• نڪارا گُوا ۾ اقتدار ۽ شاعري
“You are in Nicaragua” آهي.
44 سالن جو سرگيو راميريز ساندانستا سرڪار جو ماهر ڏات ڌڻي ۽ ڏاهو اڳواڻ ڳڻيو ويندو هو. ”مناگوا“ ۾ رهندڙ اڪثر اولهه جا سفارت ڪار هن جي ڏاهپ جي واکاڻ ڪندي ٻُڌا ويندا هئا. ملڪ جو نائب صدر هوندي هو پٺ تي پيل علائقن، روڊن، پُلن، ترقياتي ڪمن ۽ انصاف واري کاتي جي پاڻ نگهباني ڪندي خوشي محسوس ڪندو هو. هوءَ ملڪ جي معاشي جوڙجڪ ٺاهيندڙ اداري ۾ به اچي ويهندو هو ۽ صدر ”ڊينيئل اورتيگا سويدراز“ جو پرڏيهي پاليسي تي انتهائي ويجهو صلاحڪار سمجهيو ويندو هو. دنيا جي ساندانستا محاذ سان واقفيت کان گهڻو اڳ، راميريز ڏکڻ آمريڪي اميدن سان سلهاڙيل هڪ اتساهڪ نوجوان ۽ انقلابي ليکڪ طور مشهور ٿي چڪو هو. ٻن ناولن جو ليکڪ، جن مان سندس هڪ “To Bury our Fathers” چوڏهن (14) زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي، هڪ ڪهاڻين جو مجموعو ۽ ٽي راميريز جي لکڻين تي ٻڌل جلد پڻ ڇپجي چڪا اٿس. سندس نئين ڪتاب ”اوهين نڪارا گوا ۾ آهيو“ راميريز جي يادگيرين ۽ لکڻين تي ٻڌل هڪ اثر انگيز نثري ڪٿا آهي، جنهن ۾ راميريز هڪ اهڙي دانشور جو خاڪو پيش ڪيو آهي جيڪو ليکڪ هجڻ سان گڏ، هڪ انقلابي ۽ سياسي اڳواڻ پڻ آهي. ”آءُ ڪنهن لاچاري کانسواءِ سياست ڪار آهيان“ هو چوي ٿو. پنهنجي مناگوا واري آفيس جي ميز پٺيان ويهي هو ڳالهائي رهيو هو، ”بيشڪ مونکي رڳو ليکڪ هئڻ گهرجي، پر پوءِ به آءُ مستقبل ۾ اهڙي ڪا صورتحال نه ٿو ڏسان جنهن ۾ آءُ پاڻ کي رڳو لکڻين طرف ارپي سگهان. ”ساندانستا انقلاب ۾ شموليت منهنجي زندگي لاءِ وڏو اعزاز آهي.“
ڇا ڪاڻ ته ڏکڻ آمريڪا جي هڪ اهم ۽ نامياري ليکڪ طور هو پاڻ انقلابي حڪومت ۾ شامل هو، تنهن ڪري اڪثر ”فن ۾ اظهار جي آزادي“ وارن لاڙن بابت انقلابي حڪومت جي روين تي راميريز اڪثر تڪرار جو مرڪز بنيل هوندو هو. هوءَ چوندو آهي ته ”انقلابي حڪومت مڪمل فني آزادي جي پاليسي کي اڳڀرو ڪيو آهي، حڪومت سماج جي سڀني حصن لاءِ ثقافتي شموليت جا موقعا وڌايا آهن. راميريز چوي ٿو ته ”نڪاراگوا هڪ اهڙو ملڪ آهي جنهن جي ماڻهن وٽ اڳتي نيندڙ شاعري جي قدرن لاءِ تمام گهڻي واکاڻ موجود آهي. اسانجا شاعر ڏکڻ آمريڪي هم عصر شاعراڻي ڪئنواس جا هميشه سرواڻ پئي رهيا آهن.“
ساندانستا انقلاب جي ڪيترن ئي حامين لاءِ راميريز هڪ اعتدال پسند ليکڪ هوندي، انهي اميد سان ڀريل هو ته ”نڪاراگوا هڪ ڏينهن ضرور پاڻ ڀرو ٿيندو. اُن جو سماج مضبوط انسانيت پرستي وارو سوشلسٽ سماج بڻجندو.“ راميريز، ساندانستا سرڪار جو ڪو اڪيلو سياسي ليکڪ نه هو. ساندانستا سرڪار جي ٻين چوٽيءَ جي ليکڪن ۾ ”ارنيسٽو ڪارڊنل“ شاعرن جو ناميارو امام ۽ ثقافت جو اڳوڻو وزير به رهيو، شاعره ”روزاريو موريلو“ صدر اوتيگا جي وني ۽ ساندانستا ڪارڪنن جي ثقافتي تنظيم جي اڳواڻ به رهي آهي، ساندانستا انقلاب جو گوريلا ڪمانڊر ”اومرڪيبزار“ جنهن جو گوريلا جنگ وارين يادگيرين تي ٻڌل ڪتاب “Fire From Mountain” نڪاراگوا جي تاريخ جو سڀ کان وڌيڪ وڪامجندڙ ڪتاب ليکيو وڃي ٿو. ساندانستا سرڪار جا ليکڪ اهڙي انقلاب کي يقيني بنائيندڙ ڏسجڻ ۾ ٿي آيا، جيڪو خيالن ۽ اظهار جي آزادي جو بچاءُ به ڪندو. راميريز ۽ ڪارڊنل جي پايي جا وڏا ليکڪ جيڪي پاڻ اقتدار ۾ مرڪزي حيثيت رکندڙ هئا، ڪيئن ڀلا اظهار جي آزادي تي پابندي جي پٺ ڀرائي ڪري ٿا سگهن. نڪاراگوا اهو ملڪ آهي جنهن جي شاعراڻي روايتن کي قومي ورثو سمجهيو ويندو آهي، پر انهن روايتن جو حقيقي ورثو”شخصي فني اظهار“ آهي.
ساندانستا سرڪار پنهنجي ايام ڪاري ۾ عام ماڻهو جي ثقافتي شموليت وڌائڻ لاءِ ملڪ ۾ نوان ثقافتي مرڪز قائم ڪيا، جن ۾ ثقافت واري وزارت جي مدد سان ملڪ گير مشاعرا به ڪرايا ويندا هئا. انهن مشاعرن وسيلي هزارن جي ڳاڻيٽي ۾ فوجي سپاهي، عام ماڻهو، پورهيت ۽ هاري ملڪ جي ثقافتي زندگي جو حصو بڻجي ويا، اهڙي طرح ملڪي ثقافت جمهوري ثقافت ۾ تبديل ٿي هئي. عام ماڻهو جي ثقافتي شموليت وڌائڻ ۽ منظم ڪرڻ لاءِ الڳ ثقافت واري وزارت جو بنياد وڌو ويو. لائق ۽ ڏاهن فنڪارن لاءِ ساندانستا ثقافتي ڪارڪنن جي تنظيم (SACW) به جوڙي ويئي. تنظيم جي مناگوا واري هيڊ ڪوارٽر ”ڪاسافرنا نڊو گورڊيلو“ ۾ شاعرن، ليکڪن، مصورن، ناچُن (Dancers) ۽ ٻين فنڪارن کي سکيا ۽ پنهنجي فن جي نماءُ لاءِ موقعا ڏنا ويا. فنڪارن جي سکيا لاءِ روزانو ڪلاس، پڙهائي، ٿيٽر، ناچ جا مظاهرا ۽ موسيقي جون مشهور ڌنون سيکاريون وينديون هيون. هيڊڪوارٽر ملڪ جي فنڪارن جي گهڻن تنظيمن جو گهر پڻ آهي. روزاريو موريلو چواڻي ”هيڊڪوارٽر جو ڪم آهي تخليقڪار جي مدد ڪرڻ، ان جي فن کي ملڪ اندر توڙي ٻاهر ڦهلائڻ.“ ثقافتي شموليت جي اهڙن ڪوششن جا نتيجا گهڻن ئي طريقن سان ظاهر ٿيا. هڪ عام ليکڪ ۾ سياسي انقلابي لکڻين ۽ شاعري لاءِ اتساهه جاڳيو. جنهن ڪري نون ليکڪن جي پٺ ڀرائي ڪرڻ لاءِ ثقافتي وزارت هڪ ادبي مخزن ”پوئزا لائبر“ پڻ ڪڍيو. پهريون ڀيرو ملڪ ۾ عام فلمون ٺاهيون ويون. ملڪ جي اشاعتي اداري ”ايڊيٽوريل نوئوا نڪاراگوا“ طرفان گهٽ قيمت وارا 150 کان وڌيڪ مختلف ڪتاب ڇپرايا ويا، جيڪي هڪ غريب شهري به خريد ڪرڻ جي سگهه رکي ٿو. شاعري جو هڪڙو جلد 7000 جي ڳاڻيٽي تائين ڇپجندو هو. اداري طرفان ڇپجندڙ سڀ ڪتاب ڪي خالص سياسي ڪتاب به ڪو نه هوندا هئا پر ڪي ٻين ڏکڻ آمريڪي ۽ اسپيني ٻولي وارن ليکڪن جا ڪتاب به هوندا هئا، جيڪي هن صدي ۽ گذريل صدي جي ادبي شهپارن تي ٻڌل آهن. راميريز چوي ٿو ته ”هت ڪو به اختلاف ڪندڙ ليکڪ ڪونهي ۽ اهو سچ آهي ته نڪاراگوا جي فنڪارن جي گهڻا ئي ساندانستا انقلاب جي حوالي سان سڃاتي ويندي آهي، جيڪو انهن جي زندگي جو انتهائي ناٽڪي (Dramatic) واري اجتماعي واقعو آهي“. پنهنجي لکڻين ۾ ڪيترائي نوان ليکڪ انقلاب کي غير ضروري طور تي مڃتا ڏيندي محسوس ٿيندا آهن، اهي پاڻ کي ثقافتي ڪارڪن سمجهندا آهن. ثقافتي ڪارڪنن واري تنظيم انهن ليکڪن ۽ فنڪارن کي ثقافتي جٿن جي شڪل ۾ منظم به ڪندي هئي، اُهي جٿا پاڻ پوءِ جنگ وارن علائقن ڏانهن سفر ڪندا هئا جتي ”ڪنٽرا“ باغين سان جنگ ڪندڙ انقلابي لشڪر لاءِ هو گيت ڳائيندا ۽ شاعري ۽ ٻيا تفريحي پروگرام ڪندا هئا. هن صدي جي ورڻ تائين، نڪاراگوا پنهنجي ادبي فنڪارن کي تمام گهڻي عزت بخشي آهي. ان جا شاعراڻا قصا ۽ روايتون جيڪي اهڙي ڪنهن ننڍڙي ملڪ لاءِ نه ٿيڻ جهڙا، اعليٰ ۽ رنگا رنگ، پوري اسپيني ٻولي ڳالهائيندڙ دنيا لاءِ مانوارا آهن. ”رابن داريو“ جيڪو 1867ع ۾ ڄائو، پنهنجي پٺيان ايندڙ ڏکڻ آمريڪي نسل ۽ اسپيني ليکڪن پاران، اسپيني شاعري ۾ نئون روح ڦوڪيندڙ شاعر مڃيو ويندو آهي، جنهن اسپيني شاعري جي هڪ صدي تي ٻڌل اعتدال کي ٽوڙيندي وري نئين سِر جاڳايو. 30 ـــ1920ع ڌاري باغي دانشورن جي تنظيم ”سرواڻ تحريڪ“ بورجوازي شاعرن طرفان رابن داريو جي ڏيکائتي ڪڍيل نقل ۽ بورجوازي ثقافت کي شدت سان رد ڪري ڇڏيو. سرواڻ تحريڪ ٻين ڪيترن ئي دانشورن ۽ شاعرن کانسواءِ نامياري شاعر ”پئبلو ڪادرا“ کي به پيدا ڪيو. نڪاراگوا جي ڪيترن ئي دانشورن پاران، رابن داريو کان پوءِ واري شاعراڻي نسل ۾ ”ارنيسٽو ڪارڊنل“ ۽ ”ڪارلوس مارٽنز رواس“ کي انتهائي اهم شاعر سمجهيو ويندو آهي. ساندانستا انقلاب پاڻ پنهنجا شخصي ناموس رکندڙ شاعر پيدا ڪيا آهن جن ۾ ”ليونل رُگاما“، جيڪو فقط 25 سالن جي عمر ۾ گوريلا ويڙهه ڪندي بي وقائتو مري ويو.
نڪاراگوا جو ليکڪ پنهنجي ملڪ جي سياست ۾ اڻ ٽر نموني شامل ٿيندو پئي رهيو آهي. توڻي جو رابن داريو سياست کي ڌڪارڻ جي حامي ڀرندو هو پر هن پاڻ گهڻن ئي سامراج دشمن لکڻين ۽ اخبارن جي مهتممي ليک لکڻ لاءِ سماجي دٻاءُ محسوس ڪيو. هن ته ڏکڻ آمريڪي احتجاجي شاعري جو پنهنجي شوخ نظم ”روزويلٽ ڏانهن قصيدو“ سان آرنڀ پڻ ڪيو 30 ـــ1920ع ڌاري، جڏهن نڪاراگوا ۾ جنرل ساندانو جو هارين تي ٻڌل لشڪر قابض آمريڪي سامونڊي فوجن خلاف ويڙهه ۾ رڌل هو تڏهن مشهور دانشور ”سالومن ڊي لاسِلوا“ آمريڪا ۾ جنرل ساندانو جي حق ۾ متحرڪ سياسي ۽ سفارتي مهم هلائيندڙ شخص هيو ۽ اهڙي طرح سياست ۾ پڻ شامل رهيو. 1935ع ڌاري ”سرواڻ تحريڪ“ جي اڳواڻ شاعرن مان هڪ ”جوزڪورنيل اُرٽيڪو“ اهو سمجهندي ته هڪ فوجي ڊڪٽيٽر ئي ملڪ جي ڊگهي تاريخ واري گهرو ويڙهه کي ختم ڪندو، آمر سموزا گارشيا جي حمايت ڪئي. سموزا گارشيا ”سرواڻ تحريڪ“ جي ڌاڪي ۽ حمايت کي پنهنجي خانداني بادشاهت جي استحڪام ۽ مضبوطي لاءِ استعمال ڪرڻ کان پوءِ ڌڪاري ڇڏيو. اڄ ”جوز اُرٽيڪو“ ساندانستا انقلاب جي جوشيلي حمايت ڪندو آهي. هڪ ٻئي شاعر ”رُگو برٽو لوپيز پريز، 1965ع ۾ ناچ ڪندڙ ”سموزا پهرين“ کي سياسي سببن ڪري قتل ڪري ڇڏيو ۽ پاڻ پڻ ناچ واري دِڪي تي مار کائڻ کان پوءِ بيدردي سان قتل ڪيو ويو. سرگيو راميريز لاءِ ته جهڙوڪر ساندانستا محاذ هميشه سماجي اقتصادي انقلاب سان گڏ ثقافتي انقلاب جي به نمائندگي ڪئي آهي. هن جو نئون ڪتاب ”اوهين نڪاراگُوا ۾ آهيو“ انهن سوچن جو ميلاپ آهي، جن ان جي ذهن کي گهڻو اڳ والاري ڇڏيو هو. جهڙوڪ: ادب ۽ سياست، ڏکڻ آمريڪي ثقافت ۽ تاريخ“
ڪتاب جو مهورت وارو ميڙ راميريز جي اڪثر ٿيندڙ سفارتي دورن مان ڪنهن هڪ دوري وقت ان جي دوست جي قبر واري شهر پئرس ۾، جتي ان جي دوست ارجنٽائن جي ناول نگار ۽ ساندانستا انقلاب جي حامي ”جوليو ڪارٽازار“ جي پهرين ورسي واري موقعي تي ٿيو هو. راميريز واري نسل 70 ـــ 1960ع جي ڏکڻ آمريڪي انڌير، ظلم ۽ دهشت گردي ۽ ڏاڍائي واري ڏهاڪي جي پيداوار آهي. راميريز جا ڪيترائي نوجوان ليکڪ دوست جيڪي ادب ۽ ثقافت جي اُوچي حدن کي ڇُهڻ لڳا، ڏکڻ آمريڪي بوجوازين جي ٺاهيل ڳُجهن دهشت گرد ٽولن جو بَک بڻجي ويا. تنهنڪري اڪثر ليکڪن لاءِ جلاوطني نه رڳو متبادل پر محفوظ چونڊ پڻ رهي آهي. انهي سبب ڪري”رابن داريو“ ۽ ٻين ڪيترن ئي ڏکڻ آمريڪي ليکڪن اهو رستو چونڊيو، جڏهن ڏکڻ آمريڪي ادبي ماحول مڪمل ڊانوان ڊول ٿي چڪو هو. راميريز پاڻ ڪيترن ئي سالن تائين اولهه برلن ۾ جلاوطن رهيو. 1974ع ۾ ساندانستا محاذ جي اپيل تي هوءَ واپس موٽي آيو. راميريز پنهنجي نئين ڪتاب ۾ شاگردن جي قتل عام ۽ يونيورسٽي جو تشدد سبب بند ٿيڻ وارن ڏيکن کي ياد ڪندي ذهنن ۾ وري جاڳايو آهي. لکي ٿو ته ”هڪ طرف سموزا جي راڄ هيٺ حڪمران طبقن جو ثقافتي ۽ ادبي ڍنگ نهايت نا معقول ۽ بناوٽي هو، ٻئي طرف هارين جي اڪثريت کي تعليم جي زيور ۽ دنيا جي ڄاڻ کان سوچي سمجهي محروم رکيو ويو“ راميريز ڪتاب ۾ ”جوليو ڪارٽازار“ کي هڪ مثالي انقلابي فنڪار ڪري پيش ڪيو آهي، جيڪو پنهنجي جدوجهد ۾ حالتن کان ڊڄندي ٺاهه نه ڪندڙ ۽ پنهنجي زندگي ۾ سياسي لاڳاپو رکندڙ فنڪار هو.
راميريز اڳ ويهن سالن جي عمر ۾ لکڻ شروع ڪيو، جڏهن هن پهريون ڀيرو ارجنٽائن جي نامياري ترقي پسند ناول نگار ”جوليو ڪارٽازار“ جو رواجي ادبي زبان کان الڳ ٿي لکيل منفرد نثري ڪتاب “Hopscotch” پڙهيو هو. “Hopscotch” جي ڪهاڻي اڻ سڌي طرح پئرس ۾ رهندڙ ” ڏکڻ جي ماڻهن جي جلاوطني ۽ آخر ۾ انهن جي گهر موٽڻ“ وارن واقعن سان لاڳاپيل آهي. ڪتاب ۾ ڏکڻ جي جلاوطنن جي ماجرا کي ادبي مزاح ۽ ڪردار وسيلي نئين ڍنگ سان پيش ڪيو ويو آهي، اهڙو ڍنگ ويهين صدي جي ادب ۽ فن جو لاڙو آهي، جنهن وسيلي خواب ۾ ايندڙ ڏيکن کي ادبي مزاح وسيلي لکيو ويندو آهي. “Hopscotch” بابت راءِ ڏيندي راميريز چيو ” “Hopscotch” اسانجي ٻولي کي حقيقي آزادي ڏني.“
بنيادي طور تي جوليو ڪارٽازار جو ڪتاب “Hopscotch” ” گبرائيل گارشيا مارڪيز جو ”ايڪانت جا سؤ سال“ ۽ 1960ع واري ڏهاڪي جي ٻين ڏکڻ آمريڪي ادبي تخليقن ۽ انقلابي لکڻين راميريز جي سوچ تي گهرو اثر ڇڏيو، اهڙي لکڻين جي اثر هيٺ رهي هن پنهنجي ذهن ۾ اڀرندڙ سياسي انقلاب واري سوچ ۽ علم کي وڌيڪ پختو ڪيو.
اهڙن مزاحمتي ادب تخليق ڪندڙ اديبن جي لکڻين راميريز کانسواءِ ٻين پڻ ڪيترن ئي ڏکڻ آمريڪي ليکڪن کي جيڪي بورجوازين جي مفادن سان واڳيل سياسي لاڙن هيٺ لکندا هئا، پڻ آزاد ڪرائي حقيقي احتجاجي ناول لکڻ لاءِ اتساهه ڏياريو.
اهڙين لکڻين نوان ادبي لاڙا ۽ حقيقي ڏکڻ آمريڪي آواز جيڪا سياسي خوش بياني کان پاڪ هئي، اڀارڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هڪ طرف اولهه آمريڪا ۾ غالب آمريڪي ۽ يورپي ثقافتي اثرن کان پاڻ بچائيندي ۽ ٻئي طرف مقامي بورجوازين جي غلبي خلاف مهاڏو اٽڪائيندي، مزاحمتي اديبن عظيم ادب تخليق ڪيو. اهڙي قسم جو ڪردار نوجوان دانشورن جهڙوڪ راميريز چواڻي ته ”فقط حقيقي انقلابي ئي ادا ڪري سگهي ٿو.“
راميريز جو ”آدرشي سماج“، جنهنجي تخليق ساندانستا سرڪار جو مکيه مقصد هو، اهڙو سماج، جيڪو شاعرن جي لاءِ مهمان پرور سماج هجي ها. سموزا واري نڪاراگُوا جي ابتڙ آدرشي سماج انهن کي پنهنجي قومي سڃاڻپ واري تشريح ۾ مٿانهين درجي جو ڪردا رعطا ڪندو.
راميريز ”فن لاءِ نسخو يا ترڪيب“ واري لاڙي کي وري وري رد ڪيو آهي ۽ راميريز جي اهڙي موقف جي ڊينيئل اورتيگا پاران ضرور پٺڀرائي ٿي آهي، جنهن پنهنجي 1982ع واري تقرير ۾ ڪمانڊر ”آرڪ“ جي اسٽالن واري برابري کي رد ڪيو. هن فنڪارن بابت ڳالهائيندي چيو ته ”اسان وٽ جيڪڏهن فنڪارن لاءِ ڪا هدايت آهي ته اُها آهي.“ انهن کي پنهنجي فڪري قوت ۽ تخليقي صلاحيت ائين اڀارڻ گهرجي جيئن هوءَ ان کي صحيح سمجهن.......ڪنهن به پابندي ۽ حد کان سواءِ، توڻي اها ڪهڙي به قسم جي هجي.