• تبسم: عشق، سونهن ۽ آدرش جو شاعر
پولارن ۾ گونجن ٿا، پڙلاءُ ڪوئي آهي،
ٻڌجن ٿا غفائن ۾، غوغاءُ ڪوئي آهي،
اي! لوڪو ٻڌو ٿا يا لنوايو ٿا خلش کان،
ڦٿڪن ٿا ضميرن جا، ڦهلاءُ ڪوئي آهي.
جيتوڻيڪ ”غفار تبسم“ جي شاعري ۾ فڪري تازگي ۽ ڪيفيت جي شاعراڻي بيساختگي واري اظهار جو رويو گهڻو نمايان آهي. پر شاعراڻو اسلوب ۽ تخليقي سفر سندس مزاج ۽ ڪردار جو ئي عڪس آهن. اهو ئي سبب آهي جو شايد هوءَ پنهنجي شاعري جو مواد ماحول بجاءِ خيال وسيلي وڌيڪ حاصل ڪري ٿو. جنهنڪري هن جي شاعري جو وڏو حصو سوچ ويچار واري شاعراڻي مزاج جي اثر هيٺ جدت ۽ روايت جي وچ واري گس تي هلي ٿو:
چئو حوصلن کي
هلو ٿا
ته هلندا هلو
منزلن ڏي
گهٽائون جي
گهنگهور آهن
ته ڇا هي
۽ چؤ واٽا
چڪچور
آهن ته ڇاهي،
نه سهڪو سفر ۾
نه پوئتي نهاريو
نه ساريو، خزائن
بهارن جا ليکا
نه گرمين جون لهسون
نه سردين جا سيڪا
وڌو
ها، وڌو
جو
اڃان پنڌ آهي
مسافت چوي پئي
ته، اي!
هم رفيقو
کڻو پير
جو ڪجهه
اڃان پنڌ آهي
ها پر
ڌنڌ پويان
مرادون ٿيون مُرڪن
نه دل لاهيو
ڳايو، هُمرچو هُمرچو
گونجاريو فضائن ۾
نعرا وفا جا
پُڪاريو ته پاتال
ٻاري ڏياٽيون
هلو ٿا ته هلندا هلو منزلن ڏي
گهٽائون جي گهنگهور آهن ته ڇاهي
(نظم: اي هم-رفيقو)
”تبسم“ جي هي شاعري اڄوڪن موضوعن جي دائري ۾ سرجيل شاهڪار اظهار هوندي شاعراڻي ذهانت ۽ تخليقي اُڀار جو خاص احوال رکي ٿي. هن پنهنجي شاعري اندر تبديلين جي اُدراڪ، شاعراڻي رمزيت ۽ حُسن پرستي جي گاڏڙ احساس وسيلي درد ذات ۽ ڪائنات جي تجربن کي گڏي سيبتي انداز ۾ پيش ڪيو آهي. سندس شاعري جي ترڪيب، استعارا ۽ لفظن جو سٽاءُ فطري خيال جي شڪل ۾ پاڻ اندر مان دڳ جوڙي وهڪري جي شِڪل اختيار ڪري ٿو:
هر ڪنهن ڳاتو پئي پيار جو سرگم،
ٽهڪ، مرڪون، ملهار جي موسم،
مُشڪ موتيا هئا فضائن ۾،
ڪينجهر ڪپ تي بهار جي موسم.
يا
چانڊوڪي ساگر کي ڇيڙيندي رهي،
لهر لهر لمحن کي ميڙيندي رهي،
سَوجهرن سپنن کي جاڳائي چيو،
ساروڻيون ويڙهيو ، سحر ويندي رهي.
زندگي جا اهڙا تجربا جڏهن شاعري ۾ اوتجن ٿا تڏهن ئي فطرت جي ابدي سچائي باطني گهراين ۾ لهندي اڪثر اهڙي رس ڀرئي لهجي جي شِڪل اختيار ڪندي آهي. ”غفار“ جي مزاج ۾ به ساڳيائي لاڙا موجود آهن. لهجي جو هي سڀاءُ هن پنهنجن قطعن، نظم توڻي غزل ۾ هڪجهڙي نرمي ۽ ميٺاس وسيلي اوتيو آهي. هو شاعراڻي جماليات جي تقاضائن جو پوراءُ ڪندي شاعري جي مواد يا خيال ۾ مرڪزيت جو تصور اُڀاري ٿو. جنهنڪري هوءَ پنهنجي شاعري کي شديد مزاحمت يا خالص نظرياتي پرچار جي دائرن مان فنڪارانه ڏانءَ وسيلي آساني سان ٻاهر ڪڍي آيو آهي. هن پنهنجي شاعري ۾ ڌرتي، عڪس، موسم، روشني ۽ چاهه سان هڪ رشتو جوڙيو آهي. جنهنڪري هوءَ پنهنجي شاعري ۾ شاعراڻي جذبي جي توانائي ڪري وڌيڪ الڳ ۽ چٽو به نظر اچي ٿو:
الائي اڃان ڪنهن جا اوسيئڙا آهن.
ڇاڇا تاڻ ڇڪتاڻ آهي اندر کي،
ولين ۽ گلن جي موسم پُڇي پئي،
ته ڇا هيل ٿيو آ ”تبسم“ جي گهر کي.
يا
سرنهن پيلا گل گنج پکڙيل گلابي،
غزالي اکيون ، چنڊ چهرا ڪتابي،
هو آڀون ، هو ٻارا، ستارا ۽ ساگر،
آ سڀ سونهن تنهنجي، جتي ڀي ۽ جا ڀي.
تبسم جي شاعري ۾ عشق جو به وڏو واضح جذبو موجود آهي. هن پنهنجي اندر ۾ جاري عشق جي وهڪري کي پنهنجي شاعري اندر شعوري مفهوم ۽ معنيٰ وسيلي سهيڙيو آهي. هوءَ جديد شاعراڻي شعور جي زور تي پنهنجي فني حسن کي ”غم جانان“ سان جوڙڻ جو سعيو ڪندي اِجهو چوي ٿو:
آس ۽ انتظار جون اکيون،
چيٽ، چنڊ ۽ بهار جون اکيون،
نيٺ پٿر ٿي وينديون جانان
در ديوارن ۽ پيار جون اکيون
يا
ڏاڍي حسين هونئن ته حياتي هئي مگر،
ڪجهه زندگي جي حادثن، ڪجهه تو ڪئي تباهه.
توڙي جو توڙ خواهشون، پهتيون نه پوءِ ڀي،
جيئڻ سان چاهه ساڳيو، توسان به دل اُٿاهه.
تبسم پنهنجي ڌرتي ۽ ماڻهن سان وابستگي جو اظهار به سچائي ۽ کليل ذهن سان ڪري ٿو. هن عام زندگي جي سچاين کي سڌي رُخ ۽ تشبيهن وسيلي نهايت خلوص ۽ جذبي واري پُراثر انداز ۾ پيش ڪيو آهي. شاعراڻي ڪئنواس جون اُڀريل هي شڪليون سندس نظريي ۽ فڪر جو صحيح ڏس ڏين ٿيون:
هي ڀونءِ، ڀاڳ، هاڪ ۽ حرمت شڪار ٿي،
پرمار هٿان سنڌ جي ساهت شڪار ٿي،
او ويڄ! ڪائي واهه وسيلو ته ورائج،
وارو! جو منهنجي سونهن ثقافت شڪار ٿي.
يا
هڪ باگڙياڻيءَ هڏڪيون ڀريندي ڪيو سوال،
هيڏي وڏي انياءُ تي، ڇو آسڀن کي سانت؟
آهي ڪو ڪائنات ۾، ڪيڪيءَ جو واهرو،
کيس چيم چري نه رو، نه آهين وينا حيات.
تبسم فطرت جي ماحولياتي حسن مان گهڻو اتساهه ماڻي متاثر ٿئي ٿو. حسن آفريني جي ڏانءُ ۽ رواني واري رويي سندس شاعري اندر مترنم لفظن کي پکيڙي خوبصورت تشبيهن ۽ استعارن جو پُر اثر ۽ دلڪش دائرو ٺاهيو آهي:
مون کي ائين ٿي لڳو، رات چانڊوڪين،
تنهنجي چوٽيءَ چُڳن ۾ ٽٻيون ٿي هنيون.
مان لڇيس پئي ته ڪو گيت وائي لکان،
پر سِٽون تنهنجي وارن ۾ وچڙيون رهيون.
يا
هيل هيڏا جو گُل ٽڙيا هن وٺي،
تون اچين ته پُڇان توکان، ڪٿ سي رکان،
تنهنجي يادن سان دل من دامن سڄو
مان ته سپرين اڳيئي ڀريو ٿو وتان.
تبسم پنهنجي شاعري ۾ وڏي خوبصورتي سان علامتن ۽ تمثيلن کي ڪتب آندو آهي. اتاهه ويساهه ۽ جنون جي زور تي سرجيل پرين جي آجيان واري هي شاعري سندس تخليقي صفت ۽ خوبين سان مالامال شاندار اظهار آهي. پيار جي سگهه ۽ آٿت واري زور تي سرجيل تبسم جو هي بيت:
ڪتيون، ڪڪر، ڪهڪشان تنهنجو منهنجو چاهه،
وِصل جو ويساهه، ور ته ورجايون پرين!
هڪ حساس ماڻهو جي جذبن جو جوالا مُکي آهي جيڪو پيار ۽ پرين جي اهميت کي اثرائتي انداز ۾ اُجاگر ڪري ٿو.
تبسم پنهنجي پوري شاعري ۾ مشاهدي، مطالعي، علميت ۽ ڄاڻ جو اظهار وڏي سليقي ۽ هنرمندي سان ڪيو آهي. هوءَ سُر ۽ لئه جي ڄاڻ رکندي، شاعري جي مزاج ۽ معنيٰ سان هم آهنگ ٿي فني رواني وسيلي خيال جو اظهار ڪري ٿو. سندس شاعراڻي ڪيفيت انتظار، اُميد، ميار، وڇوڙي، وصال ۽ ڌرتي ڌارا جي احساس ۾ ورتل، غزل جي صنف ۾ نهايت واضع ۽ وڻندڙ انداز ۾ پيش ٿي آهي:
ڪنڊيءَ تي ڪوڳيرو، نما شام ڌاري،
اڪيلو اڪيلو، نما شام ڌاري،
اِجهو چنڊ اُڀريو، اجهو ياد آئين،
هينئون ٻيرو ٻيرو، نما شام ڌاري.
اچان ٿو اچان ٿو، ساروڻين کي چئجو،
وڃائن نه پيرو، نما شام ڌاري.
تکو تيز طوفان، گجگوڙ اُڀ تي،
گهٽائن جو گهيرو، نما شام ڌاري.
اسان گهاءُ ”تبسم“، مسين هن وساريا،
وري ٿا وکيريو، نما شام ڌاري.
”تبسم“ جي هن غزل ۾ تازگي ۽ جماليات جو وڏو احساس سمايل آهي. جيڪو پاڻ حسن جي تخليق ۽ انڪشاف واري شاعراڻي رويي جو آرٽسٽڪ اظهار به آهي. لهرن جيان رواني رکندڙ تبسم جو هي غزل مواد ۽ احساس جي ميلاپ وارو هڪ خوبصورت فني غزل آهي. جيڪو شاعري اندر خيال جي اُڀار ۽ نزاڪت واري اظهار جي لازمي شرط جو پوراءُ پڻ ڪري ٿو. سندس هڪ ٻيو غزل:
ڪا دلفريب زندگي نظر ۾ پيهجي وئي،
هو ڪير هئي جا آئي، دل-نگر ۾ پيهجي وئي.
(ص-93)
خواب نما محبت، سُر ۽ لئي جو شاندار مُرڪب آهي. غزل جا اشارا رمز ۽ علامت جي نازڪ ڏور ۾ جڙيل آهن. جيڪي ”تبسم“ جي غنائي ڪيفيت ۽ شاعراڻي مزاج جي نفاست جو ڏيک ڏين ٿا. ڪتاب جو نثري نظمن وارو حصو صليب تي بيٺل اهڙي ماڻهو جي اندر جو پڙاڏو آهي. جيڪو پنهنجي شعور هٿان ولوڙجي درد ۽ ڪرب جي ڀوڳنا مان گذري ٿو. ”جهونو وڻ جُهري پيو“ پُرڪشش ۽ رواني سان لکيل هڪ اهڙو نظم آهي. جيڪو پنهنجي اندر ۾ لڪل سچائي کي تهه در تهه کولي بيان ڪري ٿو. نظم جو تاثراتي اظهار وڻندڙ ۽ ڀرپور انداز وارو آهي. ”او ساقي بند نه ڪر کڙڪي“ پرُ اثر ڊڪشن ۾ لکيل سندس ٻيو خوبصورت نظم آهي. جيڪو لمحن جي يادگيري ۽ محفوظ خيال وسيلي لکيو ويو آهي. تبسم جو هي نظم رنگ ڀرئي شام جا وڻندڙ ۽ گهرا نقش اُڀاري ٿو.” چيچينا پرين جو ديس“ هڪ موضوعاتي نظم آهي. جيڪا سوچ ۽ فڪر جي تنقيدي تسلسل ۾ لکيو ويو آهي. هي نظم لفظ ۽ اظهار جي فطري تعلق جو شاهڪار مثال آهي. آءٌ سمجهان ٿوته تبسم جي شاعري جو هي پورهيو فني اعتبار کان سنڌي شاعري جو من موهيندڙ ۽ ڪارائتو واڌارو آهي.
(13فيبروري 1997ع تي لاڙڪاڻي ۾ ٿيل ڪتاب جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهڻ لاءِ لکيو ويو)