• وستيءَ وستيءَ وحشتون
اسانجي انهيءَ اڻ تڻ ۽ سوال پٺيان مايوسيءَ جي وڌندڙ احساس هيٺ سنڌ جي سوجهي رکندڙ نوجوان قلمڪارن هٿان ڪڏهن ڪڏهن دلين ۾ اميدجو ڪو ڪرڻو به برابر پيدا ٿيندو رهيو، انهن قلمڪارن جي پورهئي ۽ محبت جي موٽ ۾ سنڌ هر هر جياپي لاءِ وري ڪر کڻندي نظر ايندي آهي ۽ سنڌ جي ميري آسمان تي ٻيهر امن جي پکين جا پَرَ ساهيندي ڏسڻ واري آشا ڪر کڻندي نظر ايندي آهي. اهو ڪمال به انهن دلين جو آهي. جن تي حالتن جي گدلاڻ جو اڃا رنگ نه چڙهيو آهي. اهو ويساهه اسان کي ان اتساهه لاءِ مجبور ٿو ڪري ته سنڌ جي وڌندڙ ”اٻاڻڪائي“ واري دؤر ۾ به مايوسي تباهيءَ جي علامت آهي، بهتر آئيندي جو راز خودڪشي نه پر خودڪشيءَ کان نفرت ۽ جياپي لاءِ امنگ پيدا ڪرڻ ۾ لڪل آهي. آءُ سمجهان ٿو ته اهو چئلينج آهي انهن ماڻهن لاءِ جيڪي اڄ سنڌ جي بهتر آئيندي جا گهر جائو آهن. ڇاڪاڻ ته هن وقت نه رڳو سنڌ جون سياسي پارٽيون ۽ سماجي تنظيمون موقعي پرستي ۽ بدعنواني جي طوفان ۾ گهيريل آهن پر خود ميڊيا ۽ ادب به ڄڻ ته سنڌ جي ان ”اٻاڻڪائي“ واري عمل کي تيز ڪري رهيا آهن. انهيءَ تسلسل ۽ حالتن جي ڏيٺ ويٺ ۾ آءُ جڏهن پنهنجي دوست عزيز جان بلوچ جو ڪتاب:”وستيءَ وستيءَ وحشتون“ پڙهي رهيو هئس ته منهنجو اهو ويساهه پختو ٿيڻ لڳو ته، ”سنڌ گدڙن ناهي کاڌي“، ”اڃان ڪي کاهوڙي جوٽين ويٺا جنگ“ ۽ ”اڃا رُڃ مان رڙ اچي ٿي “. ڪئين خامين هوندي به هن ڪتاب ۾ موجود ليک اوچتو اندر ۾ جيئاپي جي امنگ پيدا ڪن ٿا. پڙهيل لکيل ماڻهن جي ڪت خلق جيئن لا تعلقي ۽ وساري ڇڏڻ واري عمل ۾ گم پئي ٿي، عزيز انهن لاءِ پڙاڏو ۽ سڏ بڻجي آڏو آيو آهي. هو پنهنجي رسمي ڪردار سان ئي، بهرحال ڪڙو کڙڪائڻ واري عمل ۾ جنبيل آهي. عزيز جي قلم مان نڪتل ڪي ڳالهيون ته، ڏاڍيون اهم ۽ عصري لاڙن تي سوچڻ جهڙي مباحثي جي حيثيت رکن ٿيون. ڪتاب پڙهي لڳي ٿو ته، سنڌ جي ماحول ۾ مسئلن جا انبار کڙا ٿيل آهن ۽ اسان جو ڀرپاسو ڀيلجي چڪو آهي ۽ اسين هيکلا، مسئلن جي گهيري ۾ وچڙي ڦاٿا آهيون، ڄڻ مونجهارن جي پاتال ۾ لهي ويا آهيون.
مونکي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هڪ نوجوان جنهن جي مرڪڻ ۽ دوستن سان ٻهڪي ملڻ مان لڳندو آهي ته هو شاعر آهي، تنهن کي حالتن صحافت جي اوکي واٽ تي ڪيئن اچي بيهاريو؟ بهرحال هن اتي پنهنجي سڃاڻپ پيدا ڪرڻ لاءِ هڪڙي ڪوشش ڪئي ۽ سندس اها ڪوشش هاڻي اسان وٽ هن ڪتاب جي صورت ۾ آڏو آهي.
هن ڪتاب جا مختصر مضمون، ڪالم، ايڊيٽوريل ۽ تاثر سنڌ جي حالتن جو آئينو آهن. اهي سڀ تصويرون ۽ حالتن جا عڪس هن پنهنجي قلم سان جيئن جو تيئن چٽيا آهن. جن ۾ توڙي جو اڃا گهڻن رنگن ڀرڻ جي ضرورت هئي. پر اخباري دنيا ۾ ”نيوز روم“ جي دٻاءَ ۾ اُهي رنگ ڀرجڻ کان رهجي ويا ۽ عزيز جو ڪتاب ڇپجي مارڪيٽ ۾ اچي ويو.
مونکي مختصر ڪالمن جي هن ڳٽڪي ۾ جنهن شيءِ وڌيڪ متاثر ڪيو، اُهي هن جي انهن لکڻين جا ٽائيٽل آهن. جن سان نڀاءُ لاءِ طويل وقت جي ضرورت هئي ۽ هڪ نوجوان سوچيندڙ ذهن ”نيوز روم“ جي اندروني دٻاءُ ۾ اهو وقت ڪڍي نه سگهيو، مثال طور ”دنيا جا گهڻ قومي حڪمران“، ”WTOجو ديو ۽ غربت“، ”آمريڪا لاءِ انسان بدران ڌرتي، اهم بڻجي وئي آهي“، ”آمريڪا: مهذب ۽ غير انساني روين جي ڪهاڻي“، ”ذڪر سنڌ جي سياست جو“، ”عوام جا خدمتگار ڪهڙي خدمت ۾ مصروف آهن“ ،”حوس ڪئمپ بڻجي ويل معاشرو ۽ لڄ لٽيل حوا جو ڌيئرون“ اهڙا موضوع آهن. جن تي سنڌ سميت سڄي دنيا جا دانشور لکن ٿا. اهي ڪشادي وقت ۽ خيالن کي پنهنجو مرڪز بڻائي مفصل ۽ کولي لکن ٿا. خود گلوبلائيزيشن، ڪليش آف سولائيزيشن، اوڀر ۽ اولهه جي رشتن ۽ جنگين ۽ انهن پٺيان اصل محرڪن تي لکڻ لاءِ ٿوري سوچ ويچار جي ضرورت هئي. فڪري گهرائي ۽ علمي ضرورتن جو پوراءُ بهرحال اهي عنوان لهڻن ٿا. ڇاڪاڻ ته اديبن ۽ لکارين کي پنهنجي اندر جي ڳالهه ڪرڻ سان گڏ پنهنجي نسل جي شعوري تعليم جي آبياري به ڪرڻ کپي. اها ڳالهه عزيز الائي ڇو وساري ويٺو ۽ رهجي ويا اهي خال سندس ڪتاب ۾ جيڪي اڃا ڀرڻا آهن.
مون ليکڪ ۽ سندس ڪتاب مان جيڪا توقع ڪئي هئي تنهن جا مختصر اولڙا مونکي ڪتاب جي وچ ۾ نظر آيا جيڪي هن جي ”مرڪڻ ۽ دوستن سان ٻهڪي ملڻ“ واري تصوير پيش ڪن ٿا. انهن موضوعن ۾ ”چلو ڦر ڍونڍ لائين هم اسي معصوم بچپن ڪو“، ”پوسٽ کان رهجي ويل ڪارڊ“ ،”هڏي....“ ، ”اڙي شهر جانا“ اچي وڃن ٿا. ۽ مون لمحي لاءِ ان تي ويچاريو ته جيڪو نوجوان سانگهڙ جهڙي ڳوٺاڻي شهر ۾ پيدا ٿيو، انهن گهٽين ۽ ميدانن ۾ ڊوڙي وڏو ٿيو، سرنهن ۽ ڄانڀي جي گلن، ڪڻڪ جي سونن سنگن سان گڏ ٻهراڙي ۽ شهر جي گاڏڙ زندگيءَ جا موضوع کڻي کڙيو ۽ شهر ۾ داخل ٿيو، اهو شهر جي زندگي، مسئلن ۽ ڪاروهنوار کان ايڏو لاتعلق ڇو آهي. ڪتاب ۾ پنهنجي اندر جي شهري زندگيءَ جا رنگ هو ڇو نه ڀري سگهيو آهي. مڃان ٿو ته هڪ ليکڪ لاءِ ٻهراڙيءَ جو آسمان، شهر جي آسمان کان مختلف آهي، شهر جنهن جي آسمان تي نه ته اسان تارا ڏسي سگهون ٿا ۽ نه ئي اسان کي سج لهڻ ۽ باک ڦٽڻ جي منظر ڏسڻ جي مهلت ملي ٿي ۽ نه اسان چوڏهين جي چنڊ کي ڏسي سگهون. اسانجي ان مشيني زندگيءَ پٺيان به اڪيچار مسئلا ۽ جيئڻ جي جتن وارا دائرا گهمن ٿا. عزيز جي اک انهن کي درگذر ڪيو.
مون عزيز جي هن ڪتاب مان سنڌ جي مڙني حصن جا اهي رنگ پسڻ چاهيا ٿي، پر مونکي مايوسي ٿي ته سانگهڙ جو حسن جيڪو اسان اسحاق مڱرئي جي تاثراتي مضمونن، امر لغاريءَ جي ڪهاڻين ۽ نورچاڪراڻي جي شاعريءَ مان محسوس ڪيون ٿا اهو حسن هن ڪتاب مان غائب آهي. ڪڏهن ته اسان ٻهراڙي ۽ پنهنجن ڳوٺن کان ايترو متاثر ٿيون ٿا جو ناسٽيلجڪ ٿي ٿا وڃون يا وري ان کان ايتري نفرت ڪريون ٿا جو ڪو مثال نه ٿو ملي.
جيڪڏهن ليکڪ ڪراچي شهر کي پنهنجو شهر بنايو آهي ته اتي جو پنهنجو حسن آهي، جيڪو سڄي گدلاڻ ۾ به دلين کي متاثر ڪري ٿو. اهو هن ڪتاب ۾ ڪٿي آهي؟؟
کن پل لاءِ آئون وري، الائي ڇو پنهنجو ويساهه وڃائڻ لڳان ٿو ته ڇا اسان سنڌي انهن قوتن جو حصو ته نه پيا ٿيندا وڃون؟ جن سياست، سماجيات، تعليمي ادارن، NGOs، صحافت ۽ هاڻوڪي تخليقي ادب جي ذريعي Depoliticisation وارو عمل تيز ڪرڻ جي مهم شروع ڪئي آهي!
اسان ته پنهنجي زندگيءَ جي جدوجهد ۽ مطالعي مان اهو ئي سکيو ته عشق ۽ انقلاب گڏوگڏ هلي سگهن ٿا. هن ڪتاب ۾ صرف هڪڙي ڪاوڙ آهي، سچ جي ڪڙاڻ آهي، جنهن جي ممڪن آهي ته عمر ٿوري هجي ڇاڪاڻ ته عزيز جن ڏيهي توڙي پرڏيهي موضوعن تي قلم کنيو آهي، انهن ۾ تمام گهڻي تبديلي اچي وئي آهي، بهرحال، ان سچ جو پنهنجو تاثر آهي، ان ۾ اها ڪوشش ضرور آهي، جو اسان سڀني کي هتي گڏجي ڪتاب تي ويچار ونڊڻ جو موقعو مليو آهي. آءُ عزيز مان اها توقع رکان ٿو ته هو هاڻي جڏهن پرنٽ کان اليڪٽرانڪ ميڊيا ڏانهن ويو آهي ته اتي به پنهنجي ان سوچ کي هٿي وٺائڻ واري عمل کي جاري رکندو. هن ڪتاب ۾ عشق وارو پاسو رهجي وڃڻ ڪري، ڄڻ ته ڪتاب ٿورو ٻسو ٿي پيو آهي.
آءُ سمجهان ٿو ته عزيز وٽ پنهنجا تجربا آهن. کيس زندگي جا رنگ ڀرڻ جو ڏانءُ آهي. هو تخليقي ذهن رکي ٿو جنهن وٽ يقيني طور تي اهڙو پراجيڪٽ هوندو جنهن تي هو ڪم ڪري رهيو هوندو، جنهن کي پڙهي اسان نارا ماٿري، اڇڙو ٿر، حر تحريڪ جا يادگار، سانگهڙ جو ثقافتي پسمنظر ۽ خود ڪراچي شهر ۾ هن جي آمد ۽ حاصل ڪيل تجربن جو نچوڙ شامل هوندو.
(1 مارچ 2007ع تي مهراڻ هوٽل ڪراچي ۾ ماهوار سنڌ رويو پاران ڪرايل ڪتاب جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهيو ويو.)