• جديد پارسي ناول
The Other Womand and Other Stories آهي. جيڪو پهريون ڀيرو پارسي ليکڪن اندر پارسي سماج ۾ نئين جاڳرتا جي حوالي سان ڪيترن سوالن کي بحث هيٺ آڻڻ جو ڪارڻ بڻيو آهي. جيتوڻيڪ ڳٽڪي ۾ آيل دينا جون هڙيئي ڪهاڻيون اڳ ڇپيل آهن. پر بدلجندڙ پارسي سماج جي اندر وارو عڪس ۽ ان سان نه جڙندڙ ڪردارن جي بي آرامي ۽ تڪليف وارا لاڙا هن جي ڪهاڻين جا اهڙا موضوع آهن، جيڪي روايتي تخليق ٿيندڙ پارسي ادب ۾ نواڻ جو ڏس ڏين ٿا. دينا جا ڪردار فهم ۽ وسوسين ڀريا چرندڙ اهڙا ڪردار آهن، جيڪي واقعي دينا جي ڪاريگري آڏو بي وس نظر اچن ٿا.
“And Some take a lover” دينا مهتا جو پهريون ناول آهي. جنهن ۾ قدامت پسند پارسي سماج ۾ جيون گهاريندڙ ڪردارن جي ويڙهه ۽ نفسيات نهايت ڪاريگري سان اڻيل نظر اچي ٿي. سماج اندر روايت ۽ پراڻ پرستي ۾ ورتل اڪثريت جي ڀيٽ ۾ جدت ۽ نواڻ جي گهر ڪندڙ ٿورڙن ڪردارن جي جستجو ۽ هلچل جي موضوع تي ”جين آسٽن (Jean Austin) جي لکيل ناول Pride and Prejuice جيان دينا جي هن ناول جو ڪردار به آسٽن جي ڪردارن جيان حرڪت ڪندي، ساڳئي پس منظر ۽ اثرن جو ڏيک ڏين ٿا. جيتوڻيڪ پارسي ليکڪن جو نثر ۽ شاعري اپ کنڊ ۾ سرجندڙ تقابلي ادب جو تازو ۽ ننڍڙي مٿاڇري وارو حصو آهي. پر دينا مهتا کان اڳ جي پارسي ليکڪن جهڙوڪ بپسي سڌوا (Bipsy Sidhwa) ۽ فرخ ڌوندي پنهنجي لکيل روايتي ڪهاڻين ۽ ناولن وسيلي پارسي ادب ۾ وندر جي جن لاڙن کي اڀاريو آهي، دينا مهتا انهن روايتن جي ابتڙ هن ناول ۾ هڪ سنجيده موضوع کڻي ڪهاڻي جو پلاٽ جوڙيو آهي. بپسي سڌوا جي آيل ناولن Crow Eater ۽ “Ice Candy Man” جي ابتڙ دينا جي هن ناول ۾ اڳ واري پارسي ادب جي لاڙن کان بغاوت نظر اچي ٿي، جيتوڻيڪ ناول چٽي Climax ۽ دلچسپ ڪردارن وسيلي نهايت خوبصورت انداز ۾ لکيو ويو آهي. پر دينا پنهنجي هم عصر پارسي ليکڪن جي ڀيٽ ۾ پهريون ڀيرو ڪنهن ناول جي نائڪا (Heroin) کي سامراج دشمن، قوم پرست ڪردار وسيلي پڌرو ڪيو آهي، جيڪو پارسي ادب جو نواڻ وارو لاڙو آهي. ناول جي مضمون، بيانيا انداز ۽ تيزي سان هلندڙ ڪهاڻي دينا کي هم عصر ليکڪن جي ڀيٽ ۾ مٿڀرو ڪري ڇڏيو آهي. ناول جو پلاٽ اپکنڊ جي آزادي واري جدوجهد آهي ۽ ان جي ڪهاڻي محبت هٿان ڌڪاريل عورت Jilted Women جي ڪهاڻي آهي، جيڪا لارڊ بيرن جي “Canto II of Don Juan”جي مڪالمي ”ڪي روح محبوب پَسن ٿا ته ڪي خواب يا دُعائن جا گهر جائو، ڪي گهر گر هستي ۾ رُڌل ٻيا مڙئي اُلوپ ٿي وڃن ٿا“ جي پس منظر ۾ ڦري ٿي، ناول جي ڪهاڻي ان جي نائڪا ”روشني“ وسيلي بيان ٿئي ٿي. ناول 40ع واري ڏهاڪي جي بمبئي ۾ شروع ٿئي ٿو.
ناول جي نائڪا، روشني واڊيا آئڊلسٽڪ (Idealistic) پارسي واپاري طبقي جي جوان، پرڪشش ۽ ذهين ڇوڪري، جيڪا هندستاني قومي آزادي جي انگريز مخالف جدوجهد ۾ ڇڪجي آئي آهي. هن پارسي مٿين طبقي جي آسودگي واري “Pro British” نفسيات جي ابتڙ، پاڻ کي قومي وابستگي ۽ خدمت واري جذبي سان جوڙي ڇڏيو آهي. دراصل روشني واڊيا پنهنجي قومي وابستگي واري جذبي کي قومي جدوجهد ۾ رڌل هڪ ٻئي پارسي سڌير مهپل، جيڪو مهاتما گانڌيءَ جو سختگير پوئلڳ به آهي، جي محبت مهابي ڏيکاريو آهي. سڌير جيئن ته قومي جدوجهد سان آدرشن جي حد تائين واڳيل آهي. تنهن ڪري هوءَ پاڻ لاءِ رواجي، بورجوازين جهڙو گهر، سک ۽ تن پروري جو ماحول جوڙي نه ٿو سگهي. جيتوڻيڪ سڌير ۽ روشني هڪ ٻئي جي پيار ۾ ورتل آهن. پر سڌير سمجهي ٿو ته روشني قومي جدوجهد ۽ ان جي قدرن سان مڪمل وابستگي نه ٿي رکي. پر رڳو سندس (سڌير) سان محبت مهابي هوءَ قومي جدوجهد سان واڳيل آهي. اچانڪ سڌير ڪهاڻي مان گم ٿي وڃي ٿو، وري سڌير مهاتما گانڌي جي خواهش پٽاندڙ هڪ هريجن ڇوڪريءَ سان شادي ڪري ڪهاڻي ۾ ٻيهر داخل ٿئي ٿو. روشني کي احساس ٿو ٿئي ته سڌير جو مجرد فلسفو ۽ سياسي اصول کيس رد ڪرڻ جو ڪارڻ بڻيا آهن. روشني جي نراسائي ۽ ڀڃ ڊاهه هن جي اندر ۾ سڌير مخالف جذبن کي اڀارڻ جو ڪارڻ بڻجي ٿي. هوءَ پنهنجي سڌير مخالف جذبن کي ٿانيڪو ڪرڻ لاءِ، پنهنجي هڪ دوست ”مٿو“ جي امير مڙس ”رستم ڀروچا“ سان ڳجهي پر بخيل Affair ۾ اڙجي وڃي ٿي. روايتي پارسي سماج ۾ نه جڙندڙ روشني نفسياتي طور تي دٻاءَ ۽ ورهاست جو شڪار هوندي، پاڻ پنهنجي قدامت پسند تنگ نظر گهراڻي ۽ دوستن سان روايتن جي پاسداري واري مامري تي لاڳيتي ويڙهه ۾ رڌجي وڃي ٿي.
جيتوڻيڪ روشني جون دوست ”جير“ ۽ ”مٿو“ هن کان شعور ۽ سجاڳي جي بنياد تي گهڻو پٺتي آهن. پر جيئن ته هوءَ ٻئي پارسي روايتن ۽ قدرن کي مان ڏيندڙ ۽ ان ۾ Adjust ٿيندڙ ڇوڪريون آهن، تنهن ڪري انهن جي جلد چڱن (امير) ماڻهن سان شادي پڻ ٿئي ٿي، پر روشني ذهين ۽ روشن خيال هوندي، اڪيلي رهجي وڃي ٿي. روشني جو پيءَ پنهنجي مرتبي کي مٿانهون رکندڙ، سخت گير ۽ ڪٽر پارسي آهي، جڏهن ته هن جي ماءُ نرم مزاج جي وڻندڙ ۽ کل مک پر غافل عورت آهي. جنهن ڪري روشنيءَ کي نه ئي ماءُ ۽ نه ئي وري پيءُ چڱي طرح سمجهي سگهن ٿا. روشني پنهنجي خاندان ۽ واقفڪارن جي نظر ۾ پارسي قدرن ۽ روايتن جي مخالفت ڪندڙ هڪ اهڙي اڻڄاڻ ڇوڪري ليکجڻ ۾ اچي ٿي، جيڪا جهيڙن ۽ شخصي خواهشن جي ور چڙهيل آهي. روشني جو سنڱ گهرندڙ ٻن پارسي خاندانن سميت هن جا سڀ دوست به روشني کان پاسيرا ٿي وڃن ٿا. جيتوڻيڪ روشني جي هڪ چاچي ”گلستان“ به روشني جيان پارسي روايتن جي سختي ۽ دٻاءُ جو شڪار آهي، پر هوءَ مڙني روايتن جي دٻاءَ خلاف مزاحمت ڪندي نيٺ چري (Abnormal) ٿي پئي آهي. ناول جو ڪردار ”گلستان“ پنهنجي روين ۽ مڪالمن وسيلي جيڪو اڀار پيدا ڪيو آهي، سو واقعي ناول جو شاهڪار ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ حصو آهي، جيڪو پڙهندڙ کي کن پل لاءِ ولوڙي ٿو ڇڏي.
بزرگن جي بالادستي واري سخت گير پارسي سماج جي ٻه ڇتيءَ ۾ دٻيل هڪ چري گلستان جيان هاڻ روشني پڻ پاڻ کي دٻجندي ٿي محسوس ڪري، سڌير، جيڪو روشني کي هن محدود ۽ گهٽيل ماحول مان شايد ڪڍي سگهي ها، تنهن پڻ هن کي ڪن خيالي اصولن جي بنياد تي نهايت بي رحمي سان رد ڪري ڇڏيو. هاڻ روشنيءَ کي جيئڻ لاءِ ڇا ڪرڻ گهرجي؟ اهو سوال ناول ۾ ڪهاڻي کي اڳتي وڌائي Climax تي آڻڻ جو ڪارڻ بڻيو آهي. ناول جي ليکڪا دينا مهتا وري به لارڊ بيرن واري مڪالمي جي ٻئي حصي ”ڪي شيطاني ڪن ته ڪي لکن ناول“ کي آڏو رکي ڪهاڻي جو انت آندو آهي.
”آرچر“ نالي هڪ ڊگهو ۽ سنهڙو آمريڪي، جيڪو عالمي پريس لاءِ انڊيا مان ”اي ڪمنگس“ جي فرضي نالي هيٺ برطانوي راڄ مخالف رپورٽون لکي ٿو، سو روشني جو دوست بڻجي وڃي ٿو. آرچر ڇاڪاڻ ته وقتي طور تي هندستان ۾ ترسيل آهي. تنهن ڪري آرچر سان روشني جي ممڪن تعلقاتن (Affair) جڙڻ وارو امڪان به روشني جي اندر ۾ ڊانول ڊول ٿي ٿو وڃي. سهارن جي ڳولا ۾ ڀٽڪندڙ روشني پنهنجي فرقي جي سطحي ۽ محدود رسم رواج سان اسمهت هوندي، پنهنجي اندر ۾ ويڳاڻي بڻجي ٿي وڃي. هن جو سامراج دشمن شعور، قوم پرستي ۽ قومي جدوجهد سان همدردي به هن جي ويڳاڻپ کي ختم ڪرڻ جو ڪارڻ نه ٿا بڻجن. آرچر روشنيءَ کي پنهنجي ڪهاڻي ۽ سوچن تي ٻڌل ناول لکڻ جي صلاح ٿو ڏئي، جيتوڻيڪ روشني ناول لکڻ جي ڏانءُ کان عدم واقفيت جو اظهار ٿي ڪري، پر هوءَ پنهنجي فرضي لکيل ناول ۾ جن يادگيرين ۽ تجربن جي ڪهاڻي بيان ٿي ڪري، سا ڪهاڻي ئي دينا مهتا جي هِن ناول جو مک پلاٽ آهي.
ناول جي اُن مک پلاٽ کان سواءِ، سب پلاٽ ۾ روشني جي هڪ ٻئي دوست، ”سبرينا جونز“ پڻ داخل ٿئي ٿي، جيڪا هڪ انگريز جاسوس جي ڌيءُ آهي. سبرينا ڊيوڊ ميڪاولي سان پرڻيل آهي، پر ان جو ڪئپٽن برائون سان ڳجهو افيئر پڻ هلندڙ آهي. ڪيپٽن برائون پنهنجي فليٽ ۾ قتل ٿي ٿو وڃي ۽ قتل جو الزام ”فاضل بيگ“ تي مڙهيو وڃي ٿو. فاضل بيگ ڪانگريس پارٽي جو سرگرم ڪارڪن آهي، جيڪو انگريز مخالف”انڊيا ڇڏيو“ (Quit India) جدوجهد دوران روپوش (Underground) ٿي وڃي ٿو. اچانڪ فاضل انگريز پوليس جي گولين جو شڪار ٿي ماريو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ فاضل بي ڏوهي آهي، پر ڪيپٽن برائون جو اصل قاتل ڪير آهي؟ ڪيپٽن برائون جي قتل وارو هي سب پلاٽ ناول جي مک پلاٽ سان ڪهڙي طرح لاڳاپو رکي ٿو؛ اها ڳجهارت ۽ سوال دراصل ناول جو ڪمزور حصو آهي.
سب پلاٽ جي اجائي مونجهارن ناول جي ان حصي کي ڄڻ Anti Climactic بڻائي ڇڏيو آهي. سب پلاٽ جي هن اهم حصي ۾ قومي جدوجهد ۽ عوامي جاڳرتا جا اهم واقعا رونما ٿين ٿا. پر ناول جو ڪردار ”روشني واڊيا“ سب پلاٽ ۾ پوئواري ڪندڙ (Supportive) يا مددگار ڪردار ڪونهي، جيتوڻيڪ روشني ناول جو مک ڪردار (Main Character) آهي ۽ پوري ناول جي ڪهاڻي ان جي پسگردائي ۾ هلي ٿي، پر سب پلاٽ ۾ جدوجهد جي اهم واقعن ۾ روشني کي ڄڻ ته گهٽ ملوث ڪيو ويو آهي، حالانڪه اهم واقعن جي مهڙ تي ڪهاڻي ۾ روشني جي موجودگي تمام ضروري آهي، ڇاڪاڻ ته پورو ناول روشني هٿان سندس سوچ پٽاندڙ بيان ڪيو ويو آهي. انڊين تاريخ ۾ انگريز مخالف عوامي مزاحمت جي هن واقعي جيان ويجهي هم عصر تاريخ ۾ لڳ ڀڳ ساڳئي پس منظر ۽ ڪهاڻي کي جنم ڏيندڙ هڪ ٻيو اهم واقعو به ٿي گذريو آهي. 70ع واري ڏهاڪي ۾ اندرا گانڌي جي لاڳو ڪيل “ ايمرجنسي“ خلاف پوري هندستان ۾ اجتماعي عوامي رد عمل جنم ورتو هو. جنهن کي بنياد بڻائي سلمان رشدي پنهنجو پراثر ناول Mid Night Children لکيو.
سلمان رشدي ۽ دينا مهتا جي ناولن جا پس منظر ۽ پلاٽ سندن ڪردارن جي بيچيني ۽ رد عمل تي ٻڌل آهن. سلمان رشدي پنهنجي ناول ۾ وڻندڙ علامت نگاري ۽ اثر انگيز حقيقت شناسي وسيلي ڪردارن کي اڀاري پيش ڪيو آهي، جنهن ڪري سلمان جي ناول جو مک ڪردار ”سليم سناءِ“ ايمر جنسي خلاف جدوجهد ۽ رد عمل سان لاڳاپيل مڙني واقعن جي وچ ۾ هلندڙ ڪردار بڻجي پيو آهي، جيڪو سموري ناول جي وارتا پاڻ کڻي اڳتي وڌندو، ناول جو انت آڻي ٿو. سلمان رشدي جي ابتڙ دينا مهتا جي ناول ۾ مک ڪردار جي اڀار ۽ علامت نگاري جو ڏانءُ ڪچو آهي. دينا جي نائڪا روشني هڪ اهڙي مجهول ۽ محدود (Marginal) ڪردار طور اُڀري آهي. جيڪا اهم قومي واقعن جي سلسلي کي ڄڻ اتفاقي طور پاڻ تي وارد ڪري ٿي. روشني جو ڪردار پاڻ واقعن جي وچ ۾ نه پر اچانڪ ڀرپاسي ۾ نمودار ٿيندڙ ڪردار آهي. جنهن ڪري ناول جي ڪهاڻي ڪردار هٿان نه پر ليکڪا هٿان بيان ٿئي ٿي، جنهن ڪري ڪهاڻي ۽ ڪردار جو هڪٻئي سان لاڳاپو جڙتو لڳي ٿو. پر مجموعي طور تي اپ کنڊ جي ويجهي تاريخ جو هي هڪ دلچسپ ۽ پڙهڻ جوڳو ناول آهي، جيڪو ادب جي شاگردن لاءِ ذائقي جو پوراءُ ڪري ٿو.