• جي گهاريا مون بند ۾
لالچ، اڳرائي ۽ پرمار جي نين معنائن ۾ هلندڙ اڄوڪين جنگين دنيا جي گولي کي موتمار ۽ بي رحم موسمن جي لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو آهي، دنيا سرحدن کان آجي، اُن رڻ جيان ڀاسي ٿي، جتي گونگن ۽ ٻوڙن جي قبضي ۾ عالمي قانون به هڪ طرفو ۽ انڌي هٿان لاڳو ٿي ٿو. ڪلاسيڪي سنڌي چوڻين: ”ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا“ ۽ ”جيڪو ڏاڍو سو گابو“ جيان کريل حڪمران جهان ۾ لٺ کڻي هلڻ جو شوق پالين ٿا ۽ ٽيڪر ۾ اچي ”گابو“ ٿيڻ لاءِ اجائي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جو ماحول جوڙين ٿا، اڌڙوٽ عورتون، ٻُڌا ۽ ابهم ٻار انهن جي جاون ۽ خرمستين ڪري ڏهاڙي اڻ ڏٺي/اڻ گهرئي موت جي منهن ۾ اچي ڀاڱا ٿين ٿا. روانيءَ سان ٿيندڙ ظلم ۽ زور جي انهن ڏيکن تي سوچيندڙ ماڻهوءَ جو من ته هيڪاندو ماندو ٿي پوي ٿو. تڏهن نظرياتي، قبيلائي، مذهبي يا ملڪي انتها پسندي ان منظر ۾ معنيٰ وڃائي ويهي ٿي. دوستيون، جذبا، رشتا ۽ ڳنڍ، ڪيهن، دانهن ۽ تباهيءَ جي اثر ۾ نئين سر نيون سرحدون ۽ نيون معنائون ڳولڻ لڳن ٿا.
ڏسجي ته عراق، لبنان، ڪشمير ۽ فلسطين ۾ ٿيندڙ هٿيار بند ڪاروائيون ۽ کين ڪچلڻ لاءِ جوابي هلائون، ٻارن جا لاشا ۽ بي گهر ماڻهو، آهون ۽ دانهون ۽ پناهن جي ڳولا واريون اهي سڀ خوفناڪ ڪهاڻيون ايڪويهن صدي جي اسريل اڄوڪي دنيا ۾ به اڃا جيئن جو تيئن ورجائجي رهيو آهن، جهڙي طرح اڄ کان اڌ صدي اڳ سنڌ ۾ حُرن خلاف هرلنگهه، لوڙهي ۽ وستي ۾ رڻ ٻريو هو. بم، بارود ۽ تباهيءَ جي ان تاريخي الميي جو اڻ ڳڻيا انسان، گهر، ٻار ۽ ڪٽنب بي ريا شڪار ٿيا هئا. انهن حر ٻارن جو ٻالڪپڻو سندن گهرن تي ڏهاڙي جي سرڪاري حملن ۽ هلائن ۾ ڪچلجي ختم ٿيو هو. اهي ماءُ جي ڪُک ۾ سپاهين جي اوچتي ڪاهه تي ٺڪاءُ ٻڌي ڪوماڻجي ويندا هئا. انهن جا ڇرڪ ۽ اُڌما پڙهي اڄ به ڄڻ هانءُ ولوڙجي وڃي ٿو. عجب جهڙا ۽ قدآور آهن اُهي حر ٻار، جن اهڙن ڪلورن کي ذهنن ۾ سانڍي رکيو ۽ هاڻي ڪاڳرن تي يادگيريون لکي ڪتاب آڻي، سنڌ ۾ جس کٽيو آهي. الهواريو بهڻ، حاجي گل محمد نظاماڻي ۽ حاجي ولي محمد نظاماڻي اڄ جا وڏڙا، اهي تاريخي ۽ معصوم، باندي ٻار آهن، جيڪي مائرن جي ڪُک ۾ وقت کان اڳ وڏا ٿي آڏو آيا. انهن جي معصوميت، بي چيني ۽ ڀوڳنائن جا قصا استاد نظاماڻي جي مرتب ڪيل ڪتاب ”جي گهاريا مون بند ۾“ ۾ اچي هاڻي سنڌ جي قلمي تاريخ جو اهم حصو بڻجي چڪا آهن. هي ڪتاب حُر تحريڪ ۽ ان دور جي ساروڻين تي ٻڌل هڪ دستاويز آهي، جيڪو تحريڪ دوران پيش آيل واقعن جو جذباتي ليکو چوکو پيش ڪري ٿو. ڪتاب ۾ ساروڻيون ٻڌائيندڙ ٽئي شخص لوڙهن ۾ ڄاوا ۽ نپنا، ٽنهي ٻارن لوڙهن ۾ ڪچلجي ختم ٿيل پنهنجي معصوميت ۽ ننڍپڻ جو نڪو ڪاٿو ڪيو ۽ نه ئي سنڌ کان ڪو دان گهريو آهي. ناحق جي ڪا ڪٿ يا ليکو چوکو انهن معصومن کي پنهنجو ٻالڪ پڻو ورائي نٿو ڏئي سگهي، ڪالهه جا باندي اهي ٻار بيشڪ اڄ به پنهنجي فقيري ۾ خوش ۽ ٿانيڪا آهن. انهن جون هي ساروڻيون پڙهي دل ڀرجيو اچي ۽ ڏک جي وشال سمنڊ ۾ پاڻ کي ٻڏندي محسوس ٿي ڪري.
ڪتاب جو پهريون حصو الهه ورائي بهڻ جي يادگيرين تي ٻڌل آهي، جنهن ۾ بهڻ صاحب ان دؤر جو سياسي ۽ سماجي نقشو چٽيو آهي، جڏهن اُپ کنڊ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ آزاديءَ جون تحريڪون هلي رهيون هيون ۽ سنڌ جا حر پنهنجي مرشد جي پوئلڳيءَ ۾ ڪنهن وساريل قبيلي جيان ڪيئمپن ۾ واڙجي زندگي گذاري رهيا هئا. ڪتاب جو ٻيو حصو حاجي ولي محمد نظاماڻيءَ جا قصا آهن. جن ۾ هُن حر ڪئمپن جي حالت ۽ ان دؤر جي راشي سرڪاري عملدارن جي ڪڌن ڪرتوتن جا وکا پڌرا ڪيا آهن. ڪتاب جو ٽيون حصو حاجي گل محمد نظاماڻيءَ جي يادگيرين جو اهم حصو آهي. جنهن ۾ هُن سورهيه بادشاهه جي گاديءَ جي بحاليءَ جون ڳالهيون ٻڌايون آهن.
ڏکن ۽ خوشين سان ٽمٽار انهن جا هي قصا لوڙهن ۾ آيل يادگيريون، شاديون ۽ غميون، لاڏا ۽ لنئون ڏاڍيون عجب جهڙيون محسوس ٿين ٿيون. ڄڻ ڪي خوشين جا کيڙ جيڪي پيڙا ۽ ڀوڳنائن جي وڪڙ ۾ آيل انهن ٻارن کي وندرائيندا هجن. حُر تحريڪ جو اهو جهيڙو سڌو ورهاڱي کان اڳ جي انگريز حڪمرانن سان هو. پر حُر تحريڪ جا هي بانڌي ٻار پنهنجي ڪٽنبن سان گڏ، ورهاڱي کان پوءِ به لوڙهن ۽ ڪئمپن ۾ جيل جهڙين حالتن هيٺ رهيا.
جڏهن هندستان ورهائجي ٻه ڀاڱا ٿيو. تڏهن ٻنهي پاسي آزاديءَ جي ويڙهه وڙهندڙ اڳواڻن کان اهو وسري ويو هو ته، حر نالي ڪي حريت پسند به سنڌ ۾ آزاديءَ جي جدوجهد ۾ جنبيل ۽ ائين ڀاڱي ڀائيوار هئا، جيئن اُپ کنڊ جا ٻيا خير خواهه قبيلا ۽ اڳواڻ پر حُر آزاديءَ کان پوءِ به باندي رهيا، ائين ڄڻ ڪو اڃان به انگريزن جو راڄ هلندڙ هجي. اهي پنهنجي ئي وطن ۾ اڃان جنگي قيدي رهي هيسبا رهيا. ستم ظريفي ۽ رنج جو اهو ڏيک انهن جي ذهن ۾ سڀني ڏکن تي حاوي آهي.
”ڪڏهن ڪڏهن حُر ڪئمپ ۾ ڪو خيرات جي ديڳ لاهيندو ته مان ٿانوءَ کڻي اچي پهچي ويندو هئس، جيئن غريبن جا ٻار اڄڪلهه ڪندا آهن. ڪڏهن ته ماڻهو رحم کائي ٿورا چانور ڏيندا هئا، ورنه ڌڪا ملندا هئا، خيرات جو ڀت به نصيب نه ٿيندو هو، هميشه بکيا ئي رهندا هئاسين. جڏهن ڀت نه ملندو هو، تڏهن هڪ پاسي بيهي روئندو هئس. ان وقت امان ۽ بابا ڏاڍا ياد ايندا هئا. هميشه اها دعا گهرندو هئس ته امان ۽ بابا آزاد ٿي اچن جيئن اسان پيٽ ڀري کائي سگهون- حاجي ولي محمد نظاماڻي“
پرهه ڦٽي ويل ڳڀي جي ڳولا ۾ ڀرپاسي نڪري ويندڙ مردن ۽ عورتن جي محنت ۽ پورهيو، اڌ اگهاڙن ٻارن جون اجهاميل اکيون ۽ ٽٽندڙ زندگي ان دور جو حاوي الميو هو. انهن حالتن جي پسمنظر ۾، حُر ٻارن جون ڪهاڻيون پڙهندي لڱ ڪانڊارجي وڃن ٿا، سچ پچ ته انهن قصن ۾ رکيل درد کي سڌو پنهنجي اندر ۾ لهندي محسوس ڪجي ٿو.
”ونگي ڪئمپ ۾ روزانو ٽيهه، پنجٽيهه ماڻهو مرندا هئا. جن کي دفن ڪرڻ وارو به ڪير ڪو نه هوندو هو. ويچاريون ضعيف عورتون، ٻڍڙا پيا قبرون کوٽيندا هئا ۽ لاش دفن ڪندا هئا، ڇا جو غسل ڇا جو ڪفن ۽ شرعي رسمون، بس عجيب بي ڪسي ۽ بيوسيءَ جو دور هو- حاجي گل محمد نظاماڻي“
الهورايو بهڻ جڏهن لوڙهي ۾ رهندڙ پنهنجي ناني جانيءَ جو ذڪر ڪري ٿو ته محسوس ٿئي ٿو، بهڻ صاحب سالن پڄاڻان انهن ڪيفتن کي تاتيندي ڪيڏو نه رُنو هوندو. سچ ته، بهڻ جي ان بيان ڄڻ منهنجي به دل جهوري ڇڏي آهي.
انهن ٻارن جي اکين ۾ رڳو سندن مرشد سورهيه بادشاهه ئي واسو ڪندو هو ۽ انهن جا ڪن مرشد جي تراني سان ٻُرندا هئا. انهن ڏينهن ۾ ٻارن کي رات جي اوندهه ۾ يا باک ڦٽي مهل جنهن قسم جا راڳ سيکاريا ويندا هئا، اهي پنهنجي روايت منجهه سندن قومي ترانا هوندا هئا، جئين:
”ڀلا ڄام! هن غلام سندو سوال سڻج تون“
يا
سسئي توجي سڏ ڪيا
اي سسئي توجي سڏ ڪيا
۽ ٻيو باندي وراڻيندو هو:
هوت ٻڌا ڪي نه دوست ٻڌا.
يا
”اسانجي شهنشاهه کي تون سلامت رک خداوند“
تبديلي جي تمنا کڻي جيئندڙ هي معصوم ٻار ۽ سندن ڪٽنب آزادي جي انتظار ۾ ئي رهيا. حُر تحريڪ خلاف لڳل انگريزي مارشل لا جو سڌو ۽ بي ريا شڪار ٻار، ٻڍا ۽ بي پهچ عورتون ٿيون هيون، ڏاڍ ۽ جبر جي انهن ڏهاڙن ۾ جيڪو انهن ڀوڳيو، اهو هڪ درد جو درياهه هو، جيڪو عمر کان اڳ انهن معصومن پار ڪيو. هن ڪتاب جا ٽيئي هيرا الهورايو بهڻ، حاجي ولي محمد نظاماڻي ۽ حاجي گل محمد نظاماڻي. هتان جي سنڌين جي لڏ پلاڻ ۽ هندستان مان آيل ماڻهن جي آمد جا اکين ڏٺا شاهد آهن. تڏهن نه اين جي اوز جو دور هو، نه انساني حقن جي تنظيمن جو ڪو تصور، نه ئي سُڌ سماءُ جي ذريعن جو اثر رسوخ، لوڙهن ۾ قيد انهن باندين پنهنجي اذيتن کي پاڻ پنهنجي ذهن جي ڪئنواس تي پينٽ ڪيو آهي. اهي اذيتون ۽ انهن جو درد انهن مرشد جي ميراث سمجهي سنڀاليو آهي. توڻي جو اسان راجا جي ريل نه ڏٺي پر بهڻ پاران پينٽ ڪيل نقشي ۽ ڪهاڻين وسيلي اسان ”راجا جي ريل جو ڌڌڪو ۽ ان جي روايتي ڪوڪ کي ڪنائي سگهون ٿا.
لوڙهن جي انهن باندين کي جڏهن پنهنجي آزاد ٿيڻ جي پڪ ٿي ته انهن جي ڪٽنبن ۾ اهو بحث ٿيڻ لڳو ته ”هتان نڪري ڪيڏانهن هلنداسين؟“ ڇا ڪاڻ ته سندن ڳوٺ ”گڙنگ“ دشمنن جي فوج تباهه ڪري ڇڏيو هو. سڀ کان وڌيڪ اتساهيندڙ منظر ته آڌيءَ رات آزادي جي گهنڊ جو هو، جنهن کي بهڻ صاحب هئين پينٽ ڪيو آهي:
”انهن مان گهڻن جو رُخ جهول جي ريلوي اسٽيشن ڏانهن هو. جتان هن کان اڳ ان ساڳي راجا واري ريل ۾ قيد ٿي هي سڀ آيا هئا ۽ اڄ وري اها ساڳي ريل کين پنهنجن محبوبن سان ملائڻ لاءِ واپس وٺيو پئي ويئي. اهڙي ريت صبح تائين هي بنديخانو 90 سيڪڙو خالي ٿي ويو. اهي سڀ جهوپڙيون خاموش هيون. هاڻي انهن پڃرن جا پکي اُڏامي چُڪا هئا پنهنجي پنهنجي ماڳ ڏي.“ يادگيرين جو هي داستان پرماري طاقتن خلاف هڪ جيئري جاڳندي ايف.آءِ.آر آهي، جنهن ۾ ڪيترن ئي معصوم، مجبور ۽ بيوس انسانن جون آهون ۽ دانهون درج ٿيل آهن.
انهن يادگيرين کي پڙهندي الاهي ڇو مَن ابو غريب ۽ گوئنٽانامو بي جي باندين ڏانهن به لڙي وڃي ٿو. انڌيرن ۾ بند، بي خبر ۽ اڪيلا اهي باندي به ذهن جي ڪئنواس تي ڪي ته چٽ چٽيندا هوندا، انهن جون ساروڻيون به ڪو لهڻو ۽ ليکو چوکو ڪو ائين چڪائي سگهنديون؟ اُرهه زوراين ۽ ڏاڍ جون اهي بي واجبيون جيڪڏهن حُر ٻارن جيان هر ڪو باندي درج ڪري تاريخ جو حصو بڻائي ته هوند رڻ تي قابض گونگن ۽ ٻوڙن کي هڪلي ٻاهر ڪڍي سگهجي ٿو.
(19 آگسٽ 2006ع تي پريس ڪلب ڪراچي جي ادبي ڪاميٽي پاران ڪرايل ڪتاب جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهيو ويو.)