• اکيون ڏيئا ياد جا
اجازت ڏيو ته، ادريس سان سلهاڙيل، ماضيءَ جي ڪجهه ٻين حوالن ۽ واقعن جي اوهان سان ونڊ ڪيان.
1983ع جي جمهوري تحريڪ سنڌ اندر سياسي اڇل، سماجي ولوڙ ۽ صف بنديءَ جي حوالي سان هڪ وڏو ڀونچال پيدا ڪيو. نتيجن جي حوالي سان ڏسبو ته، سنڌي سماج، سياسي پارٽيون، نظريا، فلسفا ۽ تدبيرون وڏي اُٿل پُٿل جو شڪار ٿيا. سياسي پارٽين اندر نظرياتي جائزن ۽ سوالن جي نئين ڇڪتاڻ ۽ ڀڃ ڊاهه ڪارڪنن جي سيلاب کي انهن پارٽين جي خول منجهان گهلي ٻاهر آندو. جمهوري تحريڪ کان الڳ بيٺل، خاص طور تي قوم پرست پارٽيون، انهيءَ ڀڃ ڊاهه جو شديد شڪار ٿيون. نئين سڃاڻ، صف بندي ۽ نئين شعور لاءِ واجهائيندڙ انهن جي ڪارڪنن، لبرل، جمهوري ۽ سوشلسٽ گروپن اندر سهيڙجي جاءِ والارڻ لڳا. سياسي ڪشمڪش ۽ نظرياتي مباحثن جي نئين دؤر جي ان ڇتڪتائيءَ پارٽين، سماج ۽ ڪارڪنن کي ته. ڄڻ وڪوڙي ڇڏيو هو. مباحثا به ڄڻ ويلي جي مانيءَ جيان لازمي ۽ اڻٽر خوراڪ بڻجي چڪا هئا. قوم پرست فڪر سان واڳيل ڪارڪنن جو اهم ۽ پڙهيل ڳڙهيل حصو، سياسي ڀونچال جي انهن ڏينهن ۾ پنهنجو رستو مٽي سوشلسٽ سفر تي هلندڙ ڪارڪنن سان سلهاڙجڻ جو فيصلو ڪري چُڪو هو. ادريس جتوئي ان جٿي جي اهم ۽ مُک ڪارڪنن ۾ برجستو ۽ بهادر نوجوان هو، جيڪو سياسي اڳڀرائي ۽ نئين تحريڪي سرگرمين ۾ جيئن جو تيئن اڳرو ۽ واڳيل هو.
ڇڪتاڻ واري ان پس منظر ۾، اوچتو نومبر 1986ع جي هڪ لڙندڙ شام جو، ادريس مونسان ملڻ لاءِ مهراڻ يونيورسٽي ڪئمپس، نوابشاهه جي هاسٽل ۾ ڪهي آيو. سنڌ جا تعليمي ادارا تن ڏينهن ۾ لبرل ۽ سوشلسٽ خيال رکندڙ نوجوانن لاءِ ته ڄڻ ”نوگو ايريا“ بڻيل هئا. جوڌن جي ڏمر جو شڪار آءٌ، ڪجهه ڏينهن اڳ ئي هاسٽل ڇڏي وقتي طور تي شهر جي ڪنهن ڪنڊ ۾ پناهه ورتي هئي. منهنجي هاسٽل جي آڳر ۾ ويٺل قوم پرست دوستن هٿان ادريس اغوا ٿي ويو. تشدد، دٻاءَ، آواز، لهجي ۽ شام جي اداسيءَ جي اها لهر اڃا به منهنجي حافظي ۾ پوريءَ طرح جيئري آهي. ان واقعي کي اڄ وڏو وقت لنگهي ويو آهي، پر ادريس سان واڳيل انهن ڏينهن جون ڳالهيون، سوچون ۽ رويا سڪرنڊ روڊ، موني بازار، قاضي احمد روڊ، پريس ڪلب جي ڪيفي ٽيريا، احمد ضياءَ جو بڪ ڊپو، عبدالحڪيم ارشد، پروفيسر عبدالله مگسي، قاضي محمد بخش ڌامراهه، صالح بلو ۽ فريد مگسي جا ٿاڪ ته، ڄڻ اسانجي رولاڪيءَ جا وڏا پڙ ليکبا هئا. رستا ۽ انهن دوستن جون اوطاقون سياسي اتساهه جي ان دؤر ۾ ڪچهري ۽ آٿت جو وڏو ذريعو هونديون هيون.
اهم ڳالهه ته، زور آوريءَ جي انهيءَ گهيري ۾ رهندي به ادريس فضيلت ڀرئي ماحول، سياسي برداشت ۽ کليل تخليقي ذهن جي بچاءَ لاءِ زور ڀريندو رهندو هو. تنگ نظري ۽ سوڙهه کان ڇڄي آجو ٿيڻ کي ئي اڊريس پنهنجو گهربل وڙ ڳڻائيندو هو. ان حوالي سان ادريس ڪو معمولي يا رواجي قسم جو نوجوان بنهه نه هو. هو ان دؤر جو انتهائي توانو، دليل تي ويساهه رکندڙ، حساس ۽ روشن خيال نوجوان هو. ادبي نظرين ۽ اصولن جي جنگ ۾، جن نوجوانن پير کوڙي تخليقي ۽ سياسي ذميدارين کي نون معيارن سان مُکاميل ڪرايو، ادريس انهن ۾ اڳڀرو هو. هو نوابشاهه جي اهم فڪري بيٺڪ، جيڪا آدرشي ڪميونسٽ ۽ منهنجي استاد سيد رشيد احمد شاهه جي نانءَ سان سڃاتي ويندي هئي، جي ويهڪن ۾ اڪثر موري مان ڪهي اچي شريڪ ٿيندو هو، ڪڏهن ڪڏهن ته سائين امداد محمد شاهه، حاڪم علي زرداري، شاهه محمد شاهه، صالح بلو، امداد چانڊيو، قاضي محمد بخش ڌامراهه، قمر راڄپر، رمضان چنو، شاهه مير ڀنگوار، شعبان ڀٽي، سانوڻ سنڌي، سارنگ سهتو، دوست علي رند، بخش علي جمالي، پڊعيدن وارو فاروق راڄپر، محمد صالح قاضي ۽ ڊاڪٽر منظور خشڪ به اچي ان بيٺڪ کي سونهن بخشيندا هئا. سائين امداد محمد شاهه، قاضي محمد بخش ڌامراهه اين. پي. پي جي رائو فرمان ۽ ڊاڪٽر منظور خشڪ سان ٿيندڙ اڪثر سياسي مباحثا نهايت دلچسپ ۽ اسانجي علمي/فڪري تربيت جو به سبب بڻجندا هئا، ڊاڪٽر منظور خشڪ، شاهه محمد شاهه ۽ غوث بخش بزنجي جو اهم ساٿي ۽ فڪري پوئلڳ هوندي به، بزنجي جي اتحادي، اسان روشن خيال ۽ لبرل ڪارڪنن ۽ پارٽين کي سخت ڌڪار جو شڪار بڻائيندو هو. قاضي محمد بخش ڌامراهه کلمک مزاج ۽ روپ ۾ نهايت وڻندڙ، کرو ۽ نماڻو شخص لڳندو هو ۽ منهنجا چڙ ڏياريندڙ ريمارڪس به وڏيءَ دل سان منهنجي ڏنگائي سمجهي برداشت ڪندو هو، سندس وڏو ردعمل رڳو ”اڙي واڻيا سڌري وڃ“ هوندو هو. قاضي محمد بخش ڌامراهه بيٺڪ ۾ مونسان اڪثر وڏا وڙ ڪندو هو. نواب شاهه جي اها بيٺڪ منهنجي، الهه بخش راڄپر، امير حمزي ۽ جاويد قاضيءَ جي لاءِ ته ڄڻ ڇپر ۽ ڇانو هئي. جاويد قاضيءَ ۽ مون پنهنجي ذهني ۽ فڪري اوسر جا بنيادي ۽ اهم سبق انهن سياڻن جي بيٺڪ ۾ ويهي پڙهيا ۽ سکيا هئا. جاويد استاد رشيد جي ڏنگن ۽ ڇڙواڳ شاگردن ۾ ليکبو هو ۽ آءُ سيبتو، پڙهاڪو، پابند ۽ ڀرجهلو شاگردن مان هڪ هئس. ادريس جو مونسان انس ۽ پيار به ڄڻ ڪو بي سبب ۽ اجايو ڪو نه هو. قاضي محمد بخش ڌامراهه جو مون لاءِ ڪلام ”واڻيا“ ته ڄڻ ادريس جي دل جي ڳالهه ۽ وڻندڙ سڏ هوندو هو. گهڻو پوءِ هُن اهو سڏ رڳو مون ۽ گهنشام پرڪاش لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيو هو. سندس چوڻ ته بهادر ۽ بي ڊپا رڳو اهي ٻه واڻيا آهن ۽ ٻئي منهنجي دل ۾ گهر اڏي ويهي رهيا آهن. ادريس جي ان پنهنجائپ ۽ محبت اسان جي سياسي دوستيءَ کي ذاتي دوستيءَ جي گهري رنگ ۾ رنگڻ شروع ڪيو. ادريس مون لاءِ ڏينهون ڏينهن وڌيڪ ويجهو ۽ ڪشادو ٿيندو ويو. اسان جا علمي ادبي سفر، سرگرميون، ڪرت ۽ وهنوار گهڻو تڻو گڏ ۽ هڪ ٻئي جي صلاح سان ٿيڻ لڳو. ترقي پسند روسي ادب ۽ ڪتابن جو لاچار اسان ٻنهي کي گاڏي کاتي حيدرآباد ۽ اسٽينڊرڊ بڪ هائوس ڪراچيءَ جي سفر تي وٺي ويندو هو. طارق روڊ جو روسي فرينڊشپ هائوس تن ڏينهن ۾ ڪتابن جي مفت ڦهلاءَ ۽ گردش جو گهر ليکبو هو. آءُ ۽ ادريس مفت ۾ هٿ ڪيل روسي ڪتاب اسٽينڊرڊ بڪ هائوس جي بنگالي مالڪ فيض صاحب سان اچي مٽا سٽا ڪندا هئاسين. فيض صاحب نظرياتي محبت محابي اڪثر ڪس کائي لاهور مان ڇپيل ترقي پسند ادب جا ڪتاب بنا رک رکاءَ جي ونڊي ڏيندو هو. فيض صاحب جي اوچتي موت تي آءُ ڇتو ٿي رُنو هئس. اظهر عباس، ثانيا سعيد، زاهده حنا، نديم اختر، عاصم جمال، حسين عسڪري، ناصر آرائين ۽ مرتضيٰ سولنگيءَ سان ڏيٺ ويٺ ۽ دوستي انهن ڏينهن جي سونهن آهي.
1987ع ۾ سنڌي شاگردن جي جمهوري تنظيم ”ڊيموڪريٽڪ اسٽونڊنٽس فيڊريشن“ ڪراچيءَ جي بليسنگ گارڊن ۾، ”سنڌ بچايو شاگرد بچايو ڪانفرنس“ جو رٿيو. ضياءَ جي مارشلا وارن ڏهاڙن ۾ اهڙي ڪانفرنس ڪوٺائڻ ڄڻ هڪ ڇرڪائيندڙ ۽ ڀوائتو عمل هو، پر علي حسن چانڊئي، طالب لاشاري، معشوق ملاح، اقبال ملاح، حسن مجتبيٰ، امير حمزو انڙ، منظور سولنگي، انور ابڙي، خادم ٿهيم، نبي بخش ٿهيم، رضوان انصاري، سليم نوڌاڻي، اقبال ملاح، معشوق ملاح، منير ميمڻ، غلام رسول سهتي ۽ جيل مان نڪتل دوستن امداد چانڊئي، محمد خان سولنگي ۽ شير محمد مڱرئي جو ڪانفرنس ڪوٺائڻ لاءِ اتساهه ڏسڻ وٽان هو. امتحان مٿان هوندي به، آءُ، ادريس، جاويد قاضي، امير حمزي انڙ ۽ استاد رشيد جي زور ڀرڻ تي ڪراچيءَ هلڻ لاءِ حامي ڀري هئي. آءُ ۽ جاويد قاضي، ادريس کي ٻڌائڻ بنا، رشيد احمد شاهه جي ڪار ۾ چڙهي ڪراچي آيا هئاسين. ادريس، امير حمزو انڙ، غلام نبي بهراڻي ۽ الله بخش راڄپر سان گڏجي الڳ ڪراچي اچي پهتو. ادريس ميارن ۽ رُسامن سان اچي منهنجي ڀر ۾ ويٺو. اسان ٻنهي جي وات ٽڪاڻي ڪانفرنس جي ماحول ۾ وڏي مداخت پئي ڪئي. امداد چانڊئي اسٽيج تان ويٺي اشارو ڪيو ته، خاموش ٿيو. اسين ٻئي ڪرسيون ڇڏي آخر ۾ بيٺل ڪراچي جي اڙدو ڳالهائيندڙ ڪامريڊ دوستن شاهد، زبير ۽ اڪبر زيدي سان اچي گڏجي بيهي رهياسين، ان ڪانفرنس ۾ ئي مون پهريون دفعو ڊاڪٽر ذوالفقار قاضي جو فڪر انگيز ۽ مهندار مقالو ٻڌو هو. ڊاڪٽر قاضي انهن ڏينهن جي پڙهاڪو انقلابين جي تنظيم ”وطن دوست انقلابي پارٽي“ جي مک اڳواڻن مان هڪ هو ۽ اسان سان اڪثر پر مغز ڪچهرين ۽ مباحثن ۾ پنهنجو فڪري رنگ ڇڏي ويندو هو. اهي مباحثا ۽ ڪچهريون ڪميونسٽ ۽ وطن دوست انقلابي پارٽي جي انضمام لاءِ هلندڙ ڪوششن جو حصو هوندا هئا. پوري سنڌ ۾ ٻنهي ڌڙن جا ڪارڪن انهن مباحثن ۾ رُڌل هئا. اڳتي هلي ڊاڪٽر قاضيءَ سان ڄاڻ سڃاڻ نثار سوهو مهابي، گهري رشتي، پنهنجائپ ۽ محبت ۾ مٽجي وئي. جيڪا منهنجين ڪوتاهين باوجود به، هو اڃا سوڌو نباهيندو پيو اچي. ڪراچيءَ جي ان ڪانفرنس ۾ منظور سولنگيءَ پنهنجي آواز ۾ ڳايل سندس نظم ”منهن ڇپرن ۽ لوڙهن، گهر گهر ۾ گوليون، فوج پوليس چوي ڌاڙيل پيا ڳولهيون“ وسيلي ڪراچيءَ جي اڙدو ڳالهائيندڙ دوستن جا ته، سيسراٽ ئي ڪڍي ڇڏيا هئا. ادريس ۽ منهنجي ڀر ۾ بيٺل اڪبر زيدي، شاهد حسين، زبير الرحمان ته ڄڻ پنڊ پهڻ ٿي ويا، مٿان ادريس جي ترجمي، اضافي سمجهاڻين ۽ لهجي انهن کي وڌيڪ اداس ڪري ڇڏيو.
ڪانفرنس جي پڄاڻيءَ تي آءُ ادريس کان موڪلائڻ بنا جاويد قاضي، حيدر خان نظاماڻي، طارق انصاري ۽ لياقت رضويءَ سان گڏجي نڪري پيس.
رستي ۾ پوليس جي گهيراءَ ۽ ڇيڙخاني اسان سڀني کي بچاءُ لاءِ هيڏي هوڏي واجهائڻ تي مجبور ڪيو. اوچتو عباس جلباڻي پنهنجي سوزوڪيءَ ۾ لياريءَ جي ڪارڪنن سان گڏجي اچي سامهون پيو، گوريلن جيان اسان کي کنڀي کڻي سوزوڪيءَ ۾ ويهاري پنهنجي گهر لياري وٺي آيو. جتي جاويد قاضي ۽ لياقت رضوي تڙ لاءِ تياري ڪرڻ لڳا ته ايتري ۾ عباس جلباڻي آيو ۽ اچي چيائين ته جلدي تيار ٿيو. ڪوئٽا مان بلوچ سياسي اڳواڻ عبدالحيُ بلوچ پيو اچي ڪچهري ڪنداسين پر اسان معذرت ڪندي شام جا ڪي پهر عباس وٽ گذاري رات جو وري نواب شاهه لاءِ نڪري پياسين.
ڪجهه ڏينهن پڄاڻان، ادريس جيئن ئي نواب شاهه پهتو ته، سخت غصي ۽ ڪاوڙ مان اچي مون سان مليو، سخت احتجاج ۽ رُسامو درج ڪرائي، چانهن ۽ ماني کائڻ بنا ئي اُٿي هليو ويو ۽ صالح بلو جي اوطاق تي وڃي ويٺو.
اسانجن گڏيل دوستن جاويد قاضي ۽ امير حمزي انڙ جي ميڙ منٿ، حجت ۽ صالح بلو جي ضمانت تي نيٺ هو مون سان پرچي پيو. ادريس جا اِهي رُساما ۽ احتجاج اسان ڏنگن دوستن جي سڌاري لاءِ اڪثر اخلاقي دٻاءَ جو ڪم ڪندا هئا.
انهن وضاحتن ۽ احتجاجن پٺيان ادريس جو پيار ۽ پنهنجائپ اسان دوستن لاءِ هميشه وڏي وٿ ۽ سنڀالي رکڻ جهڙو وکر رهيو آهي. ادريس جا لاڳاپا اَڻ مَيا ۽ ساٿ خوش نصيبي آهي. منهنجي دعا آهي ته، هو اسان دوستن لاءِ شل سدائين ائين مرڪندي، ۽ آٿتن جو ڪارڻ بڻيل رهي.
(24 جون 2006ع تي سنڌي ادبي سنگت شاخ ڪراچي پاران ممتاز مرزا آڊيٽوريم ۾ ڪرايل ڪتاب جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهيو ويو)