.
جيڪڏهن چندرڪيسواڻي اِهو طئي ڪري وٺي ته هو باقاعده نقاد بڻجي روايتن جي بندن اندر بيٺل ادب کي جمود جو شڪار ٿيڻ نه ڏيندو ۽ ان کي پنهنجي تنقيدي ڪوڏر سان محنت ڪش مالهي بڻجي دڳ لائيندو رهندو ته مون کي يقين آهي ته سنڌي ادب ۾ جنهن ۾ هاڻي وڏيرڪي ذهنيت رکندڙ اديبن پنهنجا پنهنجا زمينداري بند ٻڌي سينواريل تلاءَ ٺاهي ڇڏيا آهن، سي ٽٽي پوندا. سندس تنقيد جي معرفت نيون ويچار ڌارائون گڏ ٿي سنڌي ٻوليءَ جي سرزمين تي اهڙي آبياري ڪنديون. جنهن مان نثر ۽ شاعريءَ جا ڪيئي نخلستان ۽ گلستان نروار ٿي پوندا ۽ ادبي رڃ ۾ ڀڄندڙ هٺيلا هرڻ اُڃَ وگهي مرڻ کان بچي پوندا.
ـ منظور ڪوهيار
ڪراچي
مارچ 2013ع