• منهنجي پياري ڌيءَ هڪ اڀياس
خط جو ليکڪ جناب ڀُٽو ٽين دنيا جي انهن چند سياست ڪارن مان هڪ هو. جن پنهنجي ملڪي عوام لاءِ Trend Setter سياست ڪار جي طور تي نانءُ ڪمايو. جيتوڻيڪ هوءَ جاگيرداري پس منظر رکندڙ، اولهه جي تعليم ۽ اسريل ڪلچر جي اثرن هيٺ هوندي طاقت ۽ موروثيت وارا لاڙا رکندڙ پاڪستاني سياست جو شاگرد بڻيو، پر ملڪي سياست جي خاصيتي جاگيرداراڻي مزاج ۽ دٻدٻي جي ابتڙ هن ڪچي جي ڪکاون گهرن ۾ پاڻ وڃي ماڻهن جي پيڙا ۽ غربت جو سِڌو مشاهدو ڪيو. جنهنڪري پٺ تي پيل ماڻهن جي سڃاڻپ ۽ مٿڀرائپ لاءِ ڀٽي جي جدوجهد پاڪستان جي روايتي سياسي ڪلچر اندر ولوڙ پيدا ڪري ڇڏي. عوامي شعور جي هيٺائين سطح تائين لهي ان سان جُڙڻ واري سياست جي اهڙي رُخ عوام سان ڳانڍاپي ۽ ويساهه جي نين سياسي قدرن کي جنم ڏنو. جنهنڪري سٺ واري ڏهاڪي تائين اڳواڻي ۽ سياست جو چالو ڊَمي (Dummy) ڪلچر ڦيرو کائي نئين ڀٽو اسٽائيل ڪلچر جي نانءُ سان سڃاڻجڻ لڳو. ڀٽي پنهنجي اهڙي سياسي ڪلچر جي خاصيتن بابت ڄاڻ ڏيندي لکيو آهي ته ”نظريا، اصول ۽ لکيتون تاريخ جي دروازي کان ٻاهر ئي رهنديون آهن. عوام جون اميدون ۽ انهن سان مڪمل هڪجهڙائي ئي فقط اهميت جوڳي آهي (ص-32).
عوام جي اميدن سان جڙندڙ ڀُٽو پاڻ جڏهن حاڪم ۽ حڪمرانن جي محبت ۽ شفقت کان محروم ماڻهن جي گهر جو آڳر ٽپي اندر پهچڻ لڳو ته ماڻهو سندس بي اختيار محبتن جي سٻنڌ ۾ ڳنڍ جي ويا. هن ٻاجهه ۽ آٿت جي اهڙن روين وسيلي صدين جي ڌڪار ۽ غربت ۾ ورتل ماڻهن اندر، جيئڻ جي ڍنگ بابت اتساهه پيدا ڪري، ٿڪاوٽ تي حاوي پوڻ کي ان تنظيم ۽ تحرڪ جو ڪارڻ سمجهيو، جيڪا عوام جي مستقبل واري اميد ۽ حاصلات لاءِ ضروري آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن پنهنجي سياسي ڪلچر ۽ لاڙن وسيلي عوامي تربيت ۽ تنظيم جي اهڙن مرحلن کي پختو ڪيو، جيڪي سماج اندر بنيادي فڪري تبديلين آڻڻ جو ڪارڻ بڻيا. عوامي سکيا ۽ ڄاڻ جي اهڙن مرحلن ماڻهن اندر نه رڳو شعور ۽ جدوجهد جو ويساهه وڌايو پر مختلف وقتن تي انهي جو زوردار اظهار به ڪيو. هن پنهنجن ڳنڀير خيالن ۽ سياسي حڪمت عملين وسيلي عوام جي ڏولاون ۽ اهنجن کي سولو بنائڻ لاءِ نه رڳو عملي جتن ڪيا پر ملڪي اصلاح جي ڪيترن ئي اهم ۽ پٺ تي پيل مامرن کي پڻ نبيريو . ”سياست جي جنت خلق جي پيرن هيٺيان آهي“ جي ٻولي ٻوليندڙ ۽ عوام لاءِ سماجي انصاف جي گُهر ڪندڙ هي اڳواڻ اوچتو 1977ع واري بهار جي مُند ۾ هڪ رٿيل ڀڃ ڊاهه(Agitation) جو شڪار ٿي اهڙن ماڻهن جي ور چڙهي ويو، جيڪي هن جا ورسايل هئا. پنهنجن ئي ورسايل ماڻهن جي سندس خلاف جوڙيل رٿا جا سبب ڄاڻائيندي هوءَ لکي ٿو ته ”مان پاڪستان جو پهريون ليڊر آهيان جنهن هنن (جنرلن) جي هڪ هٽيءَ کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري سنئون سڌو عوام سان رجوع ڪيو آهي. هن (جنرلن جي) ٽولي ۾ شامل ماڻهو اهو چاهين ٿا ته مان هنن جي وسيلي حڪومت ڪريان، جيئن ماضي ۾ سمورن اڳواڻن ڪيو هو، پر مون ائين ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو (ص-109)- اهو ئي سبب آهي جو ڪيس جي ٻڌڻي ۾ جانبداراڻي ورتاءُ، ٻه اکيائي، غير انساني روين ۽ اذيت وارن حالتن هيٺ هوندي ”منهنجي پياري ڌيءَ“ نما لکيل خط، بنديءَ ۾ وڌل هڪ پيءَ جو پنهنجي قيدياڻي ڌيءَ ڏانهن محض رابطي کان وڌيڪ رواجي اخلاقي قدرن جي مٿڀرائپ وارو ڳنڀير سوال بڻجي پيو آهي.
جيتوڻيڪ ڀُٽي پنهنجي سوچ ۽ فڪر جي پختگي کي مڪمل طور پنهنجي ضابطي ۾ رکيو. پر تڏهن به پنهنجي ڌيءَ جي جنم ڏڻ تي سندس لڳاءُ ۽ محبت واري ڇڪ هن جي اُن اُڪير جو ڪارڻ بڻي، جنهن اُن جي اونهي اندر کي کولي خيالن جا اُهي وهڪرا جاري ڪيا، جيڪي اڄ “Glimpses of World History” جيان عالمي تاريخ جو حصو بنجي چُڪا آهن.
ڪال ڪوٺڙي ۾ هن جي اڀياس هيٺ رهندڙ ڪتابن جي حاشين تي لکيل نوٽ چٽي طرح اهو ڏس ڏين ٿا ته کيس ملڪي عوام جي آئيندي بابت اُونو هن جي ان طاقتور سوچ جو بنيادي محرڪ هو، جنهن ڀُٽي صاحب اندر بي ڊپائي جي اهڙي احساس کي جنم ڏنو جيڪو اصولن سان ٺاهه ڪري حياتي ماڻڻ واري اميد تي حاوي پئجي ويو. اهو ئي سبب آهي جو ڦاهي وسيلي غير فطري موت جي دٻاءَ جو شڪار هوندي، رواجي ماڻهن جي ابتڙ، ڀٽو پنهنجي سوچ کي ماٺو نه ڪري سگهيو. جاڳرتا ۽ اُسرڻ جا خواب هن جي نيڻن ۾ پيٺل هئا. جيڪي هوءَ روز جيان پيو ڏسندو هو. پنهنجي ڦاهي جي باري ۾ وڪيل اڳيان بي ڊپو ٿي اڳ ڪٿي ڪندڙ ڀٽو جهڪڻ يا پاڻ وڃائڻ بدران پنهنجي اصولن ۽ متن جو پنهنجي جاڳرتا (لکڻين) وسيلي بچاءَ پڻ ڪيو.
راولپنڊي جيل مان لکيل پنهنجي خط ”منهنجي پياري ڌيءَ“ ۾ ڀُٽي صاحب هڪ ڄاڻو استاد جيان پنهنجي تاريخ جوڙيندڙ بهادر ڌيءَ کي اولهه اتر توڻي افرو ايشيا ئي مامرن ۽ لاڳاپن بابت، عوامي ويجهڙائي جي حوالي سان تجزياتي سمجهياڻيون ۽ ڏس ڏيڻ کانسواءِ وڏين طاقتن جي لاڳاپن ۽ اثر رسوخ وارن لاڙن، فوجي حڪمت عملي جي گهيراءُ، ايشيائي قوميت ۽ ڪميونزم، اتر اوڀر ايشيا جي پيچيدگين ۽ مسئلن جي سوال تي بنيادي نوعيت جا بحث ڪيا آهن. مخلتف علائقن اندر اڀرندڙ جهڳڙن جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ سياسي، فوجي ۽ اقتصادي اثرن جو اڀياس ڪندي سياسي وابستگين جي لاهه چاڙهه وارن لاڙن کي به وائکو ڪيو آهي. هن ٽين دنيا وارن ملڪن جي وسيلن تي اتان جي عوام جي حاڪميت واري حق بابت، اولهه وارن سان مخاطب ٿيندي، ڊگهي دليل بازي سان سمجهاڻيون ڏنيون آهن. پنهنجي سماج جي تضادن بابت بحث ڪندي هن لکيو آهي ته ”اسان هڪ اهڙي معاشري ۾ زندگي گهاري رهيا آهيون، جتي ڏاهپ ۽ صلاحيت هڪ خامي ڳڻي ويندي آهي، جڏهن ته هڪ ساهه منجهائيندڙ معمولي قسم جي ذهانت کي اثاثو سمجهيو ويندو آهي (ص-30). عوام سان واسطن ۽ ويجهڙائي بابت پنهنجن سمجهاڻين ۾ هوءَ عوام تي ڀروسي ۽ انهن جي اندروني ردعمل تي اعتماد کي اهميت جوڳو ڳڻائي ٿو. هن ماڻهن جي اميد جي سُڌ هئڻ ۽ سندن اميدن جي بنياد تي ماڻهن کي جرئت مندي وارو رُخ ڏيڻ کي ڪنهن به کَري اڳواڻ جون خاصيتون ٻڌايو آهي. اولهه پاران ٽين دنيا جي مختلف خِطن اندر هٿيارن جي ڊوڙ وسيلي غلبي حاصل ڪرڻ کي ڪاٺيرن ۽ پخالين جي رت چوسڻ واريون ڪوششون سڏيندي، هن دنياوي نظام جي نئين سِر اڏاوت بابت منصفاڻين بنيادن جي ڳولا تي پڻ زور ڀريو آهي. 70ع واري ڏهائي ۾ دنيا جي نظام اندر بي چيني جو ڇيد ڪندي هن ڪنهن به سبب هيٺ آندل فوجي انقلابن جي هڙني شڪلين کي ان جي جڙ ٻڌايو آهي. هوءَ فوجي انقلابن کي دنيا جي مختلف حصن اندر لساني يا نسلي انا جي تشخيص واري اهڙي اُڀار جو سبب سمجهي ٿو جيڪو دنيا اندر علائقائي سهڪار ۽ گڏ ٿيڻ جي جذبي لاءِ هاڃيڪار آهي. هن فوجي انقلابن جي پس منظر ۾ ٿيندڙ چالاڪين ۽ پروپيگنڊا جي سولي سمجهاڻي انڊونيشيا، پاڪستان ۽ برما جي ڪيس وسيلي پيش ڪئي آهي. هن فوجي حڪومتن کي اهڙي مهمان سان تشبيهه ڏني آهي، جنهن جي ڪڏهن به آجيان نه ڪئي ويئي آهي. هوءَ فوجي حڪومت کي ملڪن جي سياسي زندگي ۾ ضم نه ٿيندڙ حڪومتون ڪوٺي ٿو، جيڪي عوام کي غربت، خوف ۽ لاچاري جي هٿ وس رکي چيٿاڙين ٿيون.
هن فوجي آمرن جي نفسياتي سڃاڻپ ڪرائيندي لکيو آهي ته ”هوءَ عوام مخالف اهڙو پيشور آهي، جيڪو هر وقت موقعي جي تلاش ۾ رهندو آهي ته پنهنجي پيشي کي ڇڏي مالڪ جي پيشي کي اختيار ڪري. هوءَ حقيقي (فڪري) مارچ کان ڊنل هوندا آهن. هوءَ هر شيءِ کي جيل ۾ بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. هوءَ هڪ روئندڙ کير پياڪ اهڙي ٻار کي به جيل ۾ بند ڪري ڇڏيندا آهن جيڪو بک کان بيحال ٿي ماءُ جي ٿڃ لاءِ روئندو آهي. هوءَ جڏهن سياسي منظر کان ڌار ٿيندا آهن ته پنهنجي پٺيان وڌيڪ وڏي بدعنواني، وڌيڪ رشوت، وڌيڪ عدم استحڪام، وڌيڪ اختلاف راءِ، وڌيڪ ڪمزور اقتصاديات، وڌيڪ انتشار ۽ آئيني خلائن جي ڪري پيدا ٿيل مسئلا ڇڏي ويندا آهن.“ (ص-117-114).
جيتوڻيڪ خط ۾ جناب ڀُٽي ستر واري، ڏهائي جي پڇاڙڪي وقت جي سياسي توڻي سماجي حالتن جون سمجهاڻيون ڏنيون آهن. پر انهن سمجهاڻين ۾ اُپ کنڊ، چين، آفريڪي عوام، اولهه يورپ جي سماج، لاطيني آمريڪي حالتن جي رد عمل، وچ اوڀر ۽ اسرائيل جي ڪردار، بي نظير ۽ اندرا گانڌي بابت ڪيل ڳالهيون ۽ اشارا ويجهڙ واري تاريخ ۾ سچ ثابت ٿيا آهن.
ڀٽو پاڻ جتوڻيڪ انياءُ ۽ ٻيائي جي ور چڙهي ويو. پر ملڪي عوام لاءِ پنهنجي پتوڙ ۽ وابستگي جو هوءَ پنهنجي انت تائين بچاءُ ڪندو رهيو. هن اشارن توڻي چٽائي سان پنهنجي ڌيءَ کي انهن ممڪن خطرن ۽ تڪليفن کان پڻ واقفيت ڪرائي آهي. جيڪا عوام جي ڀر جهلو ڪنهن به سياست ڪار آڏو اچي سگهن ٿيون.
خط ۾ ڏنل پنهنجن سمجهاڻين جي پڄاڻي ڪندي هن لکيو آهي ته ”هڪ غريب ٻار جي مٿي ۾ جيڪا جونءَ آهي، اُها تنهنجو هٿيار آهي. هاري جي مِٽي واري جهڳي جي خراب ڌپ تنهنجي زهريلي گئس آهي. عوام جي طاقت جو اندازو هَرَ جي ڪڍيل گهري لڪير مان لڳائي سگهين ٿي. نظرين جو رسم الخط هڪ لنگهڻ ڪاٽيندڙ انسان جي رڙين مان پيدا ٿيندو آهي. (ص-137).“
(1 جون 1994ع تي ڪراچي پريس ڪلب ۾ محترمه بي نظير ڀٽو جي صدارت هيٺ ٿيل ڪتاب جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهڻ لاءِ لکيو ويو.)