• موهن ڪلپنا فن ۽ شخصيت
احساساتي ولوڙ پيدا ڪندڙ اهي لفظ سنڌي ٻولي جي بهادر ۽ مهان ليکڪ موهن ڪلپنا جا آهن.
موهن ڪلپنا ڀارت ۾ رهندڙ سنڌي جاتي جي ثقافت ۽ ٻولي جي بچاءُ واري محاذ جو اڳين صف وارو هڪ جاکوڙي سورمو هو. پاڻ نه رڳو سنڌي ادب جو وڏو نانءُ هو پر تهذيبي ورثي ۽ ثقافتي قدرن سان وابستگي کي پنهنجي جيون ۽ ڪلا جو بنياد سمجهندڙ هڪ هاڪاري ليکڪ به هو. هو پنهنجي ڄمار جو ڊگهو عرصو بنا ساهي جي سنڌي ادب جي اوسر ۾ رڌل رهيو. هن جي ڪُل وقتي ادبي پورهئي ۾ 13 ناول، 5 ڪهاڻين جا ڳٽڪا، چار نظرياتي تنقيدي ادب جا ڳٽڪا، هڪ شاعري، هڪ خطن جو ڳٽڪو ۽ هڪ آتم ڪٿا جو ڪتاب، شامل آهن. موهن ڪلپنا آدرشي متن تي ڪاربند رهندڙ، تخليقي سوچ وارو هڪ ذهين ۽ بيباڪ ڏات ڌڻي ڳڻيو ويندو هو. جنهن نه رڳو اظهار جي سگهاري ڏانءُ وسيلي پنهنجي ٻولي، سوچ توڻي تخليق ۾ جهجهي گهرائي ۽ ظرافت پيدا ڪئي پر پنهنجي فني ڪٿ ۽ ڳڻ ڳوت وسيلي انساني من جي ٽٽل حصن ۽ ڀڳل احساسن جو گهيراءُ ڪري پنهنجن لکڻين جو موضوع بڻايو. هن قياسي طبعيات (Speculative Science) جي اثر هيٺ فرد جي سماجي حوالن کي ڪٽي پري اڇلي ان جي اندر جي ڇيد ۽ ذهني ڇڪتاڻ کي وائکو ڪندي ڪهاڻي کيتر ۾ وڏيون وکون کڻي، نه رڳو ڪهاڻي جي گهاڙيٽي ۾ بنيادي تجربا ڪيا پر ڪهاڻي جي جوڙجڪ ۽ تشبيهن جو ٺهڪندڙ استعمال به هن جي الڳ سڃاڻپ جو سبب بڻيا. موهن جي ڪهاڻي جا فني نمونا ۽ محاورا ٻين هم عصر ليکڪن جي ڀيٽ ۾ نهايت چٽا ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ آهن. هو سنڌي ڪهاڻي جو رُخ مقرر ڪندڙ هڪ اهڙو چوٽي جو ڪهاڻيڪار ليکجڻ ۾ اچي ٿو، جنهن جديد ڪهاڻي جا پڪا فني بنياد ٻڌي ڪهاڻي کي ٻاهر کان اندر طرف ۽ سماج کان فرد طرف ڇڪي آندو. رواجي سماجي وهنوار جي بنياد تي موهن زندگي جي سطحي سماجي قدرن، ماڻن ۽ ماپن کي رد ڏيندڙ شخص هو. انساني تاريخ ۾ هڪ نه ٻئي وک تي مجرد اصولن ۽ هٿ ٺوڪين سرشتن هٿان مات کائيندڙ زندگي جا قدر، هن جي گهري مشاهدي هيٺ آيا، اهو ئي سبب هو جو هوءَ زندگي جي مقرر ٿيل ۽ مجرد اصولن ۽ سرشتن کي انساني شعوري عمل ۽ احساسن جي ابتڙ سمجهندي انساني جذبن جي بچاءُ کي سڀ کان وڏو سماجي قدر ليکيندڙ شخص بڻجي پيو هو.
تهذيبي قدرن ۽ انساني آدرش وچ ۾ پل اڏيندڙ، سنڌ سان فطري ڳانڍاپي جو زوردار اظهار ڪندڙ هي ليکڪ 24 نومبر 1934ع تي ڪوٽڙي ۾ پيدا ٿيو. موهن جي ننڍپڻ واري فڪري اوسر بلاشڪ والميڪي فلسفي، ويدوياس جي مهاڀارت ۽ ٻين انيڪ مذهبي متن جي بنياد تي ٿي هئي پر ڀڳت ڪنور جي جنازي ۾ شريڪ سنڌي هندن ۽ مسلمانن جي شڪلين ۾ هن کي رڳو ڏاڙهي، مڇن ۽ ڪپڙن جو فرق نظر آيو هو. موهن جي ننڍپڻ واري اوسر وارا اهڙا مشاهداتي اهڃاڻ هن لاءِ ڪارگر ثابت ڪو نه ٿيا ۽ هوءَ ڪن حالتن هيٺ يارهن سالن جي عمر ۾ انتها پسند هندو تنظيم راشٽريه سويم سيوڪ سنگهه (آر. ايس.ايس) ۾ ڀرتي ٿيو. هندو مت ۽ فلسفي بابت پنهنجا ويچار پختا ڪندي هوءَ سنڌ ۾ هلندڙ آر.ايس.ايس جي ڪيترن ئي تشدد آميز ڪاررواين ۾ به شامل رهيو. چاليهه واري ڏهاڪي جي وچ ڌاري سکر ۾ مسجد منزل گاهه وارن فسادن ۽ ڀڳت ڪنور جي شهادت ڪري سنڌ سماجي ڀڃ ڊاهه ۽ اٿل پٿل جو شڪار ٿي ويئي. اُپ کنڊ جي ورهاڱي تاريخ جي وڏي انساني وهڪري کي جنم ڏنو. 6 جنوري 1948ع تي موهن جي ڪراچي واري گهر تي حملو ٿيو. خوف ۽ پاڻ بچائڻ واري حالت ۾ موهن پنهنجي خاندان سميت لڏي اچي بمبئي کان ٻاهر جوڙيل ڪلياڻ رفيوجي ڪئمپ ۾ پناهه ورتي. پوري سنڌ لڏپلاڻ جو شڪار ٿي. ڪلياڻ ڪئمپ جي بيرڪن ۾ سٿيل ماڻهن جا انبوهه فقط ڳوڻين جون ڀتيون ٺاهي حد بنديون مقرر ڪري ويٺا ۽ ڳوڻين جي چيرن مان پيڙا جا هڙيئي ڏيک پناهگير زندگي جي پت وائکي ڪرڻ لڳا.
جيتوڻيڪ اُپ کنڊ جي ورهاڱي سان گڏ ٻئي مهاڀاري ويڙهه جي خاتمي دنيا جي نوجوانن ۾ نون فڪري مباحثن کي جنم ڏيڻ شروع ڪيو، جنهن ڪري جنگ جي ڪارڻن، ڏاڍي ۽ هيڻي جي لاڳاپن، فسادن جا سماجي بنياد، انساني فطرت ۽ سوشلسٽ برابري، انسان پرستي ۽ تصوفي طرز فڪر، زندگي ۽ موت جي وچ وارو سوال، سماجي ارتقا ۽ اڻ برابري جهڙن گنڀير سوالن جي ڇيد ڪرڻ واري خواهش پٽاندڙ، نوجوان، ڪارل مارڪس، سگمنڊ فرائڊ، رابرٽ آئنسٽائن ۽ چارلس ڊارون جي فلسفن ۽ عملن جو نئين سر اڀياس ڪرڻ لڳا پر موهن ڪلپنا ۽ ان جا هم عصر ليکڪ ورهاڱي جي درد ۽ لڏپلاڻ واري پيڙا هٿان ڇن پروڻ ٿي ڀوڳنائن جي وَرَ چڙهي اُکلي پيا. ڏک ۽ دٻاءَ جي اهڙي تجربي لڏي ويندڙ ماڻهن ۾ بنيادي طرح ٻن قسمن جي نفسياتي رد عمل کي جنم ڏنو.
1: شعوري طور اها سوچ اڀرڻ لڳي ته انهن مٿان نامرادي، نااميدي ۽ مايوسي کي ٿاڦيو ويو آهي
2: نئين ماحول ۾ ٻيهر وسڻ واري جدوجهد ٿڪائيندڙ ۽ مونجهارن ڀري هوندي. نئين پيرا ٺهي اهڙي سوچ عام ماڻهو کانسواءِ ڪيترن ئي ليکڪن جي سرگرمين کي به ماٺو ڪري ويڳاڻو بڻائي ڇڏيو هو. جنهن ڪري ڪيترائي ليکڪ، ”سڃاڻپ جي بحران“ جو شڪار ٿيا. اهو ئي سبب آهي جو ورهاڱي کان ترت پوءِ واري سرجندڙ ادب ۾ اوپرائپ ۽ گهر کان ڌڪاريل ماڻهن جي احساسن جا اولڙا ۽ عڪس وڌيڪ ملن ٿا. موهن به پنهنجن لکڻين ۾ اهڙن احساسن جي ور چڙهيل، سڃاڻپ جو گهرجائو ۽ سماجي اڪيلائپ خلاف شخصي جدوجهد ڪندڙ ليکڪ نظر اچي ٿو. ڊسمبر 1948ع ۾ موهن جي پهرين ڪهاڻي، ”آتم هتيا“ ڇپي. ڪهاڻي ورهاڱي ۽ وڇوڙي جي ٻٽي درد ۾ ڀنل ان ڪردار جو گهيرو ڪري ٿي جيڪو ويڳاڻپ جو شڪار ٿي، احساساتي پيڙا مان گذرندي آتم هتيا ڪري ٿو. 1951ع ۾ موهن ڪلپنا، نارائڻ ڀارتي، ايشور آنچل، گني سامتاڻي ۽ راجن چاولا گڏجي، ”سنڌي ساهت سڀا“ جو بنياد وڌو. هند ۾ جوڙيل سنڌي اديبن جي ان پهرين تنظيم جو صدر ”پرسرام ضياءَ“ کي چونڊيو ويو ۽ تنظيم جي ادبي ڪلاسن ۽ گڏجاڻين جو دستوري سلسلو شروع ڪيو ويو. ادبي ڪلاس جي لاڙن ۽ شعور، موهن جي سوچ ۾ وڏو ڦيرو آندو. 1952ع ۾ موهن. ”راشٽريه سيوڪ سنگهه“ جي مذهبي مت ڀيد جي فڪري سختي، ننڍي ذات وارن هندن جي حقن جي بچاءَ، مستقبل جي نظام، تشدد آميز ڪاررواين ۽ نفرت وارن لاڙن سان اَسهمتي ڏيکاريندي تنظيم کان الڳ ٿي ويو. راشٽريه سيوڪ سنگهه جي تجربن بابت موهن هڪ هنڌ لکي ٿو ته، ”منهنجي جيون جو اهو اهم دؤر هڪ غلط آدرشواد جو شڪار ٿيو. مون ڄڻ پاڻ خلاف لڙائي ڪئي. پاڻ کي زخمي ڪيم.“ (ڏسو، بک، عشق ۽ ادب).
راشٽريه سيوڪ سنگهه ۽ موهن وچ ۾ ذهني وٿي موهن جي اڀياس ۽ جستجو ۾ واڌارو آندو. موپاسان، اوهينري ۽ چيخوف کانسواءِ فلسفو ۽ انساني تاريخ موهن جي اڀياس ۽ بحث جو موضوع بڻجي ويا. جن هن جي سوچ کي وڏي پختگي ۽ فلسفيانه ڏانءُ بخشيو. 1953ع ۾ موهن جو پهريون ناول، ”آوارهه“ ڇپجي پڌرو ٿيو. ناول ۾ پيار ۽ پيڙا جي گڏيل احساسن کي کولي چٽو بيان ڪيو ويو هو. ناول ۾ هڪ وئشيا جي بدن ۽ ان جي ڇن پٽ کي پڌرو ڪري پيار جو ڌڪجي ويل ۽ اڻپورو انت ڏيکاريو ويو، جنهن ڪري ناول تي اگهاڙپ ۽ جنسي بدفضيلتي جا الزام به لڳايا ويا.
ادبي ڪلاسن ۾ ناول جي اهڙي پلاٽ ۽ بيان تي سخت تنقيد ۽ بحث مباحثن موهن ۽ ترقي پسند ليکڪن وچ ۾ مستقل ٽڪراءَ جا بنياد ٻڌا. جنهن ڪري ادبي چڪريون مستقل تڪرار جي شڪل ۾ نروار ٿيڻ لڳيون. انقلاب ۽ رد انقلاب، منطق ۽ غير منطق جهڙا محاورا ليکڪ ۽ لکڻين جي پرک جو بنياد بڻجي ويا. موهن پنهنجي شخصي آزادي ۽خيالن جي اوک ڊوک کي ڪنهن پارٽي پڌرنامي يا اُٻهرن نعرن جي اثر هيٺ رکڻ جو مخالف هوندي، ادبي ڪلاسن ۾ اختلاف جي بنيادي جمهوري حق جي سخت حمايت ڪرڻ لڳو. جنهن ڪري ڇڙواڳي بجاءِ سخت ۽ مقرر اصولن جي پوئواري وارا سوال موهن ۽ ترقي پسند ليکڪن وچ ۾ مستقل وٿي جو ڪارڻ بڻجڻ لڳا. ستت پوءِ 1954ع ۾ موهن ڪلپنا جو ٻيو ناول، ”لگن“ ڇپجي پڌرو ٿيو. موهن پنهنجي پهرين پيار ۾ ڪيل شعوري تجربن کي ناول جو موضوع بڻايوهو، جنهن جو مشاهداتي پسمنظر پناهگير زندگي جي درد مندي ۽ تلخي هئي. ناول ادبي حلقن ۾ وڏي قبوليت ماڻي جنهن ڪري ڪل هند ليکڪ ڪانفرنس ۾ انهي ناول جي بنياد تي موهن ڪلپنا کي وڏي مڃتا ڏني ويئي.
هڪ طرف موهن سنڌي ادب ۾ پاڻ مڃائيندي فن جي جوڀن تي رسڻ لڳو ته ٻئي طرف وري بيروزگاري، بک ۽ گهرو حالتن جو مسلسل دٻاءَ ورهاڱي کان وٺي جيئن جو تيئن جاري رهيو. کٽ، بتي، پاڻي ۽ پکي بنان ڳوڻيون ٻڌل گهر موهن ۽ سندس خاندان جي پناهه گاهه هو. ڪچن چڻن ۽ مرچ يا وري لنگهڻ تي ويلا ٽاريندڙ هڪ ڪنگال پناهگير ليکڪ، بس هاڻي رڳو مرڪ ۽ نراشا جي آڌار تي حسرت ۽ ارمانن وارن انهن ڏهاڙن ۾ هڪ ويلي ماني کي به ڄڻ عياشي سمجهڻ لڳو هو. اندر ۾ لڙڪن جا سمنڊ جهلي سدائين بس ڦڪي مرڪ پيو مرڪندو هو. موهن عشق جي حوالي سان به خاصي ڳنڀير حالتن مان گذريو. هن جا وڃايل عشق ۽ اڻپورا پيار هن جي جيون ۾ نراسائي ۽ محرومين جا ڪيئي خال پيدا ڪرڻ جو سبب بڻيا. موهن بک، عشق ۽ ادب جي اهڙن سڀني احساسن کي پنهنجي ڪهاڻي، ”آخري حسرت“ ۾ ڏاڍي پيڙا ۽ ڪَرب سان چٽيو آهي. جيتوڻيڪ مسلسل بک ۽ نااميدي موهن جي زندگي کي پئي لتاڙيو پر تڏهن به هن جي شعوري سرگرمي ۽ جدوجهد کن پل لاءِ به ماٺي ٿي نه سگهي. سنڌي پناهگيرن لاءِ اڏجندڙ شهر تي نالي رکڻ وارن هنگامن ۾ پاڻ اڳواڻي ڪندي اڳڀرو رهيو ۽ پوليس جي لٺ بازي جو شڪار ٿي مٿو ڦاڙائي مسلسل بخار جي ور چڙهي ويو، چاڪ ٿي ڪجهه عرصو هڪ هوٽل تي بيري گيري جي نوڪري به ڪيائين، تنهن کان پوءِ هڪ ڪيميڪل جي ڪارخاني ۾ سخت پورهئي جو ڪم ڪرڻ لڳو. پنهنجن اهڙن پورهتي تجربن جي آڌار تي هن ٻه ڪهاڻيون، ”ڦيرو“ ۽ ”صبح جو نه ٿيو“ جي سري هيٺ ڪهاڻيون به لکيون آهن جن ۾ مشيني جُڳ ۽ پورهيتي جبر جي مسئلن کي وائکو ڪيو اٿس. سندس ٻي ڪهاڻي ”پيار ۽ پاپ“ به اهڙي ئي موضوع تي اڳڀري ٿئي ٿي، جنهن جو هر لفظ ڪنهن جيئري جذبي جيان آڏو اچي ٿو. موهن جي هي ڪهاڻي انساني جذبن ۽ اخلاقي قدرن وچ ۾ ڇڪتاڻ جو مثالي نمونو آهي، جيڪا چرپر ڪندڙ احساس جيان کُپي وڃي ٿي.
آگسٽ 1955ع ۾ موهن ڪلپنا سنڌي نوجوانن جي هڪ ٽولي وٺي، ”گوا“ ۾ پورچوگيزن خلاف هندستاني جٿن جي ويڙهه ۾ شامل ٿيو. گوا واري ويڙهه جي تجربن، سنڌين جي نفسياتي بي باڪي ۽ هندستاني اڳواڻن جي چالاڪين ۽ ٻين ڪيترن ئي مسئلن کي هن پنهنجي مشاهدي ۾ آندو. پنهنجي اهڙي احساساتي مشاهدي کي هن، ”اڃان رات باقي آ“ جي سري هيٺ سهيڙي ڪتابي شڪل ۾ پڌرو ڪيو. جيتوڻيڪ ڪتاب هند ۽ سنڌ ۾ قبوليت جي پد تي پهچي تمام گهڻو وڪاڻو پر موهن جي بيروزگاري، اڪيلائپ، مايوسي ۽ گهر جي حالتن ۾ ڪو ڦيرو ڪو نه آيو. ليکڪن جا سوکڙي ٿي ايندڙ اعزازي ڪتاب وڪڻي هو پنهنجو گذر سفر ڪندو رهيو. 1956ع ۾ هن جو ٽيون ناول، ”عورت“ پڌرو ٿيو. جيتوڻيڪ هند جي ادبي حلقن ۾ ناول جي فني ڪٿ يا تنقيدي اڀياس بجاءِ موهن جي غريبي هلت ۽ پهراڻ تي ٺٺوليون ٿيون ۽ شخصي حملا ڪيا ويا، پر موهن پنهنجي آدرشواد جي ڀيٽ ۾ عمل سان نڀاءُ ڪندي مسلسل لکندو رهيو. جنهن ڪري هن جا هڪ ٻئي پٺيان چار ناول ، ”زندگي“ (1957)، ”پٿر جو جگر، ميڻ جي دل“ (1958)، ”سرڳ جي ڳولا“ (1958) ۽ ”وشواس“ (1959) ڇپجي پڌرا ٿيا. ”سرڳ جي ڳولا“ موهن جو ٻارن لاءِ لکيل اڪيلو ناول آهي، جڏهن ته ”وشواس“ جو پلاٽ ماديت ۽ روحانيت جي ٽڪراءُ واري پسمنظر ۾ انساني ڪيفيت جي دائمي موضوع جو گهيرو ڪري ٿو. هر انسان کي پنهنجا الڳ الڳ ملهه آهن پر جيون جا نه فقط جدا جدا رُخ پر تقاضائون به آهن. اهڙي طرح ناول وشواس جا ڪردار هڪٻئي سان سچو پيار رکندي به زندگي جي مختلف روين ڏانهن مائل آهن. جنهن ڪري ٽڪراءُ، جدائي، وڇوڙو ۽ روحاني ڀوڳنائن تي ناول جو انت ٿئي ٿو. سٺ واري ڏهاڪي جي شروعات ۾ سنڌي ليکڪن سميت هند ۾ رهندڙ سنڌي ”ديوناگري“ لپي واري سوال تي ٻن حصن ۾ ورهائجي اڃان وڌيڪ هڪ ٻئي ورهاڱي جو شڪار ٿيا. تهذيبي سڃاڻپ ۽ ٻوليءَ جي بچاءُ وارا سوال پوري هند جي اديبن ۾ ڇتي بحث جو موضوع بڻجي ويا. موهن ڪلپنا پاڻ ارپيندڙ مجاهد جيان قلمي، زباني توڻي جسماني ويڙهه وڙهڻ ۾ هڙني اديبن کان اڳڀرو رهيو. ڀوپال، جئپور، لکنؤ جي ادبي ڪانفرنسن ۾ ديوناگري لپي جي حمايتي اديبن جو گهيراءُ ڪيائين نتيجي طور هر ڪانفرنس موهن ڪلپنا جي شخصي مارڪٽ کان پوءِ ئي ختم پئي ٿي. 1963ع ۾ ديوناگري لپي جي حمايتي سڀني ليکڪن جي سرڪاري پٺڀرائيءَ ۽ جاتيءَ سان ويساهه گهاتين جا وکا پڌرا ڪرڻ لاءِ، ”سنڌي اديبن ۾ نظرياتي ڪشمڪش“ ڪتاب لکي پڌرو ڪيائين. ڪتاب ۾ عربي لپي لاءِ وزن دار دليل ۽ اٽل موقف اختيار ڪري مخالف اديبن کي تاريخ جي ڪٽهڙي ۾ جوابدار بڻائي اچي بيهاريائين. سٺ واري ڏهاڪي جي پڇاڙي ۾ سنڌي ٻولي جي تحريڪ کي زور وٺرائڻ لاءِ موهن، ارجن سڪايل ۽ اُتم سان گڏجي روزاني ”سنڌو سماچار“ جو بنياد وڌو، جنهن سنڌي تحريڪ کي وڏي هٿي ڏني. جيتوڻيڪ ”سنڌو سماچار“ سيڪيولر، ٻولي جي بچاءُ ۽ سماجوادي ويچار ڌارائن جي بنياد تي هند ۾ سنڌيت کي قائم رکڻ لاءِ متا جوڙيا پر ٿوري ئي عرصي ۾ مختلف نظرياتي ويڇن جي ور چڙهي اخبار بند ٿي وئي جنهن ڪري سنڌي تحريڪ کي انهيءَ جي شروعات ۾ ئي ڪاپاري ڌڪ لڳو. ان وچ ۾ موهن ڪلپنا لاڳيتو ٽي نوڪريون وٺي ڇڏي ڏنيون. سڀاءُ سان نه ٺهڪندڙ مصنوعي حالتون يا ضمير جي چُهنڊڙي هن جي نوڪري ڇڏڻ جو ڪارڻ بڻجندا رهيا. سماجي حالتن جي مسلسل دٻاءُ ۽ گهرو پريشانين هن جي حالت خراب ڪري ڇڏي. بيماري واري حالت دوران هن کي پنهنجا ڪتاب ديوناگري لپي ۾ آڻڻ جي اجازت ڏيڻ لاءِ ڳري رقم جي آڇ ڏني ويئي، جيڪا هن گهرج ۽ تنگ دستي هوندي به سنڌي ٻولي سان آدرشي لڳاءَ ۽ عقيدي جي بنياد تي ٿڏي ڇڏي. سٺ واري ڏهاڪي جي ئي، پڇاڙي ۾ هن جا ٻه وڌيڪ ناول، ”رُڃ ۽ پاڇا“ (1966) ۽ ”پيار جي پڇاڙي“ (1979) ڇپجي پڌرا ٿيا. ستر واري ڏهاڪي ۾ موهن جا ٻه ٻيا شاهڪار ناول، ”جلاوطني“ (1974) ۽ ”تون منهنجي سندرتا جو آرنڀ آهين“ (1975) ڇپجي پڌرا ٿيا. اَسي واري ڏهاڪي ۾ هن جو هڪ ٻيو ناول، ”ڪانءُ ۽ سمنڊ“ به ڇپجي پڌرو ٿيو. پوين ٻن ناولن، ”جلاوطني“ ۽ ”ڪانءُ ۽ سمنڊ“ جا موضوع وقت ۽ مڪان جون حدون ٽوڙي نه رڳو انساني رشتن ۽ ناتن کي جوڙين ٿا پر هڙني انساني قدرن سان نڀاءُ پڻ ڪن ٿا. سچي ۽ سڌي اظهار، نج آزمودي ۽ تخليقي ڏانءُ جي بنياد تي نه رڳو ڦهليل پر اهڙا فني ناول آهن، جيڪي احساسن ۽ پيڙائن جي اڻکٽ رڻ ۾ گهلي وڃن ٿا. ”جلاوطني“ سنڌين جي تمدني سجاڳي، جداگانه هستي ۽ الڳ سڃاڻپ وارو سوال بحث هيٺ آڻيندي مکيا ڪردار جي سماجي سلامتي واري احساس جي گُهر تي ختم ٿي وڃي ٿو. ”ڪانءُ ۽ سمنڊ“ هندستان جي سياسي ۽ سماجي سرشتي واري تضادن جي روشني ۾ ورهاڱي جي بنياد متعلق اٿندڙ سوالن کي بيان ڪندي جلاوطني جي روڳ ۾ ورتل سنڌين جي اندرين خاتمي ۽ ڌاريائپ جي احساس تي ختم ٿي وڃي ٿو. موهن جي ڇپيل چئن ڪهاڻين جي ڳٽڪن”موهي نر موهي“ ”چاندني ۽ زهر“، ”فرشتن جي دنيا“ ۽ ”اها شام“ ۾ آيل ڪهاڻين جي اڀياس مان پڌرو ٿو ٿئي ته موهن ڪلپنا ٿلهي ليکي ڪهاڻين ۾ روايتي موضوعن ۽ گهاڙيٽن تي ڪنهن اصلاحي ڪاريگر يا نعرا وڪڻندڙ فنڪار جيان ڪو نه ٿو ڀاڙي. هوءَ نه رڳو اڊڙيل سماجي زندگي جا اهڙا ڪردار تخليق ڪري ٿو جيڪي ڪنهن خارجي دلاسي يا آئيندي جي ويساهه جو سهارو وٺن ٿا پر پنهنجي تخليقي سوچ ۽ ويچار ڌارا واري ڏانءُ وسيلي ڪردار جي زندگي جي ڪيترن ئي رُخن ۾ موضوع توڻي ڪيفيت جي آڌار تي ٽڪراءَ پڻ اڀاري ٿو. اهڙا ٽڪراءُ ڪڏهن هڪٻئي کي رد ڏيندڙ يا ڪڏهن هڪٻئي ۾ پيهي ويندڙ هجن ٿا.
موهن پنهنجي زندگي جو گهڻو حصو توڻي فاقه ڪشي، دربدري ۽ پيڙا جي ور چڙهي گذاريو پر هوءَ پنهنجي شخصي ڀوڳنائن ۽ معاشرتي محرومين کان ڇوٽڪاري واري گس جي ڏس ۾ آپگهات جي چونڊ کي ڪانئرتا سمجهندو رهيو. اهو ئي سبب آهي جو موهن ڪڏهن پنهنجي گم ٿيل شخص جي ڳولا، باقي بچيل شخص کي مارڻ ۾ نه ڪئي آهي. موهن سماجي اڻ برابري ۽ بي وس حالتن خلاف مستقل مزاحمت جو اهڃاڻ هوندي هڪ سچي ڪلاڪار جيان پنهنجي اڻ پوري خواهش، ڌڪيل ارمانن ۽ ٿڪل خوابن سان واڳيل هوندي، ادب ۽ زندگي جي هڪ انت کان ٻئي انت تائين دائميت جي جدوجهد ڪندو رهيو.
(12 نومبر 1992ع تي سنڌي ادبي سنگت شاخ ڪراچي پاران ”موهن ڪلپنا، فن ۽ شخصيت“ جي سِري هيٺ ڪرايل سيمينار ۾ مُک مقالي طور پڙهيو ويو.)