• سارتر ، سنڌ ۽ اندر جي گهُٽ
ٻڏتر جي اِن ڪيفيت کي ختم ڪرڻ جي حل طور سارتر ان ڳالهه تي ويساهه ٿو رکي ته اسانکي پنهنجي وجود جي جوهر يا ”تت“ مان پنهنجي معنيٰ پاڻ ڳولهڻ يا تخليق ڪرڻ گهرجي. انهي هڪ نقطي ۽ ويچار ڌارا تي هي سمورو ناول آڌارت آهي جنهن ۾ سارتر اڃا وڌيڪ پنهنجا ڳوڙها خيال ۽ وجوديت بابت سمجهاڻيون پيش ڪيون آهن.
ناول بووِلي (Bouvile) شهر ۾ رهندڙ اڪيلي ۽ مهم جو نائڪ اينٽونيءَ روڪئنٽن (Antonie Roquentin) جي پنهنجي پراڻي يارڙي ايني (Annie) سان ملڻ لاءِ پئرس ڏانهن ڪيل سفر هلندي سندس ذهن اوچتو سوچ ۽ ويچارن جي مها ڄار ۾ وڪوڙجي وڃي ٿو. وجود، ان جو ڪارج، جيئڻ جو لاچار ۽ جيون جي ٻين انيڪ سوالن سان سندس جهيڙڻ جي هيءَ تفصيلي ڪٿا آهي. انٽوني سفر ۾ واندڪائيءَ دوران اوچتو پنهنجي وجود، ان جي مُلهه ۽ جهان ۾ پنهنجي جڳهه جهڙن مامرن ۽ رازن کي سمجهڻ ۽ سلڻ واري مامري ته به نظر وجهي ٿو، هو پنهنجي ماضيءَ جي يادن کي ٻيهر تازو ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، اڪيلائيءَ جو ماريل اينٽوني پنهنجي اڳوڻي حيثيت ۽ دولت کي ساري سوچي ٿو، جنهن جي زور تي هُن پنهنجي هر مرضي ۽ خواهش جو پوراءَ ڪيو. دولت مهابي سير سفر، مادي سک ۽ سهولتون ماڻيون. هو انهن سکن ۽ سهولتن کي ساري متاثر ٿئي ٿو، جڏهن سموري دولت هن پنهنجي خواهش جي پورائي ۽ سير سپاٽا ڪرڻ ۾ خرچ ڪئي. خواهشن جو پوراءُ ۽ دنيا جا سير سفر، نعمتون ۽ مادي سهولتون، وجود جا اُهي سک آهن، جنهن جي تمنا ڪو به شخص ڪري سگهي ٿو. اِن هوندي به اينٽونيءَ کي پنهنجي وجود ۽ زندگيءَ جي ڪٿ وارو سوال لاڳيتو پريشان ڪندو رهي ٿو. اينٽوني دنيا جي اندر (يا ٻاهر) پنهنجي جاءِ ڳولهڻ چاهي ٿو پر سندس شعور ان ڳولا کان کيس پري رکي ٿو. هو پنهنجي چوڌاري دنيا ۾ حد کان وڌيڪ اگهاڙپ ڏسي ٿو. بڇان، نفرت ۽ نفسياتي اڪيلائپ جي اڪيچار تجربن منجهان گذري ٿو. هو نه رڳو سمنڊ ڪناري وڃي پٿرن جي سختيءَ کان اثر وٺي ٿو پر ساڳئي قسم جو ڊپ ۽ سختي کيس تڏهن به ٿئي ٿي، جڏهن هو بورجوازي خسيس پڻي واري دنيا بابت ويچاري ٿو. آزاديءَ لاءِ پنهنجي ڳولا ۾ اينٽونيءَ کي دنيا ۾ رڳو ڪجهه به نه (فنائيت) ۽ خالي پڻو ئي پلئه پوي ٿو. جنهن ڪري هو دنيا کان نفرت ڪرڻ ۽ بڇان کائڻ لڳي ٿو.
اِن ڪراهت ۽ خار تي سوڀ ماڻڻ لاءِ اينٽوني هڪ سولو دڳ ڳولهي ٿو. مادي دنيا ۽ ان جي سُک کان پري ٿي، هو پنهنجو پاڻ کي انهن ماڻهن جي اڀياس ۾ غرق ٿو ڪري ڇڏي جن ماضيءَ ۾ جيون گهاريو. هو فرانسيسي راڻي ميري اينٽونيءَ جي درٻارڻ مارڪوئس ڊي رول بون جي جيوڻي ۽ ان جي مهم جو بدمعاشين تي تحقيق ڪري ٿو. ائين مقامي لائبريري ۾، هو پڙهائي، ذاتي تجربي ۽ ڄاڻ کي حاصل ڪري هڪ سکيا ورتل شخص ٿي وري ٻيهر سامهون اچي ٿو. پاڻمرادو پڙهيل ڳڙهيل انٽوني اڳ فوجي ۽ ڪجهه وقت جنگي قيدي به رهي چڪو هو. هاڻي هو سرمائيداراڻي انسانيت پسندي ۽ روشن خياليءَ جو جوهر کڻي آڏو اچي ٿو. اينٽونيءَ زندگيءَ جي معنيٰ جي ڳولا لاءِ وجوديت جي سوال کي هڪ ڀيرو ٻيهر غلط انداز ۾ ڏسي ٿو.
ناول ۾ وجود بابت هڪ ٻيو نقطه نظر وري اينٽونيءَ جي اڳوڻي يارڙي اينيءَ پاران ڏيکاريو وڃي ٿو جنهن ۾ سندس ننڍپڻ جا تجربا کيس ان نتيجي تي رسائن ٿا ته موت يا مري وڃڻ ڇوٽڪاري جي هڪ ڪارائتي صورتحال آهي. موت جي اهميت نه رڳو انڪري آهي ته اهو حقيقت کي معنيٰ ٿو بخشي، پر وجود جي اسرار واري سوال تي ان کي ادب جي ڪيترن ئي فن پارن ۾ هڪ ڪارائتي حل طور به چٽيو ويو آهي ۽ آتم هتيا کي ان حل جي هڪ اُتم شڪل ڪري ڏيکاريو ويو آهي.
هن ناول ۾ اينٽوني جو ڪردار هڪ عام ماڻهوءَ جهڙو رواجي ڪردار آهي. سارتر ان لاءِ ئي شايد اينٽونيءَ جي وجود جي اڻچٽائي ۽ جهيڻائپ کي زور ڏئي چٽيو آهي. سارتر جي اولڙي ۾ انٽونيءَ جو ڪردار سمجهي ٿو ته هيءَ دنيا رڳو انهن لاءِ ٺاهي وئي آهي جيڪي بنا غور فڪر ۽ وجودي مسئلن کي سمجهڻ جي جيون گهارن ٿا. اِهي بي سُرت ماڻهو ميڙ ٺاهي ان کي جهان جو نالو ڏين ٿا. هڪ وقت تي اينٽوني اهو به محسوس ڪري ٿو ته هيءُ زندگي متضاد ۽ بي چسي آهي ۽ اها بي دماغ ماڻهن وچ ۾ اڇاتري راند آهي، جن کي پنهنجي مقصد يا حالتن بابت ڪا حقيقي خبر ۽ پروڙ نه آهي. اهڙي راند ۾ هو پاڻ به ڌڪو کائي شامل ٿي ويو آهي. اول هو اهڙن خيالن کي اهو سمجهي رد ڪري ٿو اهي حد کان وڌيڪ پڙهائيءَ ڪري پيدا ٿيندڙ يا وري خاص هيڪلائپ وارا خيال آهن جن کي هو سالن جي تحقيق کانپوءِ به مڪمل ناهي سمجهي سگهيو. پر جيئن جيئن اهي خيال لاڳيتا هن جي دماغ ۾ ڦيراٽيون پائيندي کيس سوچڻ ۽ پرجهڻ تي مجبور ڪن ٿا ته هو وڌ کان وڌ پاڻ بابت چٽائيءَ سان جاچڻ لائق ٿي پوي ٿو. اينٽوني روڪئنٽن ڄاڻڻ ٿو لڳي ته ٿي سگهي ٿو ته هو انهي ڳولا ۾ شايد وجود جي حقيقت پسنديءَ جي عظيم سچاين سان مکا ميل ٿي پوي. هو ڄاڻي ٿو وٺي ته زندگيءَ جو ڪو به جوهر ناهي ۽ نه ئي ڪا حرڪت اهم آهي، نه ئي اُهي اڇاترا ۽ رواجي اعلان يا تمغا جيڪي ماڻهو پاڻ تي لڳائڻ پسند ڪن ٿا ۽ ٻين کي به دنيا جي ان درجي بنديءَ ۾ رکڻ يا ڏسڻ پسند ڪن ٿا. ان درجي بنديءَ وسيلي لوڪ کي پنهنجي حڪم تي ڪنٽرول ڪن ٿا. سبب ڄاڻائيندي انٽوني کولي چوي ٿو ته، بنيادي طور تي انسان تي ضابطو آڻي نٿو سگهجي. ڇو ته هر شخص هڪ وجود رکي ٿو، ڇو ته هو وجود رکن ٿا ۽ ان لاءِ ڪنهن ٻئي سبب ۽ منطق ڏيڻ جو ضرور ناهي. اسانجي وجود جا اصطلاح، عام ۽ رواجي آهن پر اهي چٽا ۽ پڌرا پڻ آهن. اسان خدا جا پيارا (Pawns) ٿيڻ لاءِ وجود ناهي ورتو يا انسان ذات کي اڳتي وڌائڻ جي رستي ڏانهن حرڪت ڪرڻ لاءِ اسان جو وجود تخليق ناهي ٿيو. ان بجاءِ اسان سادي نموني وجود لاءِ وجود ۾ آيا آهيون. اسان جي پڄاڻي پاڻ لاءِ ئي ٿئي ٿي ۽ اسان جي حياتين ۾ وراثتي اڻچٽائي (Absurdity) جو مطلب اهو آهي ته لاڀائتو ۽ ڪارائتو وجود ناممڪن آهن. رڳو چٽي ڏِک ۽ موافق سمجهه ذريعي چونڊيل ويچارا ڌارا وسيلي اسان پنهنجي چونڊ موجب پنهنجين زندگين کي ڪنٽرول ۽ هٿ وس ڪرڻ لائق ٿيون ٿا ۽ اهو هر هڪ ماڻهوءَ تي آڌارت آهي ته هو آزاداڻي طور تي آتم هٿيا کي چونڊي يا وري رد ڪري، اُهي ماڻهو جيڪي ائين نٿا ڪن، انهن جي بنا ڪنهن ڪارج ۽ مقصد واري بيڪار زندگي گذارڻ ۾ ڪو فرق ناهي، جڏهن اسان اهڙن لوڪن جي ڀيٽ ڪارج ۽ مقصد واري جيون گهارڻ وارن ماڻهن سان ڪيون ٿا، تڏهن اها نه ڪا سندن نظر ۾ بيعزتي آهي ۽ نه ئي وري انکي ڪارنامو ليکي سگهجي ٿو.
ڊائريءَ جي اسلوب ۾ لکيل ”اندر جي اڇل“ جو اڀياس هڪ يادگيريءَ وانگر محسوس ٿئي ٿو، جنهن ۾ وجود ۽ ان جي ابتڙ فنائيت بابت ڪيترن ئي شخصي پهاڪن ۽ گفتن(Aphorisms) کي ڪتب آندو ويو آهي، جيڪي چٿر ۽ ٽوڪ واري نموني ۾ بين الاقوامي طور تي ڪارائتا ٿيڻ لاءِ ڏاڍا موضوعي آهن. تنهن پر ناول جي سڀ کان وڏي ڪاميابي اها آهي ته ان ۾ سارتر نائڪ جي اظهار کي، قائل ڪرڻ واري انداز ۾ بيان ڪيو آهي جيڪو پنهنجا ويچار سولي ٻوليءَ ۾ اظهاري ٿو. جيڪي اصل ۾ ڪنهن جي به وجود بابت ٿي سگهن ٿا. هونءَ ته اينٽوني مايوس پنهنجي ذات ۾ پيڙهيل، پنهنجي اندر پنهنجن ئي خيالن ۾ اڙيل هڪ نظرئي پرست ڪردار آهي پر فطرت بابت هو بهترين تجزيا نگار پڻ آهي ۽ ان کي استعمال ڪرڻ لاءِ هن وٽ دانشوراڻي وِٿ به موجود آهي. هو پنهنجو پاڻ کي دوکو ڏيڻ وارن منجهان ناهي ۽ نه ئي پنهنجو پاڻکي ئي پسند ڪرڻ ۽ پاڻ کان ئي متاثر ٿيڻ جي لحاظ کان انا پرست يا نرگسي طبيعت جو مالڪ آهي. هو پنهنجي وجود جي مقصد ۾ مڪمل طور تي ۽ گهرائيءَ ۾ جذب ٿي ويو آهي. مان اهو چوندس ته هي ناول رڳو وجوديت جي سوال کان وڌيڪ ڪيترن ئي اهم موضوعن جي اپٽار ڪري ٿو. جهان ۾ مروج عقيدن تي جُهل ڪندي انسان جي هڪ ئي وقت تڪراري انسان واري حيثيت کي وائکو ڪري ٿو. ائين ناول ۾ ماڻهوءَ جي جذباتي انسان هئڻ واري ڪيفيت ۽ خاڪي کي بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. هيءَ ٻاهرين پيڙا بجاءِ اندر جي جاکوڙجي ڇرڪائيندڙ ڪلاسڪ وارتا آهي.
سارتر جي هن ناول جي ڀيٽ ڪاميو جي سريلي ۽ جڳ مشهور ناول ”اوپُرو“ (The Stranger) سان ڪري سگهجي ٿي. ٻئي ناول واحد متڪلم جي صيغي ۾ فرد جون يادگيريون آهن. جيڪي بنان ڪنهن عقيدي يا ڪرت جي سڄو ڏينهن پنهنجي پسگردائيءَ ۾ لامارا ڏيندا ٿا رهن. ٻنهي ناولن جي مک ڪردارن پنهنجي دؤر جي مروج خيالن کي تياڳيو آهي ۽ اُهي انهن خيالن سان جهيڙيندي پنهنجي ئي بي چين شعور جي بي رحم وهڪري ۾ وهي ٿا وڃن. پر ”اندر جي اڇل“ جو ڪردار اينٽوني، ڪاميو جي نائڪ جي ڀيٽ ۾ پڙهيل ۽ هڪ ڳوڙهو دانشور آهي. هو لائبريري وڃي ٿو ۽ پڙهيل لکيل ماڻهن سان ويچار ونڊي ٿو، رواج کان ابتڙ رخ ۾ غور ڪري ٿو ۽ فنائيت (Nothingness) واري فلسفي جو شعور ماڻي ٿو. هو پنهنجي ذات کان وڌيڪ واقف، وڌيڪ دلگير ۽ اداس، پر ڪاميو جي نائڪ کان گهٽ چٿر ۽ ٽوڪ ڪندڙ هڪ بردبار ڪردار آهي. ڪاميو جو نائڪ اڇاترو ۽ اُٻهرو شخص آهي جيڪو ڪنهن به شئي ۽ ڀر پاسي جو ڪو به خيال نٿو رکي.
”اندر جي اڇل“ ۾ ڪجهه ضمني ڪهاڻيون به آهن جيڪي ٻارن سان جنسي ڏاڍ ڪندڙ ڪردارن هٿان وجود ۾ آيون آهن. اهي ڪردار گهڻي ڀاڱي ناول ۾ سارتر جي فلاسافيءَ کي رد قد ڏيڻ لاءِ ڪتب آندا ويا آهن. اينٽونيءَ جي حوالي سان جوابي دليل پيش ڪندي هن ناول ۾ سارتر ان لائق ٿيو آهي ته هو پنهنجي پيش ڪيل فلاسافيءَ تي اٿاريل اعتراضن جو چڱي پر ۽ جوڳو جواب ڏئي سگهيو آهي. ڪهاڻيءَ جو سڄو پلاٽ سارتر جي ”جوهر کان خالي وجود“ واري نظريي کي سمجهڻ ۽ اتساهه ڏيارڻ تي ٻڌل آهي.
اندر جي اڇل ۾ وجوديت جي عنصرن جي پٽار ڪندي اسان هڪ سگهاري ۽ لاچار ڪندڙ حس ۽ سوجهي پسئون ٿا پر ڏسجي ته، ڪن هنڌن تي اها تصوير کٽل ۽ اڃا اڻپوري ڏيکامجي ٿي، ناول ۾ وجوديت بابت ڪي به حقيقي سوال ناهن اُٿاريا ويا پر رڳو وجوديت جي مٿاڇري کي بيان ڪري پڙهندڙن کي اُڃارو رکيو ويو آهي. پنهنجي ڪيريئر ۾ اڳتي هلي سارتر ٻين ناولن ۾ وجوديت بابت وڌيڪ گهرائيءَ سان ۽ خلاصا جواب بحث هيٺ آندا آهن. پر سندس هن پهرين ناول ۾ خيالن جي گهرائي ۽ نياپي جي سگهه حيرانگيءَ جي حد تائين سادي ۽ سولي آهي. ”اندر جي اڇل“ دانشوراڻي خوشي ۽ سرور مهيا ڪندڙ پُراثر ڪتاب آهي. هي ناول پڙهندڙ جي دماغ ۾ خيال جا ٻج ٿو ڇٽي، جنهن کان پڙهندڙ بچي نه سگهندو. جيڪڏهن توهان سارتر جي ڪا به لکڻي ناهي پڙهي ته هيءُ اهو ناول ناهي جنهن سان اوهانکي شروعات ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهن سارتر جي وجودي فلسفي کي ڀلي ڀت سمجهڻو آهي ته توهانکي ”آزاديءَ ڏانهن واٽون“ Roads to Freedom نالي ٽن ناول جي سلسلي (Triology) منجهان سڀ کان پهريان ”منطق جو دور“ (The Age of Season) کان شروعات ڪرڻي پوندي. اهو ڪتاب سارتر جي خيالن جي سلسلي ۾ ٽٻي هڻڻ لاءِ بهترين شروعات آهي. ان کانپوءِ توهان هي ناول ”اندر جي اڇل“ جو اڀياس ڪندؤ ته سارتر جي پيش ڪيل وجوديت جي ساڃهه چڱيءَ پر پروڙي سگهجي ٿي.
هي ڊاڪٽر بدر اڄڻ جو ٽيون ڪتاب آهي. هن کان اڳ سنڌي ادب تي مختلف رخن ۽ زاوين جي حوالي سان ڀيٽوار مطالعي تي ٻڌل ”سنڌي ادب ۾ تنقيد نگاري“ جي نالي سان ڪتاب پڌرو ٿيل آهي. جيڪو اصل ۾ سندس پي ايڇ ڊي لاءِ لکيل مقالو آهي. تنهن کانسواءِ هن جا ٻه ڪتاب ايليٽ جو فن ۽ فڪر جون سمجهاڻيون لکيل آهن. چاهڪ، پراڻي پاڙهو، اثر قبوليندڙ ۽ تصوراتي ذهن جي مالڪ بدر اڄڻ مصروفيتن ۽ مجهائيندڙ سرڪاري ڪمن ڪارين باوجود جيڪي ڪجهه پيش ڪيو آهي تنهن مان سندس مزاج ۽ پختگيءَ جي ڀلي ڀت ڄاڻ پوي ٿي. عالمي ادب ۾ هن جي چونڊ ۽ دلچسپيءَ جي حد حيران ڪندڙ آهي، جيڪا سندس ذائقي، فن ۽ تخليقي قابليت تي پوري ريت ٺهڪي اچي ٿي.
ڪتاب تمام چڱي نموني ترجمو ٿيل آهي سندس بيانوي انداز اهڙيءَ ريت رکيل آهي جو توهان پاڻ فيلسوفياڻي ڪيفيت ۾ تبديل ٿي پنهنجو پاڻ کي بڇان ۽ پيڙا واري حد ۾ محسوس ڪيو ٿا. هي ننڍو ڪتاب اڪيچار ڄاڻ سان ڀريل آهي ۽ گهڻو ڪجهه پاڻ کي ڳولڻ لاءِ اتساهيندڙ مواد پيش ڪري ٿو، هن ڪتاب لاءِ ڪڏهن اهو به چيو ويندو رهيو آهي ته ان کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، پر جي توهان هن ڪتاب کي ڌيرج سان پڙهو ٿا ۽ ان جي اندر ۾ پيهي وڃون ٿا ته انگريزيءَ کان سنڌيءَ ۾ پڙهندي اکٽ سرور محسوس ڪيو ٿا. ڪنهن به ريت هن ترجمي ۾ اصلوڪي ذائقي کي ماريو ناهي ويو. بدر جي هن ترجمي کي سنڌ اندر ڄاڻ جي ڇڙواڳ سمونڊ ۾ هڪ ڪارنامي سان ڀيٽي سگهجي ٿو. نه ته اسڪالرن ۽ ڏاهن جي مخالف ۽ اجاڙ سنڌ ۾ ورلي ئي سٺي ڪم جي موٽ ملندي آهي.