• منظر منظر دل جي اندر
رات جو پويون پهر ۽ چاندني
چنڊ ٿو چوٽيون سفيدن جون چُمي
لوڌ تارن جي لڪي ڪيڏانهن ويئي
تون به تنها مان به تنها شاعري
ذهن جي ڪينجهر مٿان
ڄڻ نير ڳين وانگي لٿي،
۽ پڙاڏن سانت کي چيري وڌو.....
سانت موٽي رات کي ڀاڪر وڌا.......
چنڊ ويڙهيو چيلهه پنهنجي کي چمند
مون جهپيو آ نظم هڪڙو جهول ۾
چنڊ اُڇليو يا سفيدي مان ڇڻيو
يا اڏايا ياد جيڪي واءُ ۾
رنگ سي تنهنجا سٽون بڻجي ڪريا.
نظم جو هي سٽاءُ ڏس ڏئي ٿو ته فياض Perfection جي چڪر ۾ پنهنجي شاعري ضايع نٿو ڪري. وقت سان گڏ هلندي، هر پَل هُن پنهنجو پاڻ کي نون رنگن ۾ رڱيو آهي ۽ نون سانچن ۾ وڌو آهي. هُن پنهنجي شاعراڻي سفر ۾ اهڙا نظم به لکيا آهن جن کي پڙهندي محسوس ٿئي ٿو ته هن جي فني حيثيت سگهاري ۽ سحرتاري ڪندڙ آهي، ۽ هو پنهنجي پسگردائي ۾ ٿيندڙ واقعن ۽ لمحن جو پَل پَل اثر قبول ڪري رهيو آهي، سندس لفظن سان وچڙڻ جو ڍنگ ۽ مصرعي جي ڀيٽ ۾ استعارا ته ڄڻ سندس ذات مان ڦٽي نڪرن ٿا. فياض جي شاعريءَ منجهه جيڪا وٿ پاڻ ڏانهن ڇڪي ٿي سا سندس جذبي جي شدت، حالتن جي خبر گيري ۽ خيال جي نواڻ آهي. هن جي پوري شاعري ۾ سندس ذات جو اولڙو ۽ الهڙپڻو هڪ ئي وقت رمندي نظر اچن ٿا. اهو سبب آهي جو هن جا کوڙ سارا نظم پنهنجي حوالي سان پاڻ مرادو مڪالماتي فضا به جوڙين ٿا:
چنڊ پنهنجي پور جوڀن ۾ هيو
شهر جي روشن بتين کان پرڀرو
هر طرف هو سانت جو وايو منڊل......
ساٿ تنهنجي سان سجايل
زندگي جي هر گهڙي
رات جون لاحد حدون
۽ تنهنجي وارن جو چڳون
هڪ ٻئي کي پاڻ ارپڻ لاءِ
ڄڻ آتيون هيون
چنڊ ان سنجوڳ تي ارهو ٿيو......
ترورا لهرون ٿيا.......
چنڊ جو پاڇو هو ڄڻ
تنهنجو چهرو چاندني
هلڪي گلابي رنگ ۾ رڱي ڇڏيو
ڏسندي ڏسندي واءُ جو جهوٽو وريو....
سمنڊ جي وحشي نڙيءَ مان
نڪري اوناڙيون پيون
۽ تجسس ۾ ڀريل
تنهنجي اکين مون کي ڏٺو
سمنڊ جا منظر سمورا
ڪنهن اڇوتي سونهن جو سيلاب ها
دلربا او دلربا توساڻ گڏ
عشق جا سڀ پيچرا پُر خواب ها.
فياض جي شاعري جو چٽو مرڪز پيار آهي، ان جي موضوعي پکيڙ ۽ لطف کي هو ائين محسوس ڪري ٿو ڄڻ اهو پيار، سندس آدرش به هجي. هونئن به محبت لاءِ شاعري ۾ عڪس ۽ علامتون پاڻ سان گڏ نيون معنائون کڻي اچن ٿا. اولهه جي هم عصر شاعرن ڪيٽس، پاز ۽ نرودا جيئن محبت جي هڪ ئي موضوع کي الڳ الڳ ۽ منفرد اهڃاڻن ۾ گهڙي پنهنجي نانءَ ڪيو آهي. تيئن سنڌ ۾ هر هر موضوع بڻجندڙ محبت کي فياض نرالي ورتاءَ ۾ الڳ رنگ ۾ کڻي رڱيو آهي. فياض به پنهنجي انگوري خيالن، پيار ۽ پرڀات جي تجربن ۽ ڏيکاءَ لاءِ تشبيهن، عڪس ۽ استعارن جو ٺهڪندڙ ۽ برجستو استعمال ڪيو آهي.
هن لفظن جي ٽيڪ تي شاعريءَ ۾ چٽيون پٽيون تصويرون ٺاهيون آهن. هن جا چٽيل عڪس Concrete به آهن ته Abstract به، هن متحرڪ عڪسن وسيلي ٽاڻن کي نه رڳو پڙهندڙ سامهون جيئرن جاڳندين تصويرن ۾ ظاهر ڪيو آهي، پر اڪثر جڳهن تي کين متحرڪ ڪري Cinematography جو ڪم به ورتو آهي:
واڱڻائي شام جا
منظر سنڌؤ تي پئي لٿا
ڏينهن اوٻاسيون ڏئي ٻوٽيون اکيون
رات کوليون ننڊ مان نيريون اکيون
بلب هڪ هڪ ٿي ٻري پيا
ٿي لڳو سارو سکر
سورج مُکي جي پوک جان
ان ويل لڇمڻ ۽ ومي
ساڌ ٻيلو پئي گهميا
نيري سانجهيءَ جو هوا ۾
ڪا عجب سرهاڻ هئي
جو صدين جو ٿڪ پئي
نيڻن ڪراڙن ۾ پليو
مهراڻ تنهنجي شام جا
منظر انهن مان پي ويا
خواب هو يا ڪي حقيقت
ياد لمحا ٻئي جنم جا جي ويا.
جذبي ۽ سچائيءَ جي هڪ شڪل اها آهي، جيڪا سمورين مصلحتن کان آجي، اوچتو اسان جي اندر جو ڪڙو کڙڪائي ٿي ۽ اکين کي حيران ڪري ڇڏي ٿي. فياض جي شاعريءَ ۾ سچائي، ڇڪ ۽ جيڪا اندر جي پيڙا آهي ان کي ڏسي نه ٿو سگهجي رڳو محسوس ڪري سگهجي ٿو. اهو ئي فياض جو هنر آهي جنهن ۾ سندس انفراديت ۽ سندس اهڃاڻ آهي. سنڌ ۾ شاعرن جو هڪڙو مسئلو اهو به رهيو آهي ته هو موضوعن لاءِ ڀٽڪندا رهن ٿا. کليل اکين سان زندگي جو سفر ڪندڙ هن ذهين ۽ حساس شخص کي، اڪيلائي توڻي هجوم ۾، جتي ڪٿي عرفان حاصل رهيو آهي. هو هن ڊگهي ۽ ڪشادي ڌرتيءَ جي ڊيگهه ۽ ويڪر تائين ۽ فضائن ۽ خلائن ۾ به لڳاتار اُڏام ڪندو رهي ٿو. ائين لڳي ٿو ڄڻ پنهنجي دور جو ڪو مسئلو، ڪهاڻي يا ڪو واقعو، حسيت جي هن مسافر جي عقابي اکين کان وانجهيل ناهي ۽ هو هر ڀيري هڪ نئين احساس سان پاسا ورائيندي محسوس ٿئي ٿو:
هوائن ۾ ڇيرين جي جهنڪار آهي
۽ هي مهل موهن جي نچڻي لڳي ٿي
ڇڪي آئي ڇولي جو آنچل هوا.....
سمنڊ جي آهن مان اٿندڙ نمي
لڳي ٿو هوائن جي نازڪ ڪلهن تي
ڪو فطرت جي وارن جو پاڇو اڏيو آ
پري چنڊ، چوڙيءَ ڀڳل جيئن بيهي
تڪي ٿو ڪنڌيءَ جي رنگن کي ائين
ته ڄڻ باغ فطرت جو دربان آهي
جوان جسم جا رنگ ويرين سان کيڏن
سنڌيا ويل ڏيئا ٻريل ڄڻ گنگا ۾
انهيءَ ويل تون شوخ رنگن کي اوڍي
هوا ۾ اُڏائي پرين وار پنهنجا
اجالن جي سامهون ائين اچ نه تون
اڃا مس پنهنجيءَ وهي کي پڳا هن
ائين ڪر نه، گوري اُٻهرا ڪڪر
متان هار ٻانهن جو بي خود وڌي پئي...
٭
اڃا شور ساڳيو آ ساگر ڪناري
اُهي مست ويرون ۽ چنچل هوائون
حواسن تي جيڪي وڃن ڇائنجي
چري دل لڳيءَ جي دلين جا منظر
۽ اوهان جي اکين جي ڪجل جان ڪڪر
نظارن ۾ نيشان تنهنجي وکن جا
هندوري جيان هيرويرون ٿي لوڏي
رُلي نيٺ پهتا پرين خيال توڏي
تون ناهين، نظارا اُجهاڻل لڳن ٿا
هندورو هوا جو به ويران ڀاسي
حياتيءَ جا منظر بدلبا رهن ٿا
مگر ياد جو ڪو نظارو نه بدليو
اوهان جا رويا ته موسم جيان ها
منهنجي ڀاڳ جو ڪو ستارو نه بدليو.
فياض شوخ ۽ ڀڙڪيلن روين جو شاعر ناهي، سندس نظمن جو تاثر شبنمي ڦوهاري جيان وجدان تي ڦڙو ڦڙو ٿي وسي ٿو، ڪؤنري ۽ ڪچڙي لهجي، غنايت، ۽ حسن آفرينيءَ جي فطري مرڪب هن جي شاعريءَ ۾ هڪ اهڙي فضا کي جنم ڏنو آهي، جيڪا خوابناڪ ۽ بيداري جي احساس کي ڇهي ٿي. هو اک ڇنڀ ۾ سوچ جي هر حصي کي متحرڪ ۽ احساس جي تارن کي ڇيڙي ڇڏي ٿو. هن وٽ تکا ۽ چڀندڙ جذبا به (هن جا نظم ”ارڏو اروڙ“ ”پوڙهو انقلابي“ ۽ ”خواب ڀيانڪ“ ڏسجن) پنهنجي مخصوص غنائي ۽ ليلائي روين سان اڀري سامهون اچن ٿا. هن جي همدمي جو احساس نهايت سچو ۽ شفاف آهي، جيڪو اوندهه ۽ روشن ٻنهي لنگهن تي هن جو ساٿي آهي. هن پنهنجي زندگي جي سمورن تجربن کي اهڙي ريت پيش ڪيو آهي جو اُهي هاڻي نه رڳو اسانجي دلين ۾ لهي وڃن ٿا پر اسان جي حواسن ۽ شعور جو حصو بڻجي وڃن ٿا. فياض جا نظم ”درد به ڏينڀوءَ جهڙا آهن“، ”دين فطرت“، ”جشن بهار“ ۽ ”زندگي“ اهڙين رمزن، اثر آفريني ۽ معنيٰ جو عجيب ڀنبدار رکندڙ اهم نظم آهن:
زندگي ها زندگي
آهي ڀلا ڇا زندگي
زندگي ڪنهن دلربا جي
سار جو سوداءُ آ
يا شهيدن جي ونين جا
ويس ڪارا
زندگي آهي اڇو ڄڻ
برف جو ڪهسار ڪو
ڪو مٺو ڀاڪر به آ
دشت ۾ ڄڻ سائبان
زندگي ڄڻ سُڃ آهي
اڃ آ واڪا به آ
زندگي هڪ مؤج آهي
زندگي ڄڻ ساحلن جي
ڪا هوا بيڪل به آ
زندگي ها زندگي
جنهن کي نه مان سمجهي سگهيس.
فياض نظم جي صنف کي ئي پنهنجي Perception جي سمورين پاسن ۽ ڪيفيتن جي اظهار لاءِ وقف ڪري ڇڏيو آهي. هن جو مخصوص گهاڙيٽو سندس ئي خيال جي پڌرائي واري عمل کي حرڪت ۾ آڻي ٿو. جيڪو وري سندس خيال جي ڳجهن ۽ چُهنبدار پاسن کي به کولي کڻي منظر تي آڻڻ ۾ مددگار ثابت ٿيو آهي. سندس نظم ۾ هڪ مخصوص فرد جي دل جو ڌڙڪو صاف ٻڌڻ ۾ اچي ٿو. هو زندگي، حالتن ۽ ان جي اثرن جي هٿ هيٺ رهي ٿو ۽ في الحقيقت ان ماحول سان رلي ملي وڃي ٿو، جتي انفراديت، سچوئيشن سان وابستگي ۽ شين جي ماهيت دريافت ڪرڻ جو لاڙو وڌيڪ آهي. هو هڪ ئي نظر ۾ انساني رشتن جي نزاڪت ۽ تهذيبي غم (سندس نظم ”رات روپا ماڙي جو گس“ کي ڏسجي) جو به کن پل ۾ نظارو ڪرائي ٿو. اها فياض جي بي نيازي ئي آهي جيڪا سندس شاعري ۾ هڪ پُڪار بڻجي آڏو آئي آهي. هي شاعري فياض جو پنهنجو آواز آهي، سندس نئين لهجي ۽ نئين دور جو آواز.
(17 جون 2005 تي هوٽل ريڊ ڪارپيٽ سکر ۾ فياض ڏاهري سان ملهايل شام ۾ پڙهيو ويو)