• شيخ اَيازَ ـــــــــــ پِڇاڙڪو عڪس!
”اياز جي گهڻ رُخي شاعريءَ جا ڪهڙا بنياد آهن.....؟“
انيڪ گهڻ فڪري اڀياس اياز جي شاعري جو بنياد آهي.
”اياز جي شاعراڻي جَڪڙ جو پَد ڪيترو آهي......؟“
هوءَ جديد سنڌي شاعريءَ جي چوٽي آهي.
”اياز جو شعور ڇا آهي........؟“
عالمي هم عصر ادب جي پرک ۽ اڀياس اياز جو شعور آهي؛ جو علم جي آوي ۾ پچي راس ٿيو آهي.
”۽ اياز جي شاعري جو ڪئنواس......؟“
ڪائنات جي وِشال ڪُنڊن تائين پکڙيل لفظ اياز جي شاعري جو ڪئنواس آهن ۽ سونهن اياز جي شاعري جو ڏيک آهي.
”پر ٻُڌو اٿم ته اياز اڀمان ڀريو آهي.......؟“
ها! هر ڪوي تخليق جي زور تي برابر ڪُڏندو آهي. پر اسانجي اندر جي اک ۾ موتي پاڻي لهي آيو آهي، جيڪا اڇاڻ کي ميرو ڪري ڏسڻ جي هيراڪ ٿي پيئي آهي.
”اياز هٺيلو آهي........؟“
نه! اياز اڏول آهي. اَرڏائي هن جي شعوري سگهه مان جَنمي ٿي.
”اياز پنهنجي حيثيت وڃائي ويٺو آهي........؟“
پر، سنڌڙي تي سِر ڪير نه ڏيندو، سهندو ڪير ميار او يار جو خالق مڃتا جو محتاج ڪونهي، مڃتا پاڻ مهان ڪوي تي ماڻ ڪري ٿي.
”تون اياز جي ڀَر ٿو جهلين.......؟“
نه! مان تاريخ جي ڀَر ٿو جهليان.
”اياز ڏوهي آهي......؟“
سَر جي گدلي سينور تي نيل ڪنول به ڏوهي آهي! اڻ ڄاڻائي اسان جو عقيدو ٿي پئي آهي.
”اياز سنڌ جي تاريخي ڪردارن جي ڀيٽ غدارن سان ڪئي آهي.....؟“
۽ ..........اسان اڄوڪي سنڌ جي غدارن جي نسلي ڀيٽ پڻ تاريخي ڪردارن سان ڪئي آهي.
”اياز اسانجي نسل جو غدار آهي.......؟“
چُڪ ٿو ڪرين. غداري جا پِڙ هلائيندڙ اسانجي نسل جا غدار آهن.
”تون اياز جي اثر ۾ ورتل آهين......؟“
ها! پنج هزار سال پراڻي تهذيب جي اثرن پوري جُڳ کي متاثر ڪيو آهي.
”اسان اياز جو گهيراءُ ڪنداسين........؟“
تاريخ جي هنج ۾ ويٺل سچ جو گهيراءُ ڪيئن ڪندين.
”اياز ڪتابي ڪوڙ آهي......؟“
سچ کي پُڇ نه ٻڌ: هر اُهو ليکڪ وجودي ڪوڙ آهي جيڪو قلم جي ڪَت هيٺيان ڪوڙ رکي، سچ کي ليڪن جو ليپو ٿو ڏئي.
”اياز کي عوام معاف نه ڪندو.....؟“
پر جاڳرتا جا سرواڻ عوام جا مهندار هوندا آهن.
”اياز بابت عوام فيصلو ڪري ڇڏيو آهي......؟“
انياءُ جي اک سان نه ڏس. ڪوڙ جي ڳيت ڏيڻ تي ڳڀا ٿي ويندين.
ائين ۽ اهڙن ٻين کوڙ سارن خيالن جي ڀڃ ڊاهه ۽ سوچن جي جوٽيل جنگ منهنجي لاشعور کي تيز ڪري ڇڏيو ۽ مان وڏي وِک ڀريندو نوجوان چترڪار خدا بخش ابڙي جي عڪس جهٽيندڙ اک جي نوڪ تي اک اٽڪائيندو، رستو اُڪلائيندو پئي ويس.
پرنس ڪمپليڪس جي ”اي ٽاور“ ۾ چوٿين ماڙ تي ساڄي ڪنڊ ۾ کوڙيل در جي بيل وڄڻ سان ڪا اک آئي هول (Eye Hole) ۾ اٽڪي تڪڻ لڳي. در کُليو؛ ڪو ڇَوڪر اسانجا نالا پُڇي، وڃي وري موٽي آيو. اسانکي وٺي وڃي هن اياز جي اڀياسي روم (Library) ۾ ويهاريو. روم جي ڇت تائين سٿيل ڪتابن جا شيلف؛ بخارا واري شاهي قالين جي مهڙ ۾ رکيل اڪيلي صوفا مٿان ڇپر جيڏي گلوب جون هيڊيون بتيون سنهڙي سوجهري جو دائرو ٺاهي ٻرڻ لڳيون. در جي کليل اڌ تاڪ تي اڙيل منهنجي اک پئي ڦٿڪي. اياز اڌ وِک جي فاصلي سان لٺ جي ٽيڪ تي ميرانجهڙي روشني جا ليڪا لتاڙي ڌيري ڌيري اندر اچڻ لڳو. سندس ڀَر ۾ ابراهيم جويو پئي آيو. اسانجي اُٿي بيهڻ تي اياز مُرڪندي ساڄي هٿ جي ڇَپر ٺاهي، ويهڻ لاءِ اشارو ڪيو. آڱرين وچ ۾ ورتل اڻ دکيل سگريٽ؛ سانوري پيشانيءَ تي پکڙيل اڇا/ڪارا وار؛ گهاٽي ڀرئون جي ڇانوءَ ۾ ٻرندڙ روشن اکيون؛ عمر جا طئي ڪيل هڙيئي فاصلا، هٿ ۾ ورتل هڪ عدد ڇَڙي.
اياز جي روشن اکين ۾ هلڪي آلاڻ ان جي گهرائي جو ڏس ٿي ڏنو. جَرڪندڙ مُک تي پکڙيل هلڪي مُرڪ سان اياز اک جي سِڌ ۾ اَڻي ٺاهي، آڱر سان آڏو رکيل لينن جي مجسمي ڏانهن اشارو ڪندي چيو:
”روس جي ٽٽي وڃڻ کان پوءِ، مون پنهنجي لائبريري ۾ لينن جو مجسمو پنهنجي جاءِ تان هٽائي، سندس شوڪيس تي پيل ٻِلي جي ماڊل سان گڏ رکي ڇڏيو آهي.“
نظر ڀڃي ڏٺم، لينن جي ڀر ۾ رکيل گهڙيال جي سُئي ستن تائين سُري آئي هئي ۽ لينن، ڄڻ وقت کان آڏي پُڇا ڪرڻ لڳو هو. اياز وقت سان گڏ وسڻ لڳو:
چيائين:
”جنونيت مري چُڪي آهي. دنيا جي ويجهي ماضي وارن واقعن ڪيترن ئي آدرشن جو انت آڻي ڇڏيو آهي. هاڻ دنيا کي هلائڻ لاءِ ڪنهن خوني يا جنوني جي ضرورت نه رهي آهي. هي دور ڏاهپ جو دور آهي.“
مونکي محسوس ٿيو ته اياز ڀوڳنائن ۽ پيڙا جي شدت ڪري نراسائي جي ور چڙهي وڄڻ لڳو هو.
هن جو آواز اڀريو:
”مونکي سياست ۽ ادب جي آميزش نه ٿي وڻي.“
تاريخ....................(پَل کن جي سانت)
”تاريخ واقعن کي ٽوڙي مروڙي پيش ڪرڻ جو هنر آهي. تاريخ دان مها ڪوڙا ۽ دروهي آهن.“
هاڻ اياز جي اک تاريخ کي تورڻ لڳي هئي. صفحن ۾ پوريل ڪوڙ جا وَٽ ڪوي جي ماڻ ماپن آڏو جهڪا ٿي پيا ها. اياز جي تِکي اک جا تِرورا تاريخ جي نانءَ تي ڪُٺل ڪيترن ئي ڪردارن جو گهيرو ڪرڻ لڳا. آڱريون آڱرن ۾ ڦاسائي، مُنڊ ڏيئي اياز چوڻ لڳو:
”تاريخ ۾ رُڳو ڪوڙ سٿيل آهي. تاريخ تي لکيل اڌ جيترا ڪتاب ڪوڙ جو ڳٽڪو آهن.“
هن پنهنجي چؤڌاري رکيل ڪتابن ڏانهن اک ڀڃي نهاريندي چيو:
ڪڏهن ڪڏهن دل چاهيندي آهي ته آءُ هنن ڪتابن مان اڌ ڪتابن کي باهه ڏيئي ساڙي ڇڏيان.“
اياز جو اندر ڄڻ اٿلي پيو هو ۽ سندس ويچار پاڻ واٽ ٺاهي وهڻ لڳا ها. اياز آڱرين کي اُڀو ڪري سمجهاڻيون ڏيڻ لڳو. بحث جا فڪري رُخ ۽ گهرائي ۾ ڀنل لفظ اياز جي سوچ کي چوريندا آيا. تاريخ جي جانبداري تي نراس ٿي چوڻ لڳو:
”ڪميونسٽ نظريي جي خالق ڪارل مارڪس پنهنجي فڪر جو بنياد انهن واقعن تي ٻَڌو، جيڪي هن جي مزاج ۽ نظريي کي هٿي ڏيندڙ هئا. پاڻ اهڙن واقعن کي پُٺي ڏيئي ويو جيڪي هن جي ذهن ۽ فڪر سان نٿي آئڙيا.“
پئرس ڪميون جا.........(اڌ جُملو)
چڱو! ڀلا ڏسو.................(اياز جون هٿ ريکائون اکين آڏو)
اياز وزنائتو ٿي سمجهائڻ لڳو:
”1886ع جي فرانسيسي انقلاب کان اڳ وارن آخري ڏهاڙن ۾ جڏهن عوام ڏڪر جي وَرَ چڙهي ڦٿڪڻ لڳو هو، تڏهن شاهي گهراڻي جي هڪ راڻي ميري اينٽونيءَ کي ماڻهن جي اهڙي حالت بابت ٻڌايو ويو هو ته هن طنز ڪندي بکايلن کي ماني بجاءِ ڪيڪ کائڻ جي صلاح ڏني هئي. پر جڏهن فرانسيسي انقلاب کان پوءِ راڻي کي گرفتار ڪري گلوٽين (سِر ڪپيندڙ ڪات) ڏانهن وٺي ٿي ويا تڏهن راڻي جو پير غلطي سان هلندي جلاد جي پير مٿان اچي ويو هو، ته هن نهايت ئي شائستگي سان جلاد سان معذرت ڪندي چيو ”پارڊن موسيو“ (سائين مونکي معاف ڪجو)“ راڻي جا ٻئي رويا.....
هاڻ اياز تاريخي جانبداري جي پاڻ پت وائکي ڪرڻ لڳو.
چيائين:
”پئرس ڪميون جي داستان ۾ راڻي جي طنز کي ته عوام دشمن ڪري بيان ڪيو ويو پر پنهنجي فطرت ۾ ايڏي سٻاجهي راڻي جو سٻاجهپُڻو لڪايو ويو.“
اياز سانت ٿي ويو. ڪجهه گهڙين جي شدت ماحول کي ڳنڀير ڪري ڇڏيو. اکين جي نهار ٽِڪ ٻڌي سانت ۾ گم ٿيڻ لڳي. اياز جي آواز جا وَراڪا هر هر ذهن تي وسڻ لڳا. اڌ سوال؛ اڌ جواب: منهنجي آڏو پيل شيلف ۾ هڪ ڪتاب جو ڌنڌلو عنوان“ Karl Marx –“Class Struggle in France”
”تازي شاعري ٻڌايو؛“ عطيه جو آواز.
”منهنجو تازو ڪتاب ”ڪتين ڪَر موڙيا جڏهن-1“ اچي پيو ان مان ڪي بيت ٿو ٻڌايائون : اياز هلڪو ٿي چيو.
صوفا تي وائکو ٿي اُچارڻ لڳو:
مان سکر جي پُل، جا صدي پراڻي.
سون ونو پاڻي، پويان پاڇا سج جا.
سگهائي سڀ ڪو، پرين اگهائي ڪو ڪو.
متان! اي لوڪو، مونکي سمجهو ڀورڙو.
آئينو آهيان، مان جو پنهنجو پاڻ لئه،
آنءُ نٿو چاهيان، ٻي کي پاڻ پسائيان.
وهندڙ سنڌوءَ جي سير جهڙو سُريلو آواز، سِٽ سِٽ ۾ سَرجيل اُتساهه؛ لفظن جي لئي ۽ ترنم: رَچنا جو ڇهاءُ رَس جيان ڪنن ۾ ٻُرڻ لڳو.
اياز جي آتمڪ آواز جو اُجرو ويساهه وري اڀرڻ لڳو:
ڪڏهن ڦُڙو ماڪ جو، ڪڏهن گُل گلاب،
مان جو خوشبوءُ خواب، ڦلواڙي کي ڪئن ڇڏيان.
اکر اڱر جيئن، هونءَ وسامي ٿو وڃي،
پر مون لکيو ائين، هاڻي صَديون ڄرڪندو.
کن پَل جي سانت:
ويندڙ وقت تي نظر، رات جا 9 بجه:
الوداع! اياز.
دَر جي آڳر تائين آيل اياز، پنهنجي ويساهه تي اڏول ۽ پختو.
موڪلاڻيءَ جو ڀُڻڪو؛ اياز جي آواز جون لهرون اُڇلڻ لڳيون:
”آءُ آدرش ماڻڻ تائين موت کي ڊُڪائيندو رهندس ڊڪائيندو رهندس.“
(4 مارچ 1992ع تي عطيه دائود، خدا بخش ابڙي، جان خاصخيلي، آءٌ، امير ابڙي ۽ حسن مجتبيٰ هڪ اڳواٽ رٿيل پروگرام هيٺ شيخ اياز سان ملاقات ڪئي. اِها ملاقات روس ۾ شروع ڪيل گور باچوف جي گلاسنوسٽ ۽ پريستروئيڪا جي رد عمل ۾ اوڀر يورپ جي ڪميونسٽ حڪومتن جي هڪٻئي پٺيان ڊهڻ دوران ٿي رهي هئي ۽ اياز به پاسو مٽائي اُن ڀڃ ڊاهه کي همٿائي رهيو هو. هي ليک اُن ملاقات جو تاثر آهي جيڪو تڏهن يادگيري وسيلي لکيو ويو.)