• ڪٿي نه ڀڃبو ٿَڪ مُسافر
جدوجهد ۽ تخليق جي مُهڙ تي هلندڙ هي اياز گذريل ڪيترن ئي سالن کان بيماري سُميت سمورو وقت ڪنهن سونپيل مِشن جيان، لک پڙهه واري ڪرت ۾ گذاري رهيو آهي. جنهنڪري ڪراچي وارن فقط ٿورن ڏهاڙن ۾ اياز اک ڇنڀ ۾ ويهارو کن ڪتاب لکي ورتا آهن. جن مان ٻارهن ڪتاب ته تيزي سان ڇپجي پڌرا به ٿي چُڪا آهن. اياز جو جنوري 1995ع ۾ آيل تازو ڪتاب ”ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مُسافر“ سندس پورهئي واري ڊگهي ڪڙيءَ جو هڪ ڪَڻو آهي. اياز جو هي ڪتاب سنڌ بابت سفري ڪارگذارين ۽ سندس جيون وارتا (آتم ڪهاڻي) جو هڪ حصو آهي، جيڪو معنيٰ ۽ مواد جي بنياد تي سمجهڻ جوڳو ۽ مَن ۾ پيهي ويندڙ پڻ آهي. ڪتاب جي ڪهاڻي سفر جي مختلف ورهايل دورن واري ماحول ۽ پس منظر سان سلهاڙي بيان ڪئي ويئي آهي. جنهنڪري پورو ڪتاب عڪس نُما، مَن لڀائيندڙ ۽ دلچسپ بڻجي پيو آهي. ڪتاب ۾ هڪ هنڌ اياز لکي ٿو ته ”متان ڪنهن مهل ننڊ مان اک ئي نه کلي، ان ڪري پنهنجي زندگي جي باري ۾ جيترو ٿي سگهي، لکي وٺان. ڇو ته اِها ئي شيءِ ته انسان جي پنهنجي آهي ۽ ٻيا سماجي رشتا ناتا فروعي آهن (ص 531).“ شايد ڪيفيت جو اهڙو احساس ئي آهي جو اياز هن ڪتاب ۾ ڪنهن رک رکاءُ جي اُبتڙ گهڻو وائکو ۽ بي ڊپو ٿي، پنهنجن هڙني براين ۽ چڱاين جو وڏي واڪي پاڻ اظهار ڪيو آهي. جنهنڪري اياز جي ذات ڪنهن خوش فهمي بنا رڳو معروضي تجزئي جي دائري ۾ آئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن جي اندر ۾ اُٿندڙ روح جي ابديت وارو آواز هاڻي گهڻو گهرو ۽ شفاف بڻجي وائکو ٿيو آهي. اياز پنهنجو هي ڪتاب جمال ابڙي جي عنايت ۽ يادگيرين وسيلي پورو ڪيو آهي. جنهنڪري هن جمال جي ڪردار، دوستي، مُروت، وضع ۽ انفراديت جو ذڪر به گهڻي پيار ۽ پاٻوهه مان ڪيو آهي. جمال ابڙي کان سواءِ اياز هر ان شخص جو به ذڪر وڏي سچائي سان ڪيو آهي، جيڪو مختلف وقتن تي هن جي زندگي ۾ ڪنهن به حد تائين داخل ٿيو آهي. ڪتاب جو شروعاتي حصو طريقت جي سلسلن، روايتن ۽ صوفي مَتن جو انساني فڪر، هلت چلت ۽ نفسيات تي اثرن بابت اياز جي هاڪاري بحث تي ٻڌل آهي. اياز هن حصي ۾ اُپ کنڊ، اوڀر ايشيا، اُتر آفريڪا ۽ مصر جي ماڻهن اندر سڪون ۽ روحانيت جي ڳولا وارن مختلف طريقن جهڙوڪ راهبانا رياضت، سريت (Mysticism)، گُرو ويدانت، رفائيت، گُرپوڄا (Guru Cult)، يوگ مت، برهم چار ۽ ٻوڌي روايتن جهڙن هم عصر لاڙن جو سولو جائزو پيش ڪندي تصوف جي مختلف لاڙن، اُڀار ۽ وهنوار بابت موزون تفصيل ڏنا آهن. هن تصوف جي وحدت الوجود، وحدت الشهود، سريت ۽ ويدانت جي اهميت کي عقلي بحث هيٺ آڻي آفاقي شعور جي اُڀار لاءِ زور ڀريو آهي. گرونانڪ سميت ڪيترن ئي بزرگ صوفين جي اوائلي شاعري، چوڻين، پهاڪن ۽ مثالن کي نموني طور ڪتاب ۾ شامل ڪيو ويو آهي. ڪتاب جي ٻئي حصي ۾ اياز ٿر، لاڙ، اُتر ۽ وچولي بابت پنهنجن تجربن ۽ مشاهدن کي قلمبند ڪيو آهي. عظيم يوناني شاعر ”ڪازان زاڪس“ پنهنجي Autobiography Cum – Travelogue واري ڪتاب Report to Greco ۾ 1930ع ڌاري ڪيل پنهنجي ديس جي تاريخي ۽ دلچسپ سفر بابت تفصيل بيان ڪيا آهن. زاڪس پنهنجي ان سفر کي يونان جي حال ۽ مستقبل کي سمجهڻ ۽ جاچڻ وارن ڪوششن سان ڀيٽيندي، ماضي جي ڄاڻ کي حال جي شعور جو حصو بنائڻ واري ڪوشش سڏيو هو. زاڪس پنهنجي ڪتاب ۾ قديم يونان جي فِڪر، ڦهلاءُ جي مرڪزن (مندرن)، ديوتائن علمي سرگرمين، وڻج واپار، رسمن ۽ رواجن جو ذڪر روح جي گهرائي ۾ لهي، گهڻي چاهه ۽ سِڪ وچان ڪيو آهي. اياز به پنهنجي هن سفرنامي واري آتم ڪهاڻي ۾ قديم سنڌ جي لاڙ واري ڀاڱي ۾ مذهبن، سڀيتا ۽ مرڪزن (مندرن) جو ذڪر به گهڻي اُتساهه ۽ پيار سان ڪيو آهي. اياز ٿر جو ذڪر ڪندي جين ڌرم جي اوائلي مندرن، اثر رسوخ ۽ سندن پيشوائن بابت خاص ويچار پيش ڪندي جين مت جي فلسفيانه موشگافين کي نهايت آسان ۽ سلوڻي سمجهائڻ وسيلي بيان ڪيو آهي. جين ڌرم جي پرچار ۽ ڦهلاءُ لاءِ ڪم ڪندڙ وڏن مرڪزن ۽ ماضي جي حالتن بابت حال اوريندي، اياز قديم سنڌ جي سڀيتا واري تاريخ جي ڪيترن ئي وڃائجي ويل لمحن کي قلمبند ڪيو آهي. اياز سنڌ جي اوائلي مذهبن بابت پنهنجي هن اڀياس جو سبب ڄاڻائيندي لکيو آهي ته ”جين ڌرم، ٻُڌ ڌرم، هندو ڌرم ۽ اسلام تي به لکڻ چاهيان ٿو. ڇو ته اُهي هن ڌرتيءَ جي تاريخ جو حصو آهن. نه رڳو انهن مذهبن پر زردشتي مذهب تي به لکڻ چاهيان ٿو. ڇو ته پارسي قوميت سنڌ جي تاريخ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي (ص:30). قديم مذهب جي هن اڀياس ۾ اياز وڏي روانيءَ سان هندي ۽ سنسڪرت جي تُز لفظن جو استعمال به ڪيو آهي. اياز پنهنجي اهڙي اڀياس ۾ پاڻ ڪيترن هنڌن تي ويدانتي اثرن جي ور چڙهي انتهائي وجدان واري حالت ۾ ڪٿي ڪٿي سفر در سفر جي ڪيفيت مان لنگهندي تمام وڏا خيال پيش ڪيا آهن. اياز جي روح جون اُڏندڙ هي سِٽون ته ”سمورو عالم پيڙا ۽ دک جو ڀنڊار آهي. سُک جون فقط ڪجهه گهڙيون جيون جو ڏهڪاءُ مٽائڻ لاءِ ڪافي نه آهن. اختيار ۽ جبر ٻيئي نسبتي طور سچا آهن ۽ فقط اُهو روح جنهن کي پوري نجات ملي وڃي ٿي ۽ جو ساري زمان ۽ مڪان کي شعور جي دائري ۾ آڻي نظر وجهي ٿو، اهو ئي سڄو ۽ مطلق سچ ڄاڻي سگهي ٿو (ص:49)“ هڪ ٻئي هنڌ لکي ٿو ته ”مان وقت جي درياهه ۾ ٽٻي ڏيئي، ويرا واهه مان مٿي ٿو اُڀران ۽ مونکي گوڙيءَ جا کنڊر ٿا نظر اچن. مان چاهيان ٿو ته وقت جي درياهه مان جڏهن ٻيهر اُڀران تڏهن گجرات واري محمود بيگڙي جي ڀرسان سِر مٿي ڪري دنيا کي ڏسان (ص:50) اياز پنهنجي هن سفر جي تصور ۾ تمام نيارو ۽ اُوچو ماڻهو ڏيکامجي ٿو. سندس خيال گهڻا انوکا، پنهنجي پسگردائي کان پري هن جي اندر ڏانهن سفر ڪندڙ محسوس ٿين ٿا. ڪيفيتي طور تي اياز مسلسل سفر واري حالت ۾ هوندي، زمان ۽ مڪان جي حدن کان بي نياز، ذهن جي ڪنڊ پاسي ۾ رکيل پنهنجن ياد گيرين کي نهايت تازگي سان بيان ڪيو آهي.
ٿر بابت پنهنجي پيرائتي سفري احوال ۾ اياز ڪنهن تصوريت پسند مصور جيان ٿر جي سونهن بابت پنهنجا تاثراتي عڪس چٽيا آهن. ٿر جي فطري سونهن بابت اياز لکي ٿو ته ”ٿر خدا جي مصوري آهي. جي ڪوئي مغربي مصور ڏسي ته ڪئنواس کي ننگر ۽ ڪارونجهر مان نه هٽائي. ڇو ته اتان جهڙو پيارو منظر هن کي دنيا ۾ وِرلي ملي. مِٺي جا گهر پڪاسو جي ڪيوبسٽ تصويرن وانگر ٿا لڳن. مون کي سارو ٿر تصوير وانگر نظر آيو (ص:68)“. ٿري عورت جي سوڀيا واري رنگ برنگي عڪس کي هن گهڻو وائکو ٿي چٽيو آهي. اياز لکي ٿو ته ”زالن کي رنگا رنگ پڙا، گج ۽ مٿي تي ٿلهيون رڱيل اوڌڻيون هيون. اُهي روهيڙي جي گلن وانگر ٿي لڳيون، جن ۾ بسنت رُت جا ڳاڙها، پيلا ۽ سونهري گلن وارا گل جهولندا آهن. سڀئي ٻانهيون پاتل هيون. سندن پيرن ۾ چاندي جون ڪڙيون ٽيج جي چنڊ وانگر ٿي لڳيون. ڪن کي ڳچي ۾ ڪنڍيون ۽ هس هئا، نڪ ۾ روچي ڦُلي يا نٿ ۽ ڪنن ۾ پنڙا هئا. ڀيلڻين ۽ مينگهواڙن پنهنجا وار جهوني مصري انداز ۾ ويڙهيا ها ۽ انهن کي اڳيان نرڙ تي روپو وينڊو پيو هو. هو وسڪاري کان پوءِ اُس ۾ ٽڙي پيون هيون هنن کي ويندي ڏسي ائين ٿي لڳو ڄڻ ڪي سُرهيون ٻوٽيون پنڌ ۾ هيون. ڪنهن ٻڪرار ڀٽ تي چڙهي بانسري ٿي وڄائي ۽ ان کي ڪڪر آڪاس ۾ دم روڪي ٻڌي رهيا ها. پانڌيئڙيون به وکون ائين وڌائي رهيون هيون ڄڻ بنسري جو سُر انهن کي ڪنهن رَسي وانگر ڇڪي رهيو هو. (ص:78)“ اياز وڏي دور انديشي ۽ گهرائي سان ٿر جي منظرن کي چٽيو آهي. هوءَ مٽي جي مهڪ جيان پڙهندڙن جي ڀر مان لنگهي ٿو. جنهنڪري پڙهندڙ اياز جي خيال سان گڏ سندس ئي لفظن جي بي اختيار وهڪري ۾ وهڻ لڳي ٿو. ٿري ماڻهن جي حالت جو ڏس ڏيندي هوءَ لکي ٿو ته ”مينگهواڙ، گرڙا، مالهي، ڪولهي ۽ ڀيل اسانکي ويندي گڏيا. هيٺيان هڪ کٿي جي گوڏ ۽ مٿي تي ليڙون ليڙ پٽڪو. هنن جا پُٺا اگهاڙا هئا ۽ سج ۾ ٽامي وانگر چمڪي رهيا ها. ائين ٿي لڳو ته کٻڙ ۽ ٻٻر رستي تي وڃي رهيا ها. جن جي اکين ۾ ٻٻر جي چيچڪن جيتريون چپيون هيون. مڙس سنها، سنرا، روهيڙي جي ڪاٺي وانگر جهالائو (ص:77)“.
ٿر جا لوڪ گيت انساني روح جي علامت آهن. ٿري لوڪ سنگيت جي گهرائي ۽ بي ساخته شاعري گهڻي پُرڪشش ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ رهي آهي. وارياسي ٿر جي ڌرتي مان ڦُٽي نڪتل رسيلا گيت ٿري عوام جي رهڻي ڪهڻي، روايتن ۽ ثقافت ۾ جَڙيل آهن. جنهنڪري گيتن جو فطري ترنم، مزاج ۽ وزن ٿري عوام جي نفسيات جو جُز بڻجي پيو آهي. ڍاٽڪي، مارواڙي، ڪاٺياواڙي ۽ گجراتي سنگيت جي سنگم مان جنم وٺندڙ گيت ”گاڏيئڙو“ رات جي چانڊوڪيءَ ۾ جڏهن ٿري راڳين جي اَمر سُرن جو آلاپ بڻجندو آهي تڏهن پوري ڪائنات جي سانت ۾ ڄڻ والار ڪندو آهي. ٿر جي هن پُرڪشش لوڪ سنگيت جو ذڪر به اياز گهڻي وڏائي سان ڪيو آهي. هن ٿري لوڪ گيتن جهڙوڪ ڪجليو، ڀئييو، هيدنڊامڻي، ليالو، جوڌاڻو، مڱريو، ڪونجل ۽ پڻهاري وغيره جو ذڪر حد درجي جي جمالياتي خاصيتن ۽ منظرن سان ڪيو آهي. دراصل ٿر بابت ڪتاب ۾ آيل هي منظر اياز جي شاعري وارا اڳ چٽيل عڪس آهن، جيڪي ٿر جي ماڳ، ماڻهن، ثقافت ۽ رهڻي ڪهڻي بابت قياس آرائي ۽ نشاندهي ڪن ٿا.
اياز ٿر جو هي سفر اندر جي ٽٻي ۾ ويهي لکيو آهي. پر هوءَ ذڪر پٺيان ذڪر واري پنهنجي ويچار ڌارائن کي هڪ ماهر فنڪار جيان ڦڙتيءَ سان جوڙي بيان ڪري ٿو. جنهنڪري سندس بيان ۾ واقعاتي تسلسل گهڻو دلچسپ ۽ رواني وارو بڻجي پيو آهي. هن پنهنجي ذهن ۾ تري ايندڙ واقعن جي هِن ڀَر ته ڪڏهن هُن ڀَر هلندي ڪيترن ئي هنڌن تي 1963ع واري پنهنجي ڀارت-بنگلا ياترا بابت ڪيتريون ئي يادگيريون ڏنيون آهن. هن هنڌ جي سفر بابت رشيد ڀٽي جا لکيل تاريخ وار سفري نوٽ ضميمي طور ٿر جي احوال ۾ شامل ڪيا آهن.
اياز پنهنجي هِن آتم ڪهاڻيءَ ۾ هڪ گهڻ پاسائن شخص جيان گهڻي وسيع ۽ فڪري شڪل ۾ آڏو آيو آهي. ماضي جي اڻ-چٽ يادگيرين مان ڦُٽي نڪتل هن سموري سفري وارتا جو مرڪزي ڪردار جيئن ته اياز پاڻ آهي، تنهنڪري هَن نهايت پاٻوهه سان گهڻي ڀاڱي اُتر سنڌ جي شهرن ۽ دوستن، جي هُن سان سکريا ڪَن ٻين هنڌن تي ويجهو رهيا آهن، جو ذڪر به گهڻي خاصيتن سان ڪيو آهي.
اياز جي هن ذڪر ۾ ماضيءَ واري سکر جا اولڙا گهڻا نمايان آهن. اُتر سنڌ جي حوالي سان سنڌي هاري جو ذڪر ڪندي اياز لکيو آهي ته ”اُتر سنڌ جا هاري مونکي سنڌ جي هر بي گهر هاري وانگر لڳندا ها. صحيح معنيٰ ۾ جي انسان ڏسڻو هجي، جنهن ۾ ماڻهپو آهي، مريادا آهي، پر آپي پُڻو ڪو نه آهي، شهر جي دغا، فريب جي ماحول کان دور آهي، ويساهه آهي، خدا ۽ تقدير تي مڪمل ڀروسو آهي ۽ جو رضا تي راضي آهي ته اُهو سنڌي هاري آهي.(ص:160).
هن مختلف وقتن تي اتر سنڌ جي هارين سان ٺيٺ سنڌي لفظن، ڳوٺاڻي جيوت، وڏيرڪي ظلم، رسم رواج ۽ زندگي جي ٻين قصن ڪهاڻين بابت پيرائتا حال ڪيا آهن. هن نموني طور هڪ هاري الهوڌائي انڍڙ سان ڪيل پنهنجي غير معمولي ڪچهري کي پڻ قلم بند ڪيو آهي. سنڌ ۾ اڪثر آجپي جي اهڃاڻ ۽ علامت طور سمجهه ايندڙ شاهه جي ڪردار”مارئي“ بابت به اياز ڪيترا نوان سوال اٿاريا آهن. هن ڀٽائي جي ڪلاسيڪل شاعري ۾ ڳايل مارئي جي قيد کي قفس عنصري ۾ انساني روح جي قيد سان ڀيٽيندي نئين تشريح ڪئي آهي. جنهن ڪري مارئي مزاحمت بجاءِ انساني روح جي علامت بڻجي آڏو آئي آهي. هن گهڻي دردمنديءَ سان ڪاهَن وسيلي قديم سنڌ اندر ڪيل اُجاڙ جو به تاريخي ذڪر ڪرڻ کانسواءِ سنڌ جي پُٺ تي پيل سياست ۾ ٻارڻ طور ڪم ايندڙ ڪارڪنن کي، سياست اندر تحقيق ۽ تجسُس واري علمي رويي ۽ جذبي ڌارڻ جي تلقين ڪئي آهي.
بلاشڪ اياز جي هي ڪهاڻي، سندس جذبن جي سونهن ۽ سچائي جو اهڃاڻ هوندي، وقت جو سفر بڻجي پئي آهي. جنهن ۾ ڄاڻ ۽ ڳولهاجي جستجو ته اثرائتي احساس جي صورت ۾ آڏو آئي آهي، پر فڪر ۽ گهرائي جو ايڏو وڏو معنويٰ داخلي تناسب سنڌ جي نئين ٽهيءَ لاءِ اڃان گهڻو اوپرو آهي.
(16 فيبروري 1995ع تي اياز جي هٿ اکرن ”چندر ڪيسواڻي لاءِ سوکڙي“ لکي موڪليل ڪتاب سان گڏ ٻه اکر لکڻ لاءِ نينڌ ڏيڻ جي موٽ ۾ لکيو ويو، جيڪو تڏهن سندس خواهش تي ماهوار ” سنڌ سجاڳ“ ڪراچي ۾ چپيو هو.)