• شيخ اياز روح عصر جو پرچارڪ
ته پوءِ زندگي ۽ موت، ظاهر ۽ باطن کي سمجهڻ لاءِ ڇا ڪجي؟ اياز جي فڪري ڦيري ۽ ذهني تبديلي کي ڪيئن ڏسجي ۽ سمجهي ؟.
هر حرڪت ڪندڙ شخص جي زندگيءَ ۾ ڪو وقت اهڙو ايندو آهي. جڏهن هو پنهنجو پاڻ کي دريافت ڪرڻ ۽ پنهنجي جوهر ذاتي کي حاصل ڪرڻ جو جتن ڪندو آهي. ڪنهن شخص جي اهڙي عمل پٺيان سندس ذات جي پوراءَ واري خواهش ڪارفرما هجي ٿي ۽ هو زندگي کي سمجهڻ، پرکڻ ۽ پنهنجي تجربن ۾ معنويت پيدا ڪرڻ لاءِ اهڙن انيڪ سوالن جو شڪار ٿي، ڪو نقطهءِ نطر اختيار ڪندو آهي. سارتر (Sartre) چوي ٿو، ”فرد جماعت (سماج) جو دٻاءُ نه سهي پنهنجو پاڻ کان ويڳاڻو ٿي ويو آهي.“ ميڪانيڪي معاشري، جنهن اڪيلائي ۽ محرومي جي احساس کي جنم ڏنو آهي، تنهن ڪائنات اندر ويڳاڻپ کي گهڻو اُڀاريو آهي. انساني لاڳاپن جي فطري شڪل خود غرضيءَ ۽ هٻڇ جي وَر چڙهي، همدردي ۽ محبت جي جذبن کي لتاڙڻ جو ڪارڻ بڻي آهي. جنهنڪري سماجي انتشار ۽ ڀڃ ڊاهه مان پيدا ٿيندڙ هي احساس، ته زندگي بحرانن جو نالو آهي، موت برحق آهي ۽ انسان عدم (Nothingness) ڏانهن گامزن آهي، عام رواجي زندگيءَ ۾ اعتقادي طرز عمل جي اڀار جو وڌيڪ ڪارڻ بڻيو آهي. زندگيءَ جي اعتقادي طرز عمل ۽ اُڀار وارو هي تصور ويهين صديءَ جي نامياري اخلاقياتي مفڪر جان ڊيوئي (John Dewey) جي ٿيوري آف ويليوز جي پس منظر ۾ اٿيل فڪري تحريڪ جي ان نموني سان واڳيل آهي، جنهن هيٺ نيڪي ۽ بديءَ جو تصور زندگي جي اندروني درجي تي مدار رکي ٿو. هن حالت ۾ انساني قدرن ۽ معيارن کي خدائي ۽ ”حقيقت محض“ جي ٻڌايل معيارن تي پرکيو وڃي ٿو. بگڙيل قدرن ۽ اخلاق جي درستگيءَ لاءِ هدايت به انهي هستيءَ وٽان حاصل ڪئي وڃي ٿي، جيڪا Supreme Being آهي. اهڙي طرح هن نظريي پٽاندر قدرن کي لافاني سمجهندي، زندگي جي تجربي ۾ آيل سچاين تي حاوي ڪيو ويندو آهي. لامحدوديت جو هي تصور انسان کي ڪائنات جو هڪ اهڙو مرڪز بڻائي ٿو. جنهن ۾ بي انتها امڪان لڪل آهن. زندگي لامحدود ۽ امڪانن سان ڀريل هوندي، انسان جي فطرت کي آسانيءَ سان فقط ٿيورين يا نظرين ۾ قيد نه ڪري سگهي آهي.
ڪانٽ پڻ زندگي جي ”انٽليڪچوئل“ وصف، جنهن وسيلي حقيقي زندگيءَ کي ڪنهن ڪرخت ٿيوري يا نظريي ۾ بند (تابع) ڪيو وڃي، جي ابتڙ انساني زندگيءَ کي هڪ گوناگون حقيقت ڏسيو آهي. هن انساني زندگيءَ جي مستقل قدرن (Absolute Values) جهڙوڪ حسن، صداقت ۽ نيڪي جي حاصلات لاءِ وڄندڙ انساني من جي ماترائن کي ڪو وجداني آواز ڪوٺيو آهي، جيڪو گارشيا مارڪيز (Garcia Marquize) چواڻي ”شعوري جدوجهد بنا، تجربي جي جوهر تائين رسائيءَ جو نانءُ آهي. جو حقيقت جي جڙ کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو.“ ۽ ڪنهن شاعر(اياز) جو وجدان، هن جي خوابن ۽ لاشعور واري ذهني عدم توازن (Disequilibrium) مان پيدا ٿئي ٿو. جنهن هيٺ تحت الشعور جا مشاهدا ۽ تجربا کيس الهام جيان ڏک ۽ سُک جو پڙلاءُ لڳن ٿا. هو Divine Vision رکندڙ اوريجنل انسان بڻجي وڃن ٿا. ابدي لمحي (Eternal Moment) ۾ گهارين ٿا. انهن جو ڪارج پورو ٿئي ٿو. تڏهن وقت جا ڪُل وڏا واقعا شروع ٿين ٿا ۽ وقت رڪجي وڃي ٿو، تڏهن شاعر جو ابدي مشاهدو الهام وانگر اڇل کائي رچنا جو روپ وٺي ٿو ۽ انادي پل جي ڪيفيت هن جي مُٺ ۾ اچي وڃي ٿي:
”عجيب آهي اُها ڪيفيت جڏهن زندگيءَ جا سڀ زنجير ٽٽن ٿا ۽ روح زمان ۽ مڪان جي قيد مان آزاد ٿي وڃي ٿو.“
(شيخ اياز-ساهيوال جيل جي ڊائري: ص-204)
افلاطون (Plato)، ٿيوري آف آئڊياز ۾ اياز جهڙن شاعرن جي ان ڪيفيت جو پس منظر ٻڌائيندي چوي ٿو، ”زمان ۽ مڪان جي حدن کان ٻاهر هڪ ازلي ۽ غير فاني تصورن جي دنيا آهي ۽ هي مادي دنيا انهيءَ جو نقص-ڀريو نمونو آهي، تنهن ڪري مادي جو وجود ته آهي، پر اُهو اضافي ۽ عارضي آهي. صرف تصور کي ئي بقا آهي.“ اياز جڏهن پنهنجي فن(نئين دعائيه ۽ روماني شاعري) وسيلي اهڙي تجرباتي تصورن جو اظهار ڪري ٿو. تڏهن کيس پنهنجي اندر لامحدود طاقت جو احساس ٿئي ٿو ۽ هو پنهنجي ذات کي مرڪز بڻائي، سماج جي ٻين مظهرن سان ان جي تعلق ۽ ڳانڍاپي جي ڳولا ان ذهني ۽ اعصابي (Neural) ڪيفيت وسيلي ئي ڪري ٿو، جيڪا ان جي تجربي سان جُڙي ۽ اُسري ٿي. اياز جي اندر جي اڃ، روحاني پيڙا ۽ ذهني اضطراب هڪ طرف خواب ۽ حقيقت ۽ ٻئي طرف وقت ۽ موت جي قوتن وچ ۾ لٽڪيل رهي ٿي. تنهنڪري زندگيءَ جي معنويت جي ڳولا ۾ سرگردان هي اياز دراصل زندگيءَ جي اصلي شڪل کي، جيئن اُها غم ۽ خوشيءَ جي گهڙين ۾ نظر اچي ٿي، سڃاڻڻ چاهي ٿو. هو ذاتي تجربن جي روشنيءَ ۾، معاشري سان فرد جي همه گير رشتي جي تصوير اهڙي عڪس (Image)، اشاري (Suggestion) ۽ بيان (Statement) وسيلي پيش ڪرڻ چاهي ٿو. جيڪو جامد، ميڪينيڪل يا جبريتي(Deterministic) خيال جي ابتڙ فطرتي خصوصيتون رکندڙ احساسن ۽ تخيل تي ٻڌل آهي. اياز پنهنجي اهڙي عڪس ۾ فقط معصوم جذبن ڌارڻ وسيلي ئي بهتر ٿيڻ چاهي ٿو، جنهنڪري هو رڳو احساس جي بنياد تي پڻ ڪن ڳالهين جي فيصلي تائين به پهچي وڃي ٿو. روسي ڪوي بورس پيسترناڪ (Boris Posternak) پنهنجي هڪ نظم ”چيل جا وڻ“ ۾ هڪ اهڙي شاعر جو ڪردار چٽيو آهي. جيڪو پل لاءِ وجداني ڪيفيت محسوس ڪري ٿو. هو وڻن ۾ معرفت پائي، انهن جي مراقبي ۾ محو ٿي اذيت،باطل ۽ موت کان به آزاد ٿي وڃي ٿو. جان ڪيٽس (John Keats) پڻ پنهنجي شاعري ۾ مراقبي جو اهڙو حال اوريو آهي. جنهن وسيلي هو پنهنجي مُئل دوستن سان مئخاني ۾ ملڻ ٿو چاهي. شيخ اياز نه فقط شاعريءَ ۾ پر پنهنجي زندگيءَ ۾ به اڳ ڪيئي ڀيرا بعيد از حواس مشاهدي(Extra Sensory Preception) جي اهڙي ڪيفيت محسوس ڪئي آهي.
جولاءِ 1967ع ۾ حميد سنڌيءَ ڏي لکيل هڪ خط ۾ شيخ اياز لکيو آهي ته، ”مون محسوس ڪيو هو ته مان محدود نه آهيان، لامحدود آهيان، پوري ڪائنات آهيان، ازل کان ابد تائين زندگي آهيان، منهنجو ڪوئي موت نه آهي.“ اڃا وڌيڪ چوي ٿو، ”پاڻي کي به ساهه آهي، مان پاڻ پاڻي جو هڪ قطرو آهيان ۽ چؤڌاري بحر بيڪران آهي، جنهن ۾ ڌرتي ۽ آسمان ٻئي ٻڏي هڪ ٿي ويا آهن.“
اياز جا خط ۾ آيل هي ويچار هندستاني ويدانتيءَ سوامي رام تيرٿ جي اُن ڪيفيت جيان آهن جنهن، ”تون به لهر، مان به لهر“ چئي جمنا ۾ ٽپو ڏنو ۽ ان سان هڪ ٿي ويو. اياز ۽ رام تيرٿ جي داخلي اظهار جو هي ڍنگ تاثر ۽ قياس (Analogy) جي اثرن وارو مشاهدو آهي، جيڪو فرد اندر ان جي داخلي وڌاءُ کي جنم ڏئي ٿو ۽ اهو سمجهڻ گهرجي ته فرد جو اهڙو داخلي وڌاءُ ڪنهن موضوع يا نظريي جي پرچار واري مقصديت جي ابتڙ، محض اظهار جي حدن کان ٻاهر، فرد جو لاشعوري ۽ وجداني عمل آهي، جيڪو داخليت محض ۾ تبديل ٿيندڙ رويي جو ڏيکاءُ ڏئي ٿو. توڻي جو، موت هڪ وجودياتي مظهر(Existential Phenomenon) آهي، جيڪو انساني زندگيءَ ۾ معنويت جو تعين ڪري ٿو، پر انساني وجود جيئن ته فطرت کان ٻاهر موجود آهي، تنهنڪري انساني موت کي به فطري نقطهءِ نظر سان نه ٿو سمجهي سگهجي. موت جو واسطو انسان جي امڪانن سان آهي. موت سندس هستيءَ جو سڀ کان ويجهو، حقيقي ۽ منفرد ترين امڪان آهي، جنهن طرف انساني وجود هر لمحي وڌندو ٿو رهي. اياز پنهنجي هن ڪيفيت ۾ موت جو گهرجائو نه وري ڪو خودڪشيءَ جو پرچارڪ ٿو ٿئي، پر هو زندگيءَ جي جبر، جنهن جي بار هٿان فرد جي شخصيت ٽٽڻ لڳي ٿي، مان ڇوٽڪاري وارو محض خواب ٿو ڏسي، جتي موت کيس ڇوٽڪاري جي استعاري جيان نظر اچي ٿو.
ڪلاسيڪي فيلسوف فريڊرڪ ولهم نيطشي(Friedrich Wilhelm Nietzsche) ماڻهوءَ جي اهڙي ويدانتي عمل (تبديلي) جو ڇيد ڪندي، ان کي اڄوڪي مشيني دؤر جي ماڻهوءَ جو، مشين ۽ معاشري جي دٻاءَ ۾ اچي، پنهنجي وڃايل ماڻهپي خلاف هڪ مثبت رويو سڏيو آهي، نيطشي چوي ٿو ”هي هڪ اهڙو جذبو آهي، جنهن جي خوفناڪ دٻاءَ ڪري ماڻهو غير ارادي فوري عمل ۽ ارادي بي عمليءَ وچ ۾ ورتل هجي ٿو. اهڙو احساس ماڻهوءَ کي بلڪل الڳ ڪري ڇڏي ٿو. هر شيءَ بنا ارادي جي وقوع پذير ٿئي ٿي، ڄڻ ماڻهو ڪا مڪمل آزادي ماڻي هجي، ڪا طاقت يا روحانيت حاصل ٿي هجيس، اميج ۽ شڪليون هڪ دم وارد ٿيڻ لڳن ٿيون، ماڻهوءَ کي احساس ئي نٿو رهي ته ڪهڙو عڪس آهي ۽ ڪهڙي شڪل. هر شيءِ اچانڪ، صحيح ۽ سادي الهام جو وسيلو بڻجي ٿي.“ ڏسجي ته ماڻهو جي الميي ۽ تضادن کيس دنيا ۾ ويڳاڻو ڪيو آهي، سهارن جي ڳولا ۾ ڀٽڪندڙ ماڻهو پنهنجي احساسن جي مات کي لڪائڻ لاءِ، ڪنهن ٻاهرين آٿت (External Solace) لاءِ برابر واجهائي ٿو. اهو سڀ ماڻهوءَ جو لاشعوري عمل آهي، جيڪو ان جي آرٽ تي به حاوي ٿئي ٿو.اياز جي نئين شاعري ۾ ڦيرو به ان عمل جو ئي اولڙو آهي. سارتر جڏهن چيو ته ”عدم جي هُن پار زندگيءَ جي شروعات ٿئي ٿي.“ تڏهن سندس مطلب هو ته فنڪار انهيءَ عدم جي حقيقت کي سمجهڻ کان پوءِ ئي پنهنجي زندگي (فني) کي نئين سِرِ ٺاهي ٿو جيئن اياز نئين سر ٺهي پيو. ارنيسٽ هيمنگوي (Ernest Hemingway) چوي ٿو:
I consider that, I have many responsibilities but no greater than this to last and get my work done.
يعني آءُ ڀانيان ٿو ته منهنجي ان کان وڌيڪ ڪائي ذميداري ناهي ته مان هجان ۽ پنهنجي ڪم کي پورو ڪيان. هر عظيم فنڪار هڪ سرجڻهار ۽ پنهنجي ڪائنات جو جوڙيندڙ آهي. فن زندگيءَ لاءِ هوندي به، ان کان مٿڀرو آهي. فن جي ڪمال ۾ زندگيءَ جي روحانيت جي تڪميل آهي، جيڪا اياز وٽ زمان ۽ مڪان، انسان ۽ ڪائنات جي تخيل جيان هن جي روح تائين لهي آئي آهي. اياز هڪ وگيانيءَ جيان سچ جي ڳولا ۾ ڀٽڪندو ٿو رهي ۽ پنهنجو ڪم پورو ڪري انت ۾ روح کي دائمي قرار بخشي ٿو.
سولزي نيٽسن پنهنجي امر ڪهاڻي “Mater Youna’s House” ۾ شايد اياز لاءِ ئي لکيو آهي ته:
”اسان سڀ هن جي ويجهو رهندا هياسي، پر اسان کي اِها پروڙ نه هئي ته هو ئي اهڙو انسان هو جنهن کانسواءِ ڳوٺ جهٽ به نه ٿي جي سگهيو.
نه وري شهر ٿي جي سگهيو،
نه اسان جي ساري ڌرتي.“
(27 ڊسمبر 2004 تي ڪراچي پريس ڪلب جي ادبي ڪاميٽي پاران ملهايل شيخ اياز جي ورسيءَ جي موقعي تي پڙهيو ويو.)