• جنگ، انقلاب ۽ شاعري
ان لمحي مون پنهنجي يونيورسٽي جي زندگي وارو دور ياد ڪيو جڏهن ڳاڙها ڪامريڊ رومانس، راڳ ۽ ڊانس کي انقلاب دشمن سمجهي تنظيمي ساٿين تي مختلف بندشون وجهندا هئا ۽ ان جي ڀڃڪڙي ڪندڙن کي ”انقلاب دشمني“ جو ليبل هڻي تنظيمن مان خارج ڪيو ويندو هو. مون گڏجاڻي ۾ موجود پنهنجي دوستن ڏي ڏٺو جيڪي گهڻو ڪري ان ساڳي مرحلي مان گذريا آهن. سڀني جو خيال هو ته عراق ۾ لڳندڙ جنگ انسانيت جي خلاف آهي ان جي مذمت ڪرڻ کپي. پرڇا اهو ضروري آهي ته هڪ ملڪ جي دشمن حڪمرانن کي سزا ڏيڻ لاءِ عوامي جنگ مڙهي وڃي. گهوٽ لائون نه لهن ۽ ونيون لاڏا نه ماڻين. سڀ خوشيون، راڳ، رومانس ۽ موسيقي پابندي هيٺ اچي وڃن. ٻارن کي راند رهڻ جي موسم ۾ گهرن جي چار ديواري ۾ بند ڪري ڇڏجي. ڇا اهو ئي طريقو آهي جنگ جي مذمت ڪرڻ لاءِ؟ منهنجو خيال هو ته ان صورتحال ۾ اديب ۽ شاعر کي مايوسي بدران اهڙو ماحول ڏيڻ گهرجي جنهن ۾ هو جنگ جي مزاحمت به ڪن ته پنهنجي روزاني زندگيءَ جون خوشيون به ملهائي سگهن. جيئن عراق جو شاعر پنهنجي ديس تي وسندڙ گولن تي خاموش نٿو رهي سگهي، ٺيڪ ائين سڄي دنيا جا شاعر ۽ آرٽسٽ عراق جي گهرن، اسڪولن، اسپتالن ۽ گهٽين کي ويران ڏسندي رهي نٿا سگهن. عراق جو شاعر ته انهن جنگي جهازن جي هان ڏاريندڙ آواز کي ڪنائي سگهي ٿو. ريتيلي زمين کان ايندڙ ٽينڪن جي گولن ۽ انهن سان ٿيندڙ تباهي، دونهين ۽ باهه کي ڏسي ۽ محسوس ڪري سگهي ٿو. پر عراق کان ٻاهر جي دنيا ۾ رهندڙ شاعر جي دل رکندڙ ماڻهو اليڪٽرانڪ ميڊيا جي ذريعي اهو سڀ ڪجهه ڏسي ۽ محسوس ڪري سگهي ٿو. ان ڪري شاعري جا موضوع ساڳيا ئي ٿي سگهن ٿا. ان ڪري اهو چوڻ به غلط آهي ته اليڪٽرانڪ ميڊيا اديب ۽ شاعر جي سوچ کي ڌڪ رسايو آهي. اليڪٽرانڪ ميڊيا شاعري جي اتساهه جو ذريعو آهي. هو جنگ جي هر تباهي کي ڏسي سگهي ٿو. هو هر نئين خبر تي پنهنجو رد عمل ڏئي سگهي ٿو. شاعر جنگ جي ميدان ۾ بيٺل سپاهي وانگر پنهنجا لفظ جوڙي ردعمل جو اظهار ڪري سگهي ٿو جيڪو جنگ چاهيندڙ دلين کي جهنجهوڙي سگهي ٿو.
امن لاءِ ته هر شعبي سان واسطو رکندڙ ماڻهو پنهنجو پنهنجو ڪردار ادا ڪن ٿا پر شاعرن ۽ ڪهاڻيڪارن جو رد عمل مختلف هوندو آهي، پر اهي ڊاڪٽر مددگار ۽ ڪارڪن جيڪي جنگ کان متاثر ماڻهن جي مدد لاءِ رت گڏ ڪن ٿا ۽ جيڪي رت ڏين ٿا انهن جي ڪردار کي به رد نٿو ڪري سگهجي. جيڪڏهن سنڌ جو هاري يا پورهيت رت جو عطيو ڏئي ٿو عالمي امن ۾ ان جي ڪردار کي به نظرانداز نٿو ڪري سگهجي.
جنگ ۾ انسان ناحق مرن ٿا، مصيبت ۾ اچن ٿا ۽ عذاب ڀوڳين ٿا جنگجو قوتون پنهنجن مفادن لاءِ انسانيت تي جنگ مڙهين ٿيون. ان ڪري دنيا جي اديب کي آمريڪي وحشي پڻي خلاف ۽ عالمي امن لاءِ پنهنجن گيتن، ڪهاڻين ۽ تجزين ذريعي ائين اظهار ڪرڻ گهرجي جيئن ڪو عراقي شاعر يا اديب خطري هيٺ آيل پنهنجي ڌرتي تي ٿيندڙ بمباري ۽ حملن جي ردعمل ۾ اظهار ڪري سگهي ٿو. شاعرن جو ڪردار جنگ جي خاتمي سان گڏ ختم نٿو ٿئي، ان ڪري انهن کي اهو ڪردار جنگ کان پوءِ به جاري رکڻ گهرجي.
عراقي عوام جي حمايت صدام جي حمايت ناهي، اها انسانيت جي بچاءَ جي وڪالت آهي.
هي دنيا جي اديبن ۽ شاعرن لاءِ آزمائش جو وقت آهي. سنڌ جي اديب، دانشور ۽ شاعر کي دنيا جي امن پسند ماڻهن جي آواز سان آواز ملائي عراقي عوام سان ٻڌي جو اظهار ڪرڻ گهرجي. سنڌ جا اديب دنيا جي اديبن جي احتجاج جي گونج جو حصو آهن. سڄي دنيا ۽ خاص طور تي يورپ ۽ آمريڪا جي امن پسند عوام جي پاران جنگ جي خلاف ٿيندڙ احتجاجي مظاهرن مان اهو ثابت ٿي ويو آهي ته هيءَ جنگ تهذيبن جي ٽڪراءَ واري جنگ نه پر ظالم ۽ مظلوم جي وچ ۾ جنگ آهي.
عراق تي آمريڪي اڳرائي خلاف سڄي دنيا ۾ وڌ ۾ وڌ احتجاجي آواز شاعرن ۽ اديبن جو اڀريو آهي. شاعرن جو جذبو ۽ احساس سياسي فلاسافرن کان مختلف هوندو آهي. شاعرن جي زبان عالمي آهي ان ڪري شاعري جنگ کي ڪنهن به صورت ۾ مدد نٿي ڪري سگهي. عراق جي جنگ سبب بنياد پرستي نه پر آمريڪا مخالف جذبا وڌندا.
جنگ ڪٿي به ٿئي، بم ڪنهن به ڌرتي تي ڪرن، ان جو درد سڄي دنيا جا ماڻهو محسوس ڪري سگهن ٿا. دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ ٽي وي آڏو ويٺل ڌيءُ ۽ ماءُ عراق جي اسپتال ۾ روئندڙ زخمي ٻار جي ڪيهه جي ڪيفيت کي سمجهي سگهي ٿو.
دنيا جي وڏن شهرن ۾ ٿيندڙ آواز جي گونج ننڍن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ ٿيندڙ احتجاج کان طاقتور آهي. اهو ئي سبب آهي جو نيويارڪ، لنڊن، پيرس، برلن، ٽوڪيو يا ڪراچي ۾ ڪو جنگ خلاف احتجاج ٿئي ٿو ته ان جي گونج دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ٻڌجي ٿي. سڄي دنيا جي امن پسند ماڻهن جو آواز ساڳيو آهي. اهو نيويارڪ ۽ لنڊن ۾ هجي يا ڪراچي ۽ ڪشمور ۾ هجي.
اليڪٽرانڪ ميڊيا دنيا کي ويجهو ڪري ڇڏيو آهي. اڳي شاعر ريڊيو تي خبرون ٻڌي، يا پراڻي اخبار ۾ فوٽو ڏسي ان کان متاثر ٿي شاعري ڪندو هو پر هاڻي هو هر لمحي جي رپورٽ اکين سان ڏسي سگهي ٿو. هاڻي هو ڄڻ ته جنگ جي ميدان تي بيٺو آهي ۽ ان تي پنهنجو رد عمل ڏئي سگهي ٿو. ان ڪري اليڪٽرانڪ ميڊيا وڏي آساني پيدا ڪري ڇڏي آهي.
(عراق تي آمريڪي حملي جي رد عمل ۾ لکيل ڪالم، جيڪو ”رائٽرس ورلڊ “ ڪراچي جي دوستن آڏو پڙهيو ويو.)