• گُم ٿيل ماڻهو جو سفرنامو
جان خاصخيلي سنڌ جي حساس ماڻهن جي اُن نسل جو نمائندو آهي، جيڪي شعور جي مٿانهين سطح تي بيٺل هوندي، فطرت جي پيچيدگين ڪري جنم وٺندڙ سماجي ڪيفيت جي اهڙين شڪلين ۾ پاڻ ضم نه ٿي، ڏک ۽ نراسائي کي داخلي احساس جي وڏي سطح تي اچي ڀوڳڻ لڳا آهن. جان جو ڪهاڻي ڪتاب ”گم ٿيل ماڻهو جو سفرنامو“ سندس اهڙي اذيت ۽ ڀوڳنا جو ئي ڏس ڏيندڙ احساساتي ڪتاب آهي، جيڪو هڪ حساس شاعر يا ڪهاڻيڪار جياپي جي شعوري پتوڙ ۽ سرگرمي وارن انفرادي روين ۽ ڀوڳنائن جي سڃاڻپ لاءِ تخليق ڪري ٿو. جان جو هي ڪهاڻي ڪتاب سندس حالتن سان جاري ڪشمڪش واري موضوعاتي خصوصيت جو اهڃاڻ آهي. هن لا-مرڪزيت ۽ عدم تحفظ واري تبديل ٿيندڙ اڄوڪي احساس جي اثر هيٺ فرد جي وجود ۽ ان سان لاڳاپو رکندڙ سچاين کي نهايت کري انداز ۾ وائکو ڪندي ڪهاڻين اندر شخصي موقعي پرستي جي هڙني روين کي رد ڏنو آهي. جان جون هي ڪهاڻيون روايتي موضوعيت جي ابتڙ ماحول ۽ معاشري جي ذوق کي رد ڏيندڙ موضوعن جهڙوڪ فرد جي انفراديت، خسيسپُڻي جي Uniqueness، پيڙا، وجود جي اختيار، زندگي جي نوعيت ۽ ماهيت وارن موضوعن کي وڏي تعلق ۽ احساس وسيلي وائکو ڪن ٿيون. ڪهاڻين جا مرڪزي ڪردار اڪثر زندگي جي معنويت ۽ ڳولا واري نقطي پٺيان ڀٽڪندي، اخلاقي يا نظرياتي تبليغ جي ابتڙ، رڳو واقعاتي ڪشش ۽ سچائي ڪري اُڀري آڏو آيا آهن. جنهنڪري هي ڪردار دٻيل جذبن وارا حساس ماڻهو هوندي اڪثر دٻاءُ وارين سماجي حالتن ۾ به بي ضرر ثابت ٿيا آهن.
جان هن ڪهاڻي ڪتاب ۾ پنهنجن تجربن تي مدار رکندي ڪهاڻي اندر روايتي هٿرادو ورتاءُ جي ابتڙ الڳ ورتاءُ وارو رويو اپنايو آهي. ڪهاڻي جي مختصر فريم ۾ هو نه رڳو ڪهاڻي جو ماحول ۽ منظر، هلڪن اشارن (Out Lines) وسيلي وائکو ڪري ٿو، پر محاورن ۽ چوڻين جي پس منظر مان ماحول ۽ حالتن جو خاڪو به جوڙي ٿو. شاعراڻي لهجي ۾ سرجيل جان جي هنن ڪهاڻين جا اڪثر ڊائيلاگ پاڻ استعاري ۽ علامت جي طور تي به استعمال ٿيا آهن. جنهنڪري جان جي ڪهاڻي جو فن، ڍانچو ۽ واقعن جي Reception روايتي سنڌي ڪهاڻي جي ابتڙ وڏي تبديلي ۽ نواڻ جو ڏس ڏئي ٿي. هي ڪهاڻيون معنيٰ ۽ خوبين جي مختلف ڌارائن تي سرجيل فني ڪهاڻيون هوندي معنيٰ جي وجود ۽ علامت کي پنهنجي تت ۾ هڪ خاص سطح تي وائکو ڪن ٿيون. ڪهاڻين جا مرڪزي خيال گهڻا اثرائتا ۽ پُر اثر هوندي ڪيفيتي طور تي ويڳاڻپ، زندگي جي اجائي احساس ۽ ڊوڙندڙ وقت ۾ سفر جي جتن واري Illussion جا ترجمان آهن.
وجوديت جي فلسفيانه تصور فرد جو بار سندس ئي ڪُلهن تي رکي ڇڏيو آهي. ماڻهو رمزيت ۽ عينيت جي ميلاپ وسيلي هڪ نئين قسم جي حقيقت پسندي کي جنم ڏيئي رهيو آهي. ڪتاب جون ڪهاڻيون ”يادن جي البم مان“، ”هڪڙو وڃايل خواب“، ”ڪوڙهه“ ۽ ”گم شده ماڻهو جو سفرنامو“ تخيل ۽ نئين حقيقت پسندي جي پس منظر ۾ سرجيل پلاٽ ليس (Plotless) ڪهاڻيون آهن. جيڪي اولهه جي جديد دانشوراڻي ڪهاڻين جي طرز تي تجرباتي جذبي ۽ بناوٽ وارن نظرين جي اثر هيٺ لکيون ويون آهن. شعور جي وهڪري واري ڪيفيتي رُخ ۾ هلندڙ هي ڪهاڻيون ڪنهن فڪري تسلسل يا عقل جي ابتڙ فقط خودڪلامي، منطق جي تڪرار ۽ واقعاتي لهرن واري پاڻ مُرادي حرڪت جي زور تي اڻيون ويون آهن. فرسٽ پرسن ۾ لکيل هي ڪهاڻيون مايوسي، محرومي ۽ پيڙا جي ڪيفيت کي رومانس جي حد تائين ڇُهن ٿيون. ڪتاب جي مُک ڪهاڻي ”گم ٿيل ماڻهو جو سفرنامو“ وِسوِسن، انديشي ۽ انومان ۾ ورتل هڪ اهڙي نوجوان جي ڪهاڻي آهي. جيڪو سماج اندر خارجي طور تي Misfit ٿي پاڻ سڃاڻڻ جي حاصلات ۽ ضابطي کان محروم ٿي ويو آهي. ڪهاڻي جو هي ڪردار آس ۽ نراس جي لڳاتار ڪيفيت مان لنگهندي سوچ جو سفر طئي ڪري ٿو. هو زندگي جي وهڪري، سونهن ۽ اشارن جو احساس به مايوسي وسيلي ڪري ٿو. جنهنڪري زندگي جي مقصد ۽ منطق وڃائجي وڃڻ وارو احساس هن جي اندر تي حاوي پئجي وڃي ٿو. هو عدم اعتماد ۽ رد ٿيڻ واري احساس جي لڳاتار ڪيفيت هيٺ ٿڪاوٽ ۽ بي قدري جو شڪار ٿي زندگي جي اوڙ تي ائين ئي رمندو ٿو رهي. جان توڻي جو هي ڪهاڻي علامتن جي وڏي سطح تي اچي تخليق ڪئي آهي. پر Logical Order جي کوٽ ماڻهو ۽ ماحول جي ڪشمڪش واري هن ڪهاڻي جي مواد ۽ فني ڪيفيت ۾ وڏو جهول پيدا ڪيو آهي. جنهنڪري ڪهاڻي بيان جي تاثير ۽ جاذبيت واري پنهنجي خاصيت کان الڳ ٿي ويئي آهي. ”ڪوڙهه“ سادگي ۽ چالاڪي وچ ۾ تضاد واري رويي کي وائکو ڪندڙ ڪهاڻي آهي. جيڪا طنز جي انداز ۾ لکي ويئي آهي. جان جي هي ڪهاڻي خود ڪلامي جي منفرد انداز ۽ تاثراتي وحدت واري هڪ خاصيتي ڪهاڻي آهي. جيڪا واقعن جي پسمنظر ۾ ڪم ڪندڙ حالتن ۽ فرد جي پيڙا کي تُز شڪل ۾ وائکو ڪري ٿي. ”يادن جي البم مان“ واقعاتي جهوٽن ۽ يادن جي ڇُهاءُ واري وهڪري ۾ لکيل هڪ وڏي احساس جي خوبصورت ڪهاڻي آهي. ڪهاڻيڪار سوچ جي هڪڙي ئي وهڪري ۾ علامتن جو ڪارگر استعمال ڪندي موضوع ۽ واقعن جي احساساتي پکيڙ کي وڏي ڪاريگري سان نشان بر ڪيو آهي. احساس جي ننڍڙن معنائن واري وِچور وسيلي اُڻيل جان جي هي ڪهاڻي هڪ شاهڪار ڪهاڻي آهي. جيڪا مختصر ۽ وچٿري رويي جي ڪيفيت ۾ لکي ويئي آهي. ”هڪڙو وڃايل خواب“ جستجو ۽ اُميد جي اُٻاڻڪي احساس وسيلي جيئڻ جي ڍنگ واري خيال جي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار حساس تصور وارو نوجوان آهي. جيڪو روز مرهه جي اُرهه زوراين هٿان متاثر ٿي سوچ جي Senstivity ڪري ويڳاڻپ ۽ اڪيلائي جو شڪار ٿيو آهي. هو محسوس ڪري ٿو ته هن جا سڀ خواب ۽ اميدون بي معنيٰ ٿي چُڪا آهن. توڻي جو هي ڪردار پنهنجي داخليت کي خارجي معنويت (Absurdity) کان بچائڻ لاءِ فطرت جي هر ڏيک سان جُڙي، آٿت ماڻڻ جو جتن ڪري ٿو. پر وجودي خود آگاهي جو شعور هن مٿان حاوي ٿي کيس فطرت جي مختلف مظهرن کان Isolate ڪري ايبسرڊٽي جو شڪار بڻائي ڇڏي ٿو. جنهنڪري ڪردار ذهني ڪشمڪش جي ايذاءُ ۽ بي خبري واري جاري حالت ۾ ئي جيئڻ جو سعيو ڪري ٿو. جان جي هي ڪهاڻي خيال ۽ تجربي جي خاص سطح تي سرجيل علامتي ڪهاڻي آهي. جيڪا اندر جي اُوني ۽ روين جي ڇڪ کي گهري احساس وسيلي وائکو ڪري ٿي. ڪهاڻي خيال جي تاثير ۽ سنوار واري هڪ موزون ۽ مثالي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي ”اڪيلائي“ هڪ اهڙي ڪردار جي وارتا آهي، جيڪو اڪيلائي کي واقعي پنهنجو مُقدر سمجهندي، گهر ۽ ان جي ماحول کي هڪ وهم سمجهڻ لڳي ٿو. جنهنڪري هو پنهنجي گهر ۾ به ڌاريي هجڻ واري احساس ۾ ورتل هوندي اڪيلائپ ۽ بي وسي جي مسلسل ڪيفيت ۾ بند ٿي وڃي ٿو. جان جي هي ڪهاڻي تجرباتي وسعت جي لحاظ کان ڪردار جي وحدت عمل واري ڪهاڻي آهي. جنهن اندر لفظن جو استعمال ۽ اثر وڏي انفراديت ۽ گهرائي وسيلي تخليق ڪيو ويو آهي. ڪهاڻي خيال جي اوسر توڻي فني جُزن جي سِٽاءِ وسيلي تخليق ٿيل هڪ پُر اثر ۽ جاندار ڪهاڻي آهي.
حسد، ساڙ ۽ نفرت جو هي سماج انساني جوهر کي ڌڪڻ جو به گهڻو ڪارڻ بڻيو آهي. ماڻهن جي اندر سان معروضي حالتن جي اڻ برابري سندس فطري ڪيفيت کي غير متوازن ۽ لاحاصل ڪشمڪش جو شڪار بڻائي ڇڏيو آهي. ماڻهو زندگي جي معنويت ۽ ڳولا واري نقطي پٺيان ڀٽڪندي تصوراتي آس جي غير رواجي احساس يا وري وجود جي نفي واري لاڙي جو شڪار ٿيو آهي. ڪهاڻي ”احتساب“ فرد جي اهڙي ئي داخلي ۽ معاشرتي ڪرب جو احساساتي ڇُهاءُ رکندڙ علامتي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻيڪار ڪرپشن ۽ اقربا پروري واري ماحول ۽ ماڻهو وچ ۾ پيدا ٿيل تضاد بابت پاڻ دليل ۽ رد دليل واري خودڪلامي وسيلي ڪهاڻي کي پنهنجي اندر مان کولي بيان ڪيو آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار سماجي بي يقيني جي ور چڙهيل هڪ نوجوان آهي. جيڪو نيڪي يا سچائي جي عقيدي کي شڪ جي نظر سان ڏسندي بي معنيٰ سمجهڻ لڳي ٿو. هو روين ۽ قدرن جي روز تبديل ٿيندڙ معنائن ۽ حقيقت يا اٽل سچائي واري تصور کي به اجايو دوکو سمجهي ٿو. جان جي هي ڪهاڻي پنهنجي جوهر ۾ مثالي حقيقت پسندي جو شاهڪار ڪهاڻي آهي. جيڪا پلاٽ ۽ ڪردار جي گهري رابطي ڪري پڙهندڙن کي پلاٽ جي ارتقا سان گڏ سفر ڪرائي ٿي. ڪهاڻيڪار ڪردار جي مزاج، جذبي ۽ لاڙن کي به کولي، وڏي وضاحت سان بيان ڪيو آهي.
”منزل کان اڳ ۾“ سنڌ اندر سياسي منافقت ۽ بد اعتمادي جي شڪار هڪ سرگرم سياسي ڪارڪن جي ڪهاڻي آهي، جيڪو سياسي ميدان ۾ پنهنجي هڙني سچاين ۽ ثابت قدمي جي باوجود شڪ جي نظر سان ڏٺو وڃي ٿو. ڪهاڻي جو هي ڪردار ساٿين هٿان آدرش جي لتاڙ ۽ جذبن جي رد ٿيڻ ڪري پنهنجي اندر ۾ گهٽ ۽ مايوسي جو شڪار ٿي پنهنجي وجود کان اڻ ڄاڻ ٿي وڃي ٿو. هي ڪردار ڪيفيت جي اهڙي حالت ۾ شخصي مات جي احساس ۽ پاڻ وڃائڻ واري لاڙي ۾ وٺجي آپگهات پڻ ڪري ٿو. جان جي هي ڪهاڻي پنهنجي نوعيت ۽ پيشڪش جي زور تي سرجيل هڪ وزنائتي ڪهاڻي آهي. جيڪا روايتي بيانيه انداز جي ابتڙ معاشري اندر رد ٿيڻ جي ڪيفيت جي بيان، توڻي توازن کي وڏي فنڪاري وسيلي پيش ڪري ٿي. ”ڀڳل دلين جو نوحو“ اجائي احساس ۽ بيڪاري جي روين واري سطحي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جي مرڪزي ڪردار زندگي ۽ ماحول کي مسلسل غير دوستاڻو سمجهندي سوچ جي لا حاصل وهڪري ۾ لڙهڻ لڳي ٿو. ڪهاڻي جو هي ڪردار پنهنجي اهڙي ڪيفيت ۾ زندگي جو توازن ۽ اعتماد وڃائي احساس ڪمتري جو شڪار ٿئي ٿو. ڪهاڻي مواد توڻي موضوع جي بنياد تي ورجاءُ جو شڪار ٿي آهي. ڪيفيتي طور تي هي ڪهاڻي پوين ڪهاڻين جو ئي تسلسل ۽ اُلٿو آهي. ڪهاڻي ”سج جو تاءُ“ به خيال ۽ پس منظر بنا فقط اشارن ۽ ابهام جي ڪهاڻي آهي. جيڪا واقعي ۽ بيان جي وچڙڻ ڪري گهڻي مبهم بڻجي پئي آهي. ڪهاڻي جو تت ۽ خاتمو ٻئي لا حاصل ۽ منجهائيندڙ آهن. ”اوکي واٽ جا راهي“ هڪ نازڪ خيال ۽ ماجراتي ٻڌل شاهڪار ڪهاڻي آهي. جيڪا ٿر اندر بُک ۽ بدحالي ڪري ٿيندڙ لڏپلاڻ پٺيان جاري خوف ۽ انديشي جي احساس کي چٽي ٿي. ڪهاڻي اندر ڪهاڻيڪار ٻار جي ننڊ بابت هڪ هنڌ لکي ٿو ته ”ننڍڙو جمڙو اڃان به ننڊ ۾ ڄڻ ته ٿر جي سوڪ ۾ ٿڙڪي رهيو هو“. توڻي جو خيال جو هي وڌاءُ ۽ کهرائپ ڪهاڻي جي شروعاتي حصي تي حاوي آهي. ۽ ڪردار ڪهاڻي جي سچوئيشن بجاءِ ڪهاڻيڪار جي ڪيفيت جو شڪار ٿيا آهن. پر ڪهاڻي رنج ۽ اُلم جي وقتي رويي پٺيان دٻيل اُميد ۽ آٿت جي ڦيري کي وڏي فنڪاري سان اُڀاري اڪلايو آهي. جنهنڪري ڪهاڻي زمان ۽ مڪان سان جڙيل سٽاءُ توڻي بيهڪ ڪري هڪ خوبصورت ۽ مڪمل ڪهاڻي بڻجي پئي آهي.
جديد سنڌي صحافت جي سرواڻ اخبارن پنهنجي دفترن ۽ پس منظر ۾ ٺڳي، منافقت، سودي بازي، تنگ نظري ۽ جڪڙ جي جنهن ماحول کي جنم ڏنو آهي. سو اڃان سوڌو عام ماڻهن کان لڪل رهيو آهي. اخباري مالڪن جي بي اختيار بلئڪ ميلنگ، عياشين ۽ فائدن حاصل ڪرڻ واري روش هڪ سجاڳ ۽ سوچيندڙ ماڻهو لاءِ ذهن ۽ ضمير جي پيڙا جيان ٿئي ٿي. جان پنهنجن ڪهاڻين ”سج گرهڻ“، ”چنڊ جو قيدي اڌڙ“ ۽ ”شڪار“ ۾ اهڙن ڪردارن جو ئي احاطو ڪيو آهي. جيڪي حاڪماڻي روين وسيلي عام ماڻهو ۽ سماج جي ظاهري حالت تي گهڻو اثر انداز ٿين ٿا. ”سج گرهڻ“ لمحن جي احساس واري اهڙي ئي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي خيال سنڌي اخبار اندر بنا اجوري جي بيگر ۽ دٻاءُ خلاف جنم وٺندڙ ڪارڪنن جي ڪيفيت جي وارتا آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار هڪ حساس ۽ باشعور سب ايڊيٽر آهي جيڪو عمل جي تضاد ۽ دٻاءُ جو شڪار ٿي هڪ هنڌ چوي ٿو ”پريس رليز ۽ روايتي اخباري دنيا ۾ ڪوڙ، سچ ٿي ويندو آهي ۽ سچ ڪوڙ ۾ تبديل ٿي ويندو آهي. ها صحافت تڏهن به آزاد هوندي آهي.“ هڪ ٻئي هنڌ تي ڪارڪنن جي بي وسي ۽ چالو سياسي ڪلچر کي چٽيندي چوي ٿو ”ڪير ڄاڻي ته قومي جذبي جي سکڻي ليڪچر کان ماني جو هڪ گرهه وڌيڪ قيمتي هوندو آهي.“ جان پنهنجي هن ڪهاڻي ۾ اخبار جي دانشور مالڪ جي روين جي تضاد، ڪمتري واري ڪيفيت، اوپرائپ ۽ دفتري ماحول کي وڏي گهرائي ۽ ڪاريگري وسيلي چٽيو آهي. جنهنڪري جان جي هي ڪهاڻي احساساتي ڏانءُ جي زور تي تخليق ٿيل هڪ پختي ڪهاڻي بڻجي پئي آهي. ”چنڊ جو قيدي اڌڙ“ بي عملي ۽ منافقت جي هاڃيڪار اثرن کي وائکو ڪندڙ علامتي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جا مرڪزي ڪردار نئين سنڌي ميڊيا سان واڳيل اُهي آئڊيالسٽ ايڊيٽر آهن. جيڪي ماضي ۾ سنڌ اندر ڪردار توڻي نظريي جي حوالي سان ماڻهن جي ويساهه ماڻڻ جو ڪارڻ ته بڻيا آهن. پر حال ۾ ڪوڙ ۽ ڊوهه وسيلي آسودگي ماڻڻ جي جتن ۾ رڌل آهن. هڪ ايڊيٽر ڪهاڻي ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو: ”سيڪريٽري صاحب هن تقرير ۾ ڏيکاريل ڀڳل سائيڪل (I.J.I جو نشان) کي اڌو اڌ نه سمجهيو وڃي. ڇاڪاڻ ته اِها سائيڪل اسان جي مستقبل جي ضمانت آهي. ٻي صورت ۾ وڏي وزير (ڄام صادق) سان ملاقات جو ڪارج نه رهندو.“ جان پنهنجي هن ڪهاڻي ۾ ايڊيٽرن جي عملي زندگي ۾ ٻچاپڙائپ، شخصيت جي تضاد، موقعي پرستي ۽ ماڻهن سان فڪري ويساهه گهاتي جو خاڪو هڪ ڀوڳيندڙ اخباري ڪارڪن جي ڪردار وسيلي، ڏانءُ ۽ اتساهه سان چٽيو آهي. جان جي هي ڪهاڻي ماحول جي مناسبت سان ڪردار جي تخليق، ترتيب توڻي توازن واري هڪ شاندار ڪهاڻي آهي. ”شڪار“ ويڳاڻپ ۽ خوف ۾ ورتل هڪ اهڙي ڪردار جي ڪهاڻي آهي. جيڪو پنهنجي اندر جي Guilt ڪري وجودي طور تي ڪيفيتي پيچيدگين جو شڪار ٿيو آهي. ڪهاڻي جو هي ڪردار هڪ اخباري ملازم آهي، جيڪو شهر جي جبر ۽ دهشت وارن حالتن بابت ايندڙ خبرن ۾ سچ ۽ ڪوڙ کي الڳ ڪرڻ کان بي وس بڻيل آهي. هو شهر جي اهڙي ڪلچر پيدا ڪرڻ ۾ صحافين کي به برابر جو شريڪ سمجهڻ واري احساس ۾ وٺجي، پاڻ کي ڏوهي سمجهندي شخصي ڀڃ ڊاهه ۽ بيڪاري واري ڪيفيت جو شڪار ٿئي ٿو. جان جي هي ڪهاڻي لفظن جي موزون چونڊ ۽ نفسياتي ورتاءُ وسيلي تخليق ٿيل شاهڪار ڪهاڻي آهي. جيڪا ڪردار جي بيان ۽ سٽاءَ کي پنهنجي ماحول مان اُڀاري مٿي کڻي آئي آهي.
ڪهاڻي ”مڇُ جو وار“ نج ڳوٺاڻي ڪلچر ۽ سائيڪي جي پس منظر ۾ لکيل هڪ سطحي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي خيال تبديل ٿيندڙ حالتن ۾ ڳوٺن جي عام رواجي ڪِرت ۽ وهنوار جو رت جي رشتن تي پوندڙ اثر آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار پنهنجي وَهي کان وڌيڪ فهم رکندڙ ننڍڙو ڇوڪرو آهي. جيڪو هڪ هنڌ چوي ٿو ته ”پٽڪي ٻڌڻ لاءِ منهنجي عمر ته نه آهي. ان ڪري پٽڪي جو تحفظ آئون نه ڪري سگهندس.“
جان جي هي ڪهاڻي رواجي ۽ ڪمزور مرڪزي خيال واري غير فني ڪهاڻي آهي. جيڪا ڪيترن ئي هنڌن تي معنيٰ ۽ مفهوم جي بيان ۾ ڪمزور ثابت ٿي آهي. ڪهاڻي جو ڪردار ڇوڪرو مرڪزي خيال جي تقاضا کان وڌيڪ Hyper Active هوندي بي وزن ٿي پيو آهي. جنهنڪري نه رڳو پوري ڪهاڻي جو پلاٽ مرڪز کان الڳ ٿي پري بيٺو آهي. پر ڪهاڻي جو فني تعلق ۽ مرڪزيت به گهڻو متاثر ٿي آهي.
”ممتا“ زندگي ۽ رشتن جي فطري احساس واري هڪ خوبصورت ڪهاڻي آهي. جيڪا عورت ۽ مرد جي ڪردار کي متوازن شڪل ۾ وائکو ڪري ٿي. جان جي هن ڪهاڻي جا ڪردار ۽ منظر وڏي ڪاريگري ۽ رواني سان چُرپُر ڪندي نظر اچن ٿا. ”ڦٽين جهڙو چنڊ حويلي تي“ هڪ سياسي پروهت جي دٻدٻي، عياري ۽ چالاڪين جي ڪهاڻي آهي. جيڪو اُميد ۽ آس ۾ ورتل عوام کي وڏي بي دردي سان ڌڪاري ٿو. جان پنهنجي هن ڪهاڻي ۾ مٿين سياسي طبقي جي ڪردار ۽ کوکلائپ تي وڏي چابڪدستي سان کولي طنز ڪئي آهي. ”سُڀاڻي جو خواب“ ڳوٺن اندر حاوي بي وَسي ۽ لاچاري جي درد جي ڪهاڻي آهي. جيڪا خيال ۽ سوچ جي ننڍڙن دائرن وسيلي لکي ويئي آهي.
ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار هڪ سجاڳ نوجوان آهي. جنهن جو گهر ڌاڙيلن هٿان سڙي رک ٿي ويو آهي. ڪهاڻي جو هي ڪردار مسلسل سياسي شڪستن، ڀڃ ڊاهه ۽ ڳوٺاڻي سماجي سرشتي جي اجاڙ بابت فڪرمند هوندي بي يقيني ۽ ٿڪاوٽ جي احساس جو شڪار ٿيو آهي. ڪهاڻيڪار ڪردار جي ڪيفيت چٽيندي هڪ هنڌ چوي ٿو ”نعرن جي شور ۾ هلي هلي ساڻا ٿي ويل سنڌ، اوجاڳو، من ۾ اجنبي احساس جا خاڪا، آڳرن تان لنگهي ويندڙ ڊناڻل پکين جا ٽولا، ڇانورن جي تلاش ۾ ڪڇجندڙ فاصلا، شام جو پهر، تاريخ جا سبق، اڪيلائپ جو کائيندڙ احساس، بي چيني، ڀتين جا پاڇولا وڃن پيا نکن جيان کُلندا.“ جان هي ڪهاڻي بي چيني، ولوڙ ۽ پيڙا جي ڀنل احساس وسيلي لکي آهي. جنهنڪري ڪهاڻي جا لمحا، عڪس ۽ منظر نهايت جاندار ۽ اُڀريل شڪل ۾ وائکا ٿيا آهن. استعاري ۽ علامت جي فطري استعمال ڪري جان جي هي ڪهاڻي گهڻي ڪشادي ۽ جاندار بڻجي پئي آهي.
ويجهي ماضي واري سنڌ نسلي تشدد ۽ فسادن جو وڏو شڪار رهي آهي. سنڌي آبادي جي ورهاست ۽ وٿي سماجي زندگي اندر ڇڪتاڻ ۽ دٻاءُ کي وڌايو آهي. فڪري سانت ۽ خوف مان اڀرندڙ الميي انساني قدرن ۽ جذبن کي لتاڙي ناس ڪيو آهي. ماڻهو ڪيفيتي طور تي اهڙي خوف ۽ ٻوسٽ واري احساس ۾ وڪوڙ جي بتال ٿيو آهي. جان جون ڪهاڻيون ”اکين ۾ رنگ باک جو“، ”اُڀ ساهي“ ۽ ”سواليه نشان“ اهڙي ئي خوف ۽ ٻوسٽ جي تاڃي پيٽي ۾ اُڻيل ماڻهو جي تُز احساس جون ڪهاڻيون آهن. جيڪي درد جي آرٽسٽڪ اظهار ۽ الميي کي Depict ڪن ٿيون. ڪهاڻي ”اکين ۾ رنگ باک جو“ مشاهدي ۽ منظر نگاري جي فني ڏانءُ وسيلي سرجيل هڪ شاهڪار ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي خيال فسادن ۾ مارجي ويل پيءُ جو اڪيلو پُٽ آهي. جيڪو در کولڻ تي اوچتي گولي جو شڪار ٿئي ٿو. تشدد جي پس منظر ڪري پيدا ٿيندڙ اڻ تڻ، بي صبري، لاچاري ۽ دٻاءُ جي اثرن کي ڪهاڻيڪار ڪردار جي حرڪت وسيلي وائکو ڪيو آهي: ”اڻ مندائتي خوف جو ڪرنٽ، دماغ کي چڪريون، اکين ۾ اوجاڳو ۽ خوف جو تاءُ- موت الائي ڪهڙي روپ ۾ ايندو. روڄ جي آواز دٻائڻ لاءِ رِلي کي ڇنڊڪو ڏيئي، ڇوڪري جي مٿان هنيائين.“ جان جي هي ڪهاڻي اُڻت توڻي مواد جي زور واري هڪ شاهڪار ڪهاڻي آهي. جيڪا مڪالمن جي رواني ۽ چوڻين جي برجستي استعمال وسيلي ڪردارن جي اُگري ڪيفيت ۽ خوف کي مڪمل ڪاريگري سان فطري انداز ۾ وائکو ڪري ٿي. ڪهاڻي ”اُڀ ساهي“ نسل پرستي جي ايذاءُ ۽ پيڙا واري ڪيفيت کي وائکو ڪندڙ هڪ مڪمل ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار هڪ سنڌي مُڙس آهي، جيڪو پنهنجي مهاجر زال سان گڏ مستقل ڊپ ۽ نااُميدي جي ور چڙهي زندگي گهاري ٿو. ڪهاڻي جو هي ڪردار شهر جي اُجڙيل مڪينيڪي زندگي ۾ وڃائجي ويل ماڻهپي جي روح کي ڳوليندي زال کي چوي ٿو ”تنهنجي مهاجر هجڻ ۽ منهنجي سنڌي هجڻ جو ڪو به اهڙو سرٽيفڪيٽ ناهي. جيڪو پنهنجي حفاظت ڪري سگهي.“
جيتوڻيڪ ڪهاڻي جو هي ڪردار جيئڻ جي اتساهه ۾ پنهنجي سڃاڻپ تان به هٿ کڻي ٿو وڃي. پر موت جو احساس ونڊيندڙ ڪا گولي هن جو بي خبري ۾ انت ٿي آڻي. جان جي هي ڪهاڻي احساس جي وڏي پکيڙ رکندڙ ڪشادي ۽ جاندار ڪهاڻي آهي. جيڪا جذبن جي اُڀار ۽ فني ترتيب جي توازن وسيلي سرجي ويئي آهي. ”سواليه نشان“ دهشت جي تاڃي پيٽي ۾ اُڻيل ماڻهو جي تُزاحساس واري هڪ شاهڪار ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار وچولي طبقي جو اُڙدو ڳالهائيندڙ سنڌي آهي. جيڪو لاڙڪاڻي توڻي ڪراچي ۾ ساڳئي خوف ۽ دٻاءُ جو شڪار ٿئي ٿو. جان پنهنجي هن ڪهاڻي ۾ سنڌ جي سموري نسلي مسئلي کي بين السطور سمجهاڻين وسيلي وڏي ڏانءُ ۽ لياقت وسيلي Conclude ڪيو آهي. جان جي هي ڪهاڻي جامع فني ڍانچي ۽ خوبصورت سِٽاءُ واري اهڙي خاصيتي ڪهاڻي آهي. جنهن اندر سطحي جذباتيت جي ابتڙ فقط ڏک جي انساني نوعيت کي چٽيو ويو آهي. جنهنڪري هي ڪهاڻي نسلي مت ڀيد خلاف انساني جذبي جي سوڀ ۽ آواز جو اهڃاڻ بڻجي پئي آهي. جاندار تشبيهن، منظرن ۽ علامتي طرز اظهار جي زور تي لکيل هي ڪهاڻي دائمي انساني قدرن جو بچاءُ ڪندڙ هڪ لازوال ڪهاڻي آهي.
(13 جولاءِ 1996ع تي پاڪستان آرٽس ڪائونسل ڪراچي ۾ جان خاصخيلي جي ڪهاڻي ڪتاب جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهيو ويو.)