• ڏور به اوڏا سپرين
سنڌي ليکڪن جي هيل تائين لکيل هند وارن سفرنامن جي گهاڙيٽن ۽ مواد جي بنهه ابتڙ، تاجل پنهنجو الڳ اسٽائيل جوڙيو آهي. ڪتاب اندر رواجي ڊگهي احوال، هوٽلن جي نرخ نامن، اجائي ڊيگهه پٽاڙ بجاءِ ويچار ڌارا جي آڌار تي ڪيل علمي بحث، سوال ۽ سوچون آهن. جن کي الڳ الڳ عنوان هيٺ رکي ٽڪرن جي شڪل ۾ سهيڙيو ويو آهي. ”گل ٻاٽي کان ڦرجڻ تائين“ جي سري هيٺ لکيل ڪتاب جو مهاڳ تاجل جي دانشواراڻي فهم ۽ بلاغت جو ڏس ڏئي ٿو. جنهن ۾ نه صرف هند سنڌ جي سنڌي اديبن کي درجي به درجي سنڌ جي فطري حسن، عڪس ۽ هڳاءُ وارين تشيبهن وسيلي سهڻي ڀيٽا ڏني وئي آهي. پر لفظن جي هڪ وڏي وهڪري ورهاڱي جي ثقافتي راڱن کي به وائکو ڪيو آهي. تاجل انهن ٽڪرن ۾ جتي ڪٿي هند ۾ رهندڙ سنڌين جي هنري ۽ سماجي اڳڀرائن کي وائکو ڪري سندن وک وک تي وڏا گُڻ ڳايا آهن. سنڌي ادب جي اوائلي ذخيرن بابت هند ۾ ٿيل کوجنائي ڪارگذاري ۽ سنڌي اساسي شاعري بابت پاڻ ڏس ڏئي هُن وڏا بحث ڪيا آهن. هُن اُتي رهندڙ سنڌين جي سڀاءُ توڻي آڌرڀاءُ تي گد گد ٿي جتي خيالن جا ڍڪ ڀريا آهن تتي سنڌين جي گُڻ، خاصيتن، وهنوار، مڃتائن، سنگيت، ڪلا ۽ ڏات جي ڪن نڪتن بابت جي خاص احوال اوريا آهن، سي هند ۾ سنڌين جي سڃاڻپ بچائي رکڻ ۾ سندن مددگار ثابت ٿيا آهن. سفرنامي جو ٿلهه ”اسهڻ کان اڳ“ سنڌ جي ڳوٺاڻي پسمنظر ۽ ڏيکن جو سندرتا ڀريو ميلاپ آهي. جنهن ۾ تاجل نه رڳو پنهنجي ڪومل احساسن ۽ جذبن جي ڇوڙ ڪئي آهي پر ورهاڱي کان اڳ واري مذهبي متڀيد کان آجي سماجي زندگي جي اهڙن ريتن ۽ قدرن کي به ڇهيو آهي. جيڪي بس رڳو هاڻي اسان جي يادگيرين واري ورثي ۾ ئي هٿيڪيون آهن. ”هند جا سنڌي ۽ سندن ٻهڳڻي ٻولي“ جي سري هيٺ تاجل هند ۾ آيل سنڌين جي ڪيل پتوڙ جو مختصر خاڪو ۽ ڪهاڻي ڏني آهي. هن ماڻهن جي آبادڪاري وارن ڏهاڙن جي دردمندي کي وڏي گهرائي ۽ ڪمال جي لفظي اثرن وسيلي ميڙي اهڙو ته چٽيو آهي جو ذهن جو ڪئنواس لڏپلاڻ واري پوئين تاريخ جي ڪيترن ئي پاڇن تي اٿلي روشن ٿي پيو آهي. هند ۾ رهندڙ سنڌي جاتي جنهن سياسي، ثقافتي ۽ تهذيبي غير سلامتي جو شڪار هوندي ڀوڳنائن جي ور چڙهي آهي. تنهن پنهنجائپ جي محسوسات کي ويتر چوٽ چاڙهي ڇڏيو آهي. ”وڇوڙي جو واءُ“ جي سري هيٺ لکيل ٽڪر ۾ تاجل پاڻ اهڙي ئي پنهنجائپ جي ور چڙهي پنهنجي اندر ۾ اٿندڙ اڌمن ۽ ڪل اتساهه کي نپوڙي ڪاڳرن تي هاريو آهي: ”قيمت مل منهنجو گهاٽو يار هو، 1947 جي ورهاڱي سبب هو مونکان وڇڙي ويو، هاڻي خبر ناهي ته ڀارت جي ڪهڙي ڪنڊ ۾ رهي ٿو، جيڪڏهن مِلي وڃي ته اهڙو ڀاڪر پايانس جو پاسيرين مان ٺڪاءُ ڪڍي ڇڏيانس.“
”پن ڇن پڄاڻان“ جي سري هيٺ چٽيل تاجل جا احساس پڙهندڙن اندر ڀوڳنائن جا ڪيئي در کولين ٿا. سنڌ ۽ سنڌيت جي هُرکر، ساهتي ۽ ثقافتي هاڃن ۽ سماجي دردمندي جو پيرائتو حال هن ڪيو آهي پر سنڌي ٻولي ، ادب، نرت ۽ ڪلا جي واڌاري لاءِ ڪيل جملي ڪوششن جي به ڄاڻ ڏني آهي. سندس هي ڇنڊڇاڻ ڏاڍي ناسٽيلجڪ ۽ لڀائيندڙ آهي جتي سنڌ جون ساروڻيون به ڄڻ لنگهي اچي ليئو پائين ٿيون.
هن هند ۾ رهندڙ سنڌين جي احساساتي ڀوڳنائن ۽ جذبن جي پڌرائي هڪ اهڙي ليکڪ جيان ڪئي آهي جيڪو پاڻ ڄڻ ان پيڙا ۽ درد ۾ ڀنجي ڀوڳنائن جي پوري ۽ پڪي ونڊ ڪندو هجي. ”ادب جي ٽن گلن جو شهر“ ۾ تاجل هند ۾ رهندڙ سنڌي اديبن سان ٻولي، ثقافت، تهذيب ۽ ريتن رسمن جي آڌار تي پنهنجي جوڙ ڪئي آهي، جنهن ڪري هو جاتي وچ ۾ نڪتل دنگ جي شعوري لتاڙ ڪندي پنهنجائپ جي سٻنڌ جو زور دار ورجاءُ ڪري ٿو. سنڌ جي ساروڻين واري پس منظر ۾ اڻيل موهه ۽ وڇوڙي جي احساساتي خال تاجل اندر اهڙي اڃ کي جنم ڏنو آهي جيڪا پيار جي هلڪي اڪير ۽ ڇهاءُ تي ڇوليون هڻي ٻاهر نڪري آئي آهي. تاجل جي انهن سٽن ۾ تڙپ ۽ درد جو ايڏو ته جهجهو مقدار ڀريل آهي جو سندس هر لفظ جيئرو جاڳندو ۽ سٽ جي آڳر تي اڳيان گهمندي وجود جيان ڀاسي ٿو. ”شاهه، سچل سامي“ جي سري هيٺ هُن مُک ميڙاڪي جا حال ڏنا آهن. سنڌ مان ويل ٽنهي ليکڪن شيخ اياز، طارق اشرف ۽ سندس پڙهيل مقالن جو تت ڏيڻ کانسواءِ هري دلگير، مرلي جيٽلي، ڪلياڻ آڏواڻي، موتي پرڪاش، ڪيرت ٻاٻاڻي، پوپٽي هيراننداڻي، گورڌن ڀارتي ۽ ستيش روهڙا جا شاهه، سچل ۽ سامي بابت ويچار ۽ مباحثا به ڏنا آهن. هن ئي سري هيٺ مٿين ٽنهي شاعرن کانسواءِ ويدانتي متي جي ٻين ڪيترن ئي شاعرن بابت بنيادي ڄاڻ ڏني وئي آهي. انهيءَ ڄاڻ ۾ شاهه، ڪبير، ميران ۽ تلسي داس جي شاعراڻي مزاج ۽ خيالن جي هڪجهڙائي جي نشاندهي به ڪئي وئي آهي.
هنڌ ۾ رهندڙ سنڌين پوين پنجاهه کن سالن ۾ پنهنجي حالت ۽ حقن جي حاصلات لاءِ ڪيتريون ئي ٽڙيل پکڙيل ۽ غير منظم تحريڪون هلايون آهن، جيڪي اڄ وسيع سنڌي سڃاڻپ ۽ هلچل جي روپ ۾ پوري هند اندر منظم ۽ پختي شڪل ۾ وائکيون ٿيل آهن. سنڌين جي اهڙي مادي ۽ ثقافتي اوسر ۽ هلچل جي مختصر ڪهاڻي تاجل ”ڀارت جي سنڌين جا جس جوڳا ڪارناما“ ۾ ڏني آهي، هُن سنڌين جي تعليم ۽ ڪلاجي ميدان ۾ ڪيل وسيع تر ڪوششن جي حوالن کي به خاص طور تي قلمبند ڪيو آهي. هن اِن ڏس ۾ انهن شخصيتن ۽ تحريڪن جو خاص ذڪر ڪيو آهي جن هند اندر اوسر جون تڪڙيون وکون کڻڻ ۾ پناهگير سنڌين جي مدد ڪئي آهي. انهن مڙني شخصيتن جو تاجل دل جي گهرائي سان ذڪر ڪيو آهي جن سنڌيت کي قائم رکڻ ۾ ڪو تِر جيترو به هٿ ونڊايو آهي. تاجل هند ۾ رهندڙ پنهنجن واقفڪار سنڌي اديبن جي جُملي سرگرمين، ڪرت، ادبي رتبي ۽ سندن تخليقي تجربي بابت به چڱي خاصي ڄاڻ ڏني آهي هُن ڪيترن ئي اديبن جهڙوڪ موهن ڪلپنا، جيوت چاولا، ڪيرت ٻاٻاڻي، گوبند مالهي، هري موٽواڻي ۽ نند جويري بابت پنهنجا شخصي ويچار ۽ جذبا پڻ پڌرا ڪيا آهن.
فن ۽ ڪلا کيتر جي عالمي شخصيتن سان برميچيندڙ سنڌي اديبن جي شخصي وصف بيان ڪندي سندن ڀيٽ به ڪئي اٿس، سنڌي ٻولي سان لاڳو متڀيد، لپيءَ جي سوال ۽ اوچ نيچ تي ٽيڪا ٽپڻي ڪندي هُن ڪيئي وزندار دليل ڏنا آهن. مثال :
”اهو ڪيرت نه پر سانوڻي جو درياهه هو جيڪو جاڏي وڻيس پيو اُٿلي پُٿلي “ (ص 38)
اتم ۽ سندري بابت لکي ٿو:” اُتم مونکي ڪارونجهر لڳو هو، جنهن جي دامن ۾ وسڪاري کان پوءِ مور اُڏامي رهيا هئا ۽ سُندري لڪيءَ جي سرزمين جنهن مان ڪيئي چشما ڦُٽي پيا هئا.“ (ص _ 98)
۽ موهن ڪلپنا بابت: ”موهن جو چهرو مُرڪن جو ٺهيل، هر ريکا، هر لڪير مرڪن ، مالها، چپ بند ڳالهائڻ بند پوءِ به مرڪون ئي مرڪون، مرڪن جا ميلا، ڀولين جو اُتار ۽ چڙهاءُ ڄڻ ساڌ ٻيلي کان سنڌو جي اٿل پٿل موهن جهڙو مرڪڻو، دک سک ۾ مرڪن سان سجايل چهرو، ڄڻ مون پهريون دفعو ڏٺو هجي.“
موتي پرڪاش بابت اجهو هيئن لکي ٿو: سون جهڙي رنگ وارو موتي پرڪاش، چهري تي ٻارڙي واري معصوميت، تڏهن ته سنڌجي مٽي سون اُپائيندي آهي.“
طارق، تاجل ۽ اياز جي اُتي موجودگي دوران”انڊو سنڌ مشاعرو“ به رکيو ويو. جنهن ۾ هند ۾ اڀرندڙ نئين ٽهي جي شاعرن جهڙوڪ شريڪانت صدف، اندرا پونا والا، ديال آشا، چندر زخمي، هريش واسواڻي ۽ اجيت ڪشور سميت ٻين ڪيترن ئي شاعرن پاڻ ملهايو هو. انهن جي شاعري ۾ لڳ ڀڳ اُهو ساڳيو سنڌ وارو سڀاءُ ۽ رنگ به ڀريل هو جنهن ٻولي، ثقافت ۽ ڌرتي جي رشتن جا نڪتل دنگ ۽ لڪيرون ڊاهي پٽ ٿي ڪيون. هند جي نون سنڌي شاعرن جي گيت، غزل، نظم، بيت، وائي توڻي ڪافيءَ ۾ جي نه هو ته رڳو ردعمل ۽ مزاحمتي ذائقو نه هو باقي ڳالهه ۽ احساس جا سنوان ۽ سپاٽا هڙ عڪس سنڌ ۾ سرجندڙ سنڌي شاعريءَ جهڙا ئي هئا. تاجل مڙني شاعرن جي شاعريءَ جا عڪس ۽ عنصر ”انڊو سنڌ مشاعرو“ جي سري هيٺ لکيل پنهنجي ٽڪر ۾ وڏي پاٻوهه سان قلم بند ڪيا آهن. تاجل جو هي ڪتاب برابر هند جي سنڌين وٽان کيس مليل محبتن جي ڀاڪرن جون ڀريون مٿي تي کڻي سنڌ ۾ ڇپيو آهي، جتي تاجل ماڻهن کي ماڻهپو ۽ انسانيت واپس ڏيارڻ واري ويڙهه ۾ اڃان به اڳين قطار ۾ بيٺل نظر اچي ٿو.
(29.1.2012ع تي سچ سوشل ويلفيئر پاران سچل ڳوٺ ڪراچي ۾ ملهايل تاجل بيوس جي ورسي ۾ پڙهيو ويو)