• سنڌي عورت جو سماجي اڀياس
آهستي آهستي پيداواري ذريعن جي انفرادي ملڪيتي شڪل اڀرڻ ڪري سماج ملڪيتي ۽ غير ملڪيتي ٽولن ۽ گهراڻن ۾ ورهائجي ويو. گڏيل گهراڻن جو بنياد پيو، جيڪي اڳتي هلي قبيلا بڻيا. قبيلائي جوڙجڪ ۾ پورهئي جي ورهاست ۽ ڪرت جي حوالي سان نوان رشتا پڻ جڙيا. پورهئي جي نئين ورهاست هيٺ عورت قبيلي جو انتظام هلائيندڙ پورهيت ۽ مرد کاڌو، خوراڪ ۽ شڪار وغيره جهڙي پورهتي ڪرت جو مالڪ بڻيو.
سماجي ارتقا جي اهڙي دور ۾ آزاد جنسي لاڳاپن جو رواج هلندڙ هو. والدين ۾ فقط ماءُ جي حيثيت طئي ٿي سگهندي هئي، جڏهن ته پيءَ ڪو مقرر ڪو نه هو. اولاد جي سڃاڻپ مقرر حيثيت واري ماءُ جي حوالي سان ٿيڻ لڳي. جنهن ڪري عورت جي احترام، قدر ۽ حيثيت جي مڃتا ان جي سماجي اثر رسوخ ۾ واڌارو آندو.جنهن هيٺ عورت راڄ يا (Gyneacocracy) جو دور شروع ٿيو. انساني ارتقا جو اهڙو دور ”مادري“ ليکجڻ ۾ آيو، جنهن هيٺ نسب ۽ حق وراثت جي سڃاڻپ عورت جي حوالي سان ٿيڻ لڳي. آرٿررائيٽ پنهنجي ڪتاب ۾ اُن مادري دور جي عورت جو اڀياس ڪندي لکي ٿو ته ”عورت گهر جي حاوي حڪمران هئي. پر ويچارو مرد: رڳو ضروري شين آڻڻ تائين ٻڌل. عورت قبيلي جي اوچي پد تي ويٺل اقتدار جي اهڙي ڌڻي جيڪا چاهي ته قبيلي جي سردار جي پڳ لاهي کيس رواجي ويڙهن جي صف ۾ موڪلي ڇڏي.“
پراڻي ڪميون جي خاتمي، زندگي جي اقتصادي حالتن جي اوسر، آبادي جي ڦهلاءُ ۽ جانورن جي ملڪيتي شڪل اڀرڻ ڪري نون سماجي رشتن جو بنياد پيو. ميداني علائقن ۾ پوک جي اڀرڻ ڪري گاهه ۽ چارو پڻ سماجي ملڪيت هيٺ اچڻ لڳا. جانورن جي سنڀال ۽ پالنا جي ڪري قبيلائي سردار پوک وارن علائقن، محنت جي اوزارن ۽ ٻين پيداواري وسيلن تي قبضا ڪري پنهنجي هٿ وس هيٺ آڻڻ لڳا. الڳ الڳ خاندانن جي شخصي ملڪيت جي اُڀار سماجي تعلقات ۽ رشتن کي بگاڙي ڇڏيو. پراڻن جنسي لاڳاپن جي سادگي ۽ ان جو قديم جهنگلي ڪردار مٽجي ويو. اجتماعي ملڪيت مٿان ذاتي ملڪيت جي غلبي، ملڪيتي وارث پيدا ڪرڻ واري خواهش کي جنم ڏنو. جنهن هيٺ هڪ زال هڪ مڙس يا جوڙا خاندانن جو بنياد پيو. اهڙن خاندانن جو مقصد پيءَ جي نشاندهي ۽ حيثيتي بنياد مقرر ڪرڻ کان سواءِ عورت تي مرد جي پهرين سماجي بالادستي جو اظهار ڪرڻ به هو. نئين خانداني جوڙجڪ موجب مرد جي حيثيت ۽ قدر جو ڪاٿو ان جي شخصي گڻن جي بنياد تي نه، پر ذاتي ملڪيت ۽ جائداد جي بنياد تي ٿيڻ لڳو، جنهن ڪري عورت ۽ مرد جا جنسي لاڳاپا ۽ سماجي رشتا معاشي مصلحتن هيٺ اڻ برابري جي بنياد تي اڀرڻ لڳا. حيثيتي اڻ برابري ڪري قبيلي ۾ مرد جو اثر رسوخ ۽ مٿڀرائپ نروار ٿيڻ لڳي. مرد ملڪيتي طاقت جي بنياد تي وراثت ۽ مادري نسب جو نظام ڊاهي پدر سري نظام جو بنياد ٻڌو. جنهن هيٺ حق وراثت ۽ نسب جي سڃاڻپ مرد جي حوالي سان ٿيڻ لڳي.
عورت پورهئي، ڪرت ۽ سرگرمي ۾ اڻ برابري ۽ ڌڪار جو شڪار ٿي پوئتي ڌڪجڻ لڳي جنهن ڪري مرد جي جوڙيل پدر سري نظام ۾ ان جي سماجي رتبي ۽ حيثيت ۾ پڻ ڦير ڦار آئي. اهڙي طرح مرد جي ملڪيتي بالادستي عورت جي غلامي ۽ هيڻائپ جو مُک محرڪ بڻجي اڀري جنهن سماجي تاريخ ۾ عورت خلاف سماجي جبريت (Social Determination) جي نظريي جا پهريان بنياد ٻڌا.
سماجي ارتقا ۽ اوسر جو دور ائين پنهنجي پَرَ ۾ جاري رهيو. ننڍا ننڍا ڪنبا جڙي گهراڻا بڻيا. گهراڻن درياهن ڀرسان وسنديون جوڙي شهرن جا بنياد رکيا. درياهي تهذيبن جو دور هليو. رياستن جي وجود ۾ اچڻ سان ئي مختلف انساني معاشرا الڳ الڳ جاگرافيائي ماحول ۽ حالتن هيٺ اسرڻ لڳا. درياهن ڀرسان آباد معاشرن ۾ تهذيبي ۽ تمدني اوسر تڪڙي ٿيڻ لڳي. جڏهن ته ٻين حصن جا معاشرا تمدني اوسر وارن مرحلن ۾ پوئتي رهجي ويا. اوسر جي ان ناهموار عمل سبب سماج تهذيب وند يا وحشي، اُتم يا گهٽ، طاقتور يا ڪمزور ۽ سڌريل يا اڻ سڌريل حصن ۾ ورهائجي ويو. هر حصي ۾ ان جي اوسر پٽاندڙ جڙندڙ روايتن، قدر، رسم و رواج ۽ معاشي معاشرتي روين پٺيان عورت خلاف، سماجي جبريت جو نظريو هڪ نه ٻئي شڪل ۾ برابر چرندو رهيو. درياهن ڀرسان وجود ۾ ايندڙ رياستن ۽ معاشرن ۾ يڪسان سماجي نظامن جو بنياد پيو. يورپ ۾ بادشاهي طرز حڪومت ۽ ڪَليسائي جاگيرداري سماجي سرشتي جو دور هليو، جنهن پاڻ کي طبقاتي ورهاست، غلام داري ۽ هارين جي بدترين استحصال جي بنياد تي اُسارڻ شروع ڪيو. تعصب، تنگ نظري ۽ وهم جي بنياد تي يورپ ۾ سينٽ آگسٽين جا عورت خلاف عقل دشمن مذهبي نظريا اڀرڻ لڳا، جن عقيدي جي شڪل اختيار ڪري سماجي جبريت جي نظريي جي ڀَر جهلي. پادرين جي شخصي عدالتن ۽ ڪليسائن اندر عورت خلاف تاريخي انياءُ ۽ جنسي نفرت تي ٻڌل ڪوڙا ڪيس هلايا. بازارن مان عورتن کي پڪڙي ايذاءَ گهرن ۾ ڀيانڪ تشدد جو نشانو بڻايو ويو. لکين عورتن کي جادوگرڻي يا ”مرد کي اڪسائيندڙ“ جي هٿ ٺوڪيل الزامن هيٺ سرعام زندهه باهه ۾ جلايو ويو. فڪري بنيادن تي عورت جي سماجي حيثيت ۽ رُتبي کي سوال هيٺ آڻي، سماجي جبر کي انساني وس کان ٻاهر، نه تبديل ٿيندڙ تقدير جا واقعا ۽ حادثا ٻڌائي عورت خلاف ٻه اکيائي جي معاشي بنيادن ۽ شڪلين کي هٿي ڏني ويئي. جنهن ڪري يورپ جبر ۽ قدر جي فڪري جنگ جو شڪار ٿيو. سترهين صدي ۾ يورپ فڪري انقلابن جي وَرَ چڙهي پنهنجو پورو جاگيرداري سماجي سرشتو ڊاهي پٽ ڪيو. هڪ طرف ڊيڪارٽس، گليلو ۽ نيوٽن جي کوجنائي ڪُک مان جنم وٺندڙ (Cartisian Reductionism) جي فڪر سماجي اُٿل پُٿل ۽ شعور ۾ واڌارو آندو ته ٻئي طرف وري صنعتي اوسر سماجي فڪري سوچ جي نئين سر صف بندي ڪرڻ شروع ڪئي، جنهن ڪري عورت بابت پراڻا سماجي عقيدا ۽ رشتا پڻ ڊهي پٽ پيا. نئين سرمائيداراڻي پيداواري نظام سماجي شين کي مٽا سٽا واري جنس يا وڪائو مال جي شڪلين ۾ اڀارڻ شروع ڪيو. آزاد معاهدن جو رواج پيو. سماجي رتبي ۽ حيثيت وارو دور مٽجي رضاڪارانه معاهدي يعني (From Status to Contract) جي شڪل ۾ نروار ٿيو. مارٽن لوٿر ڪنگ ۽ جهان ڪالون جي سڌاري واري تحريڪن، عورت جي ”آزادي“ ۽ ”برابري“ واري سماجي سرگرمي کي اڳتي وٺي پختو ڪيو.
1760ع ۽ 1840ع کان پوءِ برطانوي صنعتي انقلاب اڀرندڙ سرمائيداري نظام وسيلي سنڌ سميت ننڍي کنڊ ۾ نو آبادياتي سرشتو جوڙيو. جنهن ڪري ڪپڙي جي گهريلو صنعت، گهريلو دستڪاري ۽ ڪاريگري جو ديسي فن تباهه ٿي ويو. بيروزگار ڪاريگر ۽ هنرمند ٻيهر هارپي طرف موٽي آيو، جنهن ڪري سنڌ ۾ بنيادي ٽيڪنيڪي اوسر کي ڪاپاري ڌڪ لڳو. سنڌي سماج جي اوسر ۾ اهڙي رڪاوٽ، سنڌ کي يورپ جي وڌندڙ سياسي ۽ معاشي اثر رسوخ کان ڇني ڌار ڪري هڪ هنڌ ساڪت ڪري ڇڏيو. جنهن ڪري سنڌي سماج پنهنجي ماهيت ۾ جمود جو شڪار ٿي تاريخي ارتقا واري اهم مرحلي ۾ پٺ تي رهجي ويو.
جيتوڻيڪ يورپ ۾ صنعتي انقلاب جي نتيجي طور اڀرندڙ سماجي شعور عورت ۽ مرد وچ ۾ قائم پراڻن استحصالي رشتن، فرسوده رسم رواجن، قدرن ۽ سماجي پابندين جو خاتمو آندو پر سنڌ ۾ صنعتي بنياد نه هئڻ ڪري جاگيرداراڻو سنڌي سماج، نئين سماجي دور ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ڪنهن خاص اندروني ارتقائي عمل مان نه گذريو، نتيجي طور سماجي قدامت پرستي ۽ روايتي جاگيرداري سرشتي سان وفاداري واري سوچ، نه فقط جاگيرداري کي نظرياتي طور ٽيڪ ڏني پر جاگيرداري سماجي قدرن، ريتن رسمن خلاف ويڙهه ۾ عورت جو سماجي شعور مُڏو بنجي، روايتي ضابطن ۽ قائدن جي وَرَ چڙهي، پنهنجي تاريخي توانائي وڃائي ويٺو. جنهن ڪري سنڌ ۾ عورت ۽ مرد وچ ۾ قائم پراڻن سماجي رشتن جي شڪل اڃان وڌيڪ گهري ٿي ويئي.
ٻئي جنگ عظيم جي خاتي عالمي منڊين جي نئين سر ورهاست واري ضرورت کي جنم ڏنو. جنهن هيٺ پراڻيون نو آباديون به ورهائجي ويون. نون آزاد ٿيندڙ ملڪن ۾ سامراجي پاليسين پٽاندڙ ديسي حڪمراني جي جديد نو آبادياتي نظام جو بنياد پيو. سنڌي جاگيردار پنهنجي معاشي بالادستي، حيثيتي دٻدٻي ۽ سياسي خود مختياري جي بنياد تي سنڌ جي حاوي سياسي قوت بنجي، پاڪستان جي نئين جاگيرداري رياستي ڍانچي ۽ اقتدار ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿيو. جنهن ڪري حڪمران طبقن جي حڪمت عملين ۽ رياستي پاليسن هيٺ هڪ طرف سنڌي سماج جي معاشي جوڙجڪ ۽ جاگيرداري تاڃي پيٽي ۾ ڪا بنيادي تبديلي ڪو نه آئي، ٻئي طرف سنڌي جاگيردار، عورت جي سماجي سرگرمي ۽ حيثيتي جوڙجڪ جا فيصلا ڪرڻ يا اهڙن فيصلن تي اثر انداز ٿيڻ جهڙي رياستي قانوني سگهه حاصل ڪري ورتي.
رياستي پٺ ڀرائي هيٺ عورت خلاف سٽيزن شپ ايڪٽ 1951ع، فيملي لا 1956ع ۽ مسلم عائلي قانون 1961ع جهڙا ٻه اکيائي ۽ اڻ برابري تي ٻڌل، پهريان قانون جُڙيا جن مرد جي سماجي مٿڀرائپ کي آئيني شڪل ۾ لاڳو ڪري، عورت جا بنيادي انساني حق ۽ برابري وارو سماجي رُتبو پڻ ڦريو.
70ع واري ڏهاڪي ۾ زميني آمدني تي نئين ٽيڪس جي نفاذ زراعت ۾ ڪمرشلائيزيشن جي لاڙن کي تيز ڪيو، جنهن ڪري جاگيرداري جڪڙ ۽ سماجي سختي ۾ ڪجهه ڏار پيا. ٻئي طرف ڳؤري صنعت(Heavy Industry) جي بنياد ٻڌجڻ ۽ ننڍي پئماني جي صنعتي ڦهلاءُ ڪري سنڌي سماج ۾ سطحي بنيادن تي اُٿل پُٿل ۽ اندروني آبادي جي لڏپلاڻ ٿيڻ لڳي. زراعت ۾ مشينن جي اچڻ، جاگيرداري ظلم ۽ صنعتي ڪشش، زرعي پورهيت کي شهرن ۾ روزگار لاءِ وڃڻ تي مجبور ڪيو. جيتوڻيڪ ننڍي پئماني جي اهڙي صنعتي اوسر مڪمل جاگيرداري سرشتي ۽ ضابطن کي ٽوڙڻ، نون سماجي ناتن ۽ قوتن کي اڳتي آڻڻ ۾ ناڪام ٿي پر مواصلاتي رابطن جي نظام ۽ روين جي ڦهلاءُ، جنسي مٽا سٽا جي اهڙي ننڍي صنعتي واپاري نظام ۽ اطلاعاتي سرشتن کي جنم ڏنو، جنهن سنڌي سماج جي بيهڪ ۾ ڦير گهير آڻي محدود اوسر جي گهڻ رُخي شڪلين کي اُڀاريو. اڄوڪي سنڌ کي سرسري طور اوسر جي بنياد تي مکيه ٻن سطحن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. جن ۾ عورت جي سماجي حالت جون الڳ الڳ شڪليون جُڙن ٿيون:
1. پوئتي پيل علائقا: اهڙا علائقا جيڪي شهري آبادي ۽ چُر پُر ۽ اچ وڃ جي مُک رستن (Roads) کان پري آهن جيئن ڪچو، ٿر ۽ اتر سنڌ جا اُهي زرعي علائقا، جتي قبائلي سماجي سرشتو موجود آهي.
2. چُر پُر ۽ اچ وڃ جي مُک رستن ڀر ۾ جُڙيل ننڍا شهري علائقا: اهڙا علائقا جتي جنسي مٽا سٽا جي منڊين جو بنياد ٻڌل آهي ۽ زندگي جون بنيادي ضرورتون جهڙوڪ: روڊ، پاڻي، بجلي، اسڪول، اسپتال وغيره جون سهولتون پهتل آهن ۽ اهي صنعتي ڪلچر سان لهه وچڙ ۾ ايندڙ آهن.
1: پوئتي پيل علائقن ۾ سماجي سطح تي عورت کي ٻڪري وانگر ذاتي ملڪيت تصور ڪيو ويندو آهي. عورت بابت قبائلي سردارن جا ظالماڻا فيصلا عورت جو ڀاڳ ليکبا آهن. ڦُلن مُٺ تي وڪرو، مٽا سٽا، قبائلي جهيڙن ۾ پيٽ لکي ڏيڻ ۽ ننڍي عمر جي شادي جهڙن عملن سان ان جي جذبن ۽ احساسن کي نپوڙيو ويندو آهي. قبائلي سماج جي قانونن جي سختي عورت جي وجودي حيثيت کي وڃائي، کيس محرومي ۽ ڪمتري واري احساس جي نفسياتي ڇپ هيٺ دٻائي رکيو آهي. وِک وِک تي ڀوڳنائن جا بار کڻي هلندڙ اهڙي عورت سخت جسماني پورهئي جو شڪار پڻ ٿيندي آهي. پنهنجي بنيادي حقن کان بي-نياز، زندگي کي فقط ”ڏهاڙي پورهيو ڪرڻ“جي معنيٰ ۾ ڏسڻ لڳندي آهي.
انٽرنيشنل ليبر آرگنائزيشن (I.L.O) جي رپورٽ موجب سنڌ جي پوئتي پيل علائقن جي 70% سيڪڙو عورت بنا اُجوري جي خانداني پورهيو ڪندڙ آهي. (ڏسو جنگ 15.12.92) اهڙي عورت روزانو 9-8 ڪلاڪن تائين جو وقت ٻارن جي سنڀال، رڌ پچاءُ، پاڻي ڍوئڻ، گهرو صفائي ۽ ڪپڙا ڌوئڻ جهري غير پيداواري پورهئي تي ۽ 10-9 ڪلاڪن تائين جو وقت ڦٽي چُڻڻ، ڪمند پيلڻ، ڳاهه ڳاهڻ، لابارو، جانورن جي سنڀال ۽ گاهه چارو گڏ ڪرڻ جهڙي پيداواري عمل ۾ خرچ ڪندي آهي. پاڻ پيداواري عمل ۾ سڌي ڀاڱي ڀائيوار هوندي، محنت جي ڪنهن ڳڻپ ۾ ڪو نه ايندي آهي. پورهئي جي اُجوري يا معاشي قدر کانسواءِ هوءَ ”ڪمي“ جي حيثيت ۾ محنت جي ونگار ڏيندي قبائلي غلامي جو حصو بنجندي آهي.
ٻئي طرف ملڪيتي بنياد رکندڙ قبائلي سردار يا جاگيردار جي گهر جنم وٺندڙ عورت پنهنجن جذبن ۽ احساسن کي سيني ۾ پوري حويلي اندر ٻوساٽجي مري ويندي آهي. حويلي اندر نوجوان ڇوڪرين جا نڪاح پيرسن ماڻهن سان يا وري رانديڪن ۾ کيڏندڙ ٻارن سان پڙهايا ويندا آهن. ملڪيتي وراثت بخشائڻ لاءِ قرآن شريف سان نڪاح پڻ پڙهايو ويندو آهي. شادي جي انهن شڪلين جو بنيادي مقصد ملڪيتي ورهاست کي روڪڻ يا ان جو بچاءُ ڪرڻ هوندو آهي.
حويلين ۾ ڄمار گذاريندڙ عورت زندگي جي شعور ۽ سماجي اوسر جي عمل کان ڇني، قبائلي جاگيرداراڻي سماج جي سياسي معاشي بندشن ۽ روايتن جي وَرَ چڙهي، شعوري حرڪت ڪرڻ واري نفسيات وڃائي ڇڏيندي آهي. هن جي اندر جي نراسائي نفسياتي مرض جي شڪل ۾ نروار ٿيڻ لڳندي آهي، جنهن کي جِن ڀوت جو پاڇو يا اثر چئي ڪڏهن ڪڏهن ڏندن جي مار به ڏني ويندي آهي. اهڙي عورت جو انت پاڳل خانن ۾ يا ڳوٺ جي کوهه ۾ ٽپو ڏيئي آپگهات ڪرڻ سان ٿيندو آهي. پٺ تي پيل علائقن ۾ عورت جي ڀوڳنا جو بنيادي ڪارڻ تعليمي پستي آهي، جنهن ڪري سماجي شعور جو درجو تمام هيٺاهون آهي. ٻهراڙي ۾ عورت جي تعليم کي ڇڙواڳي ۽ گناهه تصور ڪيو وڃي ٿو. مقامي جاگيردارن جا تعليم دشمن رويا ۽ سرڪاري عدم دلچسپي ان جو بنيادي سبب آهن.
عورت جي حيثيت بابت 1985ع جي سرڪاري رپورٽ ۾ ٻڌايو ويو آهي ته ٻهراڙي جي پرائمري اسڪولن ۾ ڇوڪرين جي شرڪت واري شرح 3.4% سيڪڙو، مڊل اسڪولن ۾ 2.1% سيڪڙو، سيڪنڊري اسڪولن ۾ 1.35% سيڪڙو، انٽرميڊيئيٽ ڪاليج ۾ 0% سيڪڙو ۽ ڊگري ڪاليج ۾ 0% سيڪڙو آهي. جڏهن ته غير سرڪاري تنظيمن جي ڪيل سروي موجب سنڌ جي پٺ تي پيل علائقن ۾ هر 1000 ڇوڪِرن مان 1 ڇوڪِري پرائمري تائين پڙهي ٿي. هر 000.10 ڇوڪِرن مان هڪ ميٽرڪ تائين پڙهي ٿي. جڏهن ته انٽرميڊيئيٽ ۽ ڊگري ڪاليج تائين ايندڙ ڇوڪِرن جو تعداد 0% آهي (ڏسو: ڊان-16.1.92)
سنڌ سرڪار جا انگ اکر اڃان گنڀير صورتحال جو ڏس ڏين ٿا. بيورو آف اسٽيٽڪس جي 1990ع بابت جاري ڪيل انگن اکرن موجب ٻهراڙي جي پرائمري تعليم ۾ ڇوڪِرن جي شرڪت جو شرح تناسب ڪُل 9.54% سيڪڙو آهي. جنهن ۾ ٽائون ڪاميٽي جي سطح تائين وارا ننڍا شهر به شامل آهن. انهن شهرن کي ٻاهر ڪڍي جيڪڏهن باقي علائقي ۾ جاچبو ته اهو تناسب پرائمري لاءِ فقط 2.1% سيڪڙو، سيڪنڊري لاءِ 0.98% سيڪڙو، انٽر ميڊيئيٽ لاءِ 0% سيڪڙو ۽ ڊگري ڪاليج لاءِ 0% سيڪڙو آهي. پاڪستان سرڪار جو تعليمي خرچو پنهنجي بجيٽ جو ڪُل 2% سيڪڙو آهي جنهن مان سنڌ جي ٻهراڙي واري عورتن تي تعليمي خرچو رڳو 0.002% سيڪڙو ٿئي ٿو.
پٺ تي پيل علائقن ۾ صحتي پسماندگي جي صورتحال ڌيان ڇڪائيندڙ ۽ اچرج جهڙي آهي.
ٻهراڙي جي عورت صحتي پسماندگي ۽ اڻ ڄاڻائي جي ڪري ڪيترن ئي قابل علاج بيمارين ۾ به موت جو شڪار ٿئي ٿي. هڪ رپورٽ موجب رڳو سنڌ جي ٻهراڙي ۾ مليريا وگهي ساليانو 11% سيڪڙو عورتون موت جو شڪار ٿين ٿيون. جڏهن ته 35% سيڪڙو عورتون مدي واري بخار (Typhoide) ۾ مري وڃن ٿيون. (ڏسو، جنگ 10.7.91) ڪيٿوليڪ عيسائن جي هڪ گروپ جي ٿرپارڪر ۽ سيوهڻ ۾ لڳايل صحتي ڪئمپ جي سروي موجب ٻهراڙي جي 80% سيڪڙو عورت ٽي.بي (Tuber closis) جي هڪ نه ٻئي شڪل ۾ ورتل آهي.
1990ع جي جاري ڪيل يونيسيف جي انگن اکرن موجب سنڌ جي ٻهراڙي، ۾ هر 45000 هزار عورتن پٺيان هڪ اسپتا،ل هر 7000 هزار عورتن پٺيان هڪ ڊسپينسري ۽ هر 000.60 عورتن پٺيان هڪ ويم گهر آهي. ويم دوران اڻ پوري صحتي سهولتن جي ڪري هر هزار عورتن مان 75 عورتون موت جو شڪار ٿين ٿيون. جڏهن ته ٻارن جي ويم دوران موت جي شرح ملڪ جي ٻين صوبن جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي ٻهراڙي ۾ وڌيڪ آهي، جيڪا هر هزار ٻار پٺيان 121.6 آهي.
پاڪستان سرڪار جو صحتي خرچو عالمي اداري جي تجويز ڪيل گهٽ ۾ گهٽ خرچي کان به گهڻو گهٽ آهي. ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن (W.H.O) جو ٽين دنيا جي ملڪن لاءِ تجويز ڪيل صحتي خرچو GNP جو 5% سيڪڙو آهي جڏهن ته پاڪستان GNP جو 0.7% سيڪڙو خرچ ٿو ڪري.
2. شهرن ۽ رستن (Roads) جي ڀروارن وسندين ۾ اڀرندڙ شهري وچولي طبقي جنسِي مٽا سٽا جي جنهن ننڍي صنعتي واپاري نظام کي جنم ڏنو آهي اهو پنهنجي بُڻ بنياد ۾ جاگيرداري سان ٽڪراءُ ۾ ايندڙ هجڻ ڪري، سياسي ۽ ثقافتي ٽڪراءُ جو سبب بنيو آهي. اهڙي ٽڪراءُ شهري علائقن ۾ جاگيرداري ريتن، رسمن، قدرن ۽ اثر رسوخ کي پوئتي ڌڪيو آهي، جنهن ڪري شهري علائقي جي عورت ڳوٺاڻي عورت جي ڀيٽ ۾ جسماني ڏاڍ ۽ روين جي تلخي جو گهٽ شڪار ٿي آهي. جيتوڻيڪ شهري وچولو طبقو، ڳوٺن سان سندن مضبوط ناتن جي ڪري، پنهنجو پاڻ کي مڪمل طور جاگيرداري سوچ کان الڳ نه ڪري سگهيو آهي جنهن ڪري عورت بابت ڪيترن ئي مسئلن جهڙوڪ ڏاج، پردي جي سختي وغيره تي سندس رويو جاگيرداري لاڙا رکندڙ نظر اچي ٿو. تڏهن به هن جو عورت بابت روايتي تصور ۽ ريتن رسمن جو دٻاءُ ختم ٿي ويو آهي. جنهن ڪري عورت جي سماجي حالت ۾ هيٺيون بنيادي تبيديليون آيون آهن:
1. سڱا بندي ۾، عورت جو ملڪيت وارو تصور مٽجي لبرل تصور اڀريو آهي. جنهن هيٺ سڌي يا اڻ سڌي طرح عورت جي راءِ ۽ روين جو خيال رکيو وڃي ٿو.
2. عورت جي تعليم بنيادي ضرورت ليکجڻ ۾ اچي ٿي. جنهن ڪري عورت آهستي آهستي سياست ۽ سماجي ڀلائي جي ڪمن ڏانهن وڌي رهي آهي.
3. سماجي شعور جي اوسر ان ۾ پختگي ۽ اعتماد کي جوڙيو آهي، جنهن ڪري ان کي پنهنجو حيثيتي احساس ٿيو آهي.
4. نوڪرين ۾ عورت جي شرڪت ان جي حيثيتي خود مختياري کي اڀارڻ شروع ڪيو آهي. جنهن ڪري معاشي محتاجي جا بنياد ختم ٿيا آهن.
5. عورت جي معاشي طور پاڻ ڀرو ٿيڻ ڪري جنسي اڻ برابري جا بنياد لڏي ويا آهن.
6. گهر ۾ اهم معاملن تي عورت سان به صلاح مشورو ٿيڻ لڳو آهي.
(13 فيبروري 1992ع تي سنڌي ادبي سنگت شاخ ڪراچي پاران ڪرايل ادبي ورڪشاپ
”سنڌي عورت جو سماجي اڀياس“ ۾ پڙهيو ويو)