• سنڌي ادب جو اٻوجهائپ ڪلچر
اڳي سياسي ميدانن ۾ سرگرمي هئي ته رونقون به هيون ۽ اتساهه به ماڻبو هو پر هاڻي ان طويل سياسي خشڪ سالي ۾ سياستدان ۽ Socalled دانشور سڄي ماٺار جو ذميوار اديبن کي ڪوٺين ٿا. وٽن پنهنجي ليکي دليل به آهن. بهرحال اهو پنهنجي جند ڇڏائڻ جو تيز هٿيار آهي، جيڪو اديبن جي خلاف استعمال ٿي رهيو آهي ۽ سنڌي اديبن جي نمائندن وٽان ان خلاف ڪو به ردعمل سامهون نه آيو آهي. ان حوالي سان خود تخليقي ذهن رکندڙ ۽ اهڙي ڪنهن به ويڙهه ۾ ڌر نه بڻجڻ چاهيندڙ ماڻهن جو خيال آهي ته سنڌي ادب جا نمائندا پاڻ موقعي پرستي جي خواهش کڻي گهمن ٿا.سنڌي اديب، جيڪو اڳ ۾ سماج جي سونهين جو ڪردار ادا ڪندو رهيو آهي، هن وقت سندس اهو ڪردار پس منظر ۾ هليو ويو آهي ۽ سنڌي اديب هاڻي گهڻو ڪري ذاتي مسئلن ۽ گروهي مفادن ۾ پنهنجو وقت ۽ توانائي ضايع ڪري رهيا آهن. سندس آڏو پنهنجي ذات هر ٻيءَ شيءِ کان وڌيڪ اهم بڻجي ويئي آهي. هن وقت سنڌ ۾ اهو رواج هلي رهيو آهي ته، ادبي مامرن ۽ مسئلن کي اين_جي_اوز جي اک سان ڏسجي، انهن کي رڳو مقامي سطح يعني پاڙي، ڳوٺ يا مخصوص اداري جي حد تائين کڻجي. ان سلسلي ۾ ڪم ڪرڻ وارن ليکڪن کي لڳندو آهي ته هو گهڻو ڪجهه ڪري رهيا آهن پرجڏهن نتيجن کي ڏسجي ٿو ته آڏو ”ڪاريءَ وارو ڪک“ نظر ايندا آهن. ان لاءِ سنڌي ادب ۽ تحقيق تي ڪم ڪندڙ سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارن کي ڏسبو ته معاملو چٽو ٿي وڃي ٿو ته من پسند ماڻهن کي رکرائڻ يا پنهنجي ڪرسي اسٽيج تي يا ان جي ويجهي رکرائڻ واري خواهش پوري ڪرڻ لاءِ چڱن ڀلن ماڻهن کي ڪيترو جهڪڻو پوي ٿو. آءُ اهو نٿو سمجهان ته سنڌي ادب جا مڙئي نمائندا ويڪائو مال بڻجي ويا آهن. پر بهرحال انهن جو عمل ايڏو اتساهيندڙ نه رهيو آهي، جيڪو پنهنجي پويان ايندڙ ٽهيءَ کي ڪنهن چڱي گس تي لائي سگهي. چوٽي جي اديبن جي وڏي اڪثريت هاڻي هلڪڙائپ ۽ موقعي پرستي جي مرض ۾ وٺجي رڳو پنهنجو ملهه ڪٿائي ٿي. ڪو ننڍڙو سرڪاري ٽوئر، مٽي جي پتلي وارو ايوارڊ يا ڪو هٿ ٺوڪيو لقب انهن کي گوڏن ڀر جهڪائڻ لاءِ ڪافي آهي.
سنڌي اديبن ڪجهه سال اڳ هڪ تحريڪ هلائي ته سنڌي ادبي ادارن تان وڏيرن ۽ پيرن جي ڪمدارن جو قبضو ڇڏائي ڪجهه عوام دوست ۽ سينئر اديبن کي نوڪريون وٺرائي ڏجن، ته جيئن ادب ۽ زبان جي خدمت ٿي سگهي ۽ ڪجهه پوئتي پيل غريب پر طاقتور ادب تخليق ڪندڙ، ماڻهن کي نوڪريون ڏياري سگهجن يا گهٽ ۾ گهٽ سندن ڪتاب ڇاپي يا انهن ڪتابن کي ٻين ٻولين ۾ ترجمو ڪرائي کين ڪا مڃتا ڏيارجي. اديبن جي ڪٺ ۽ ان سڄي جدوجهد رنگ ته لاتو پر اهو رنگ وقت سان گڏوگڏ ٻسو ۽ بي اثر ٿيندو ويو. بيڪ ڊور بارگيننگ، چڱي جاءِ پاڻ والارڻ، هڪڙن ڪمدارن کي ڪڍي پنهنجا نوان ڪمدار مقرر ڪرائڻ، شخصي مفادن ۽ سهولتن جي هٻڇ ۽ عهدن جي حاصلات نه رڳو انهي سموري جدوجهد کي لوڙهي ڇڏيو پر انهن عوام دوست ۽ سينيئر اديبن ڪنهن نڪمي مالهيءَ جيان ان ٻوٽي جي تازگي ئي ختم ڪري ڇڏي ۽ اها ساڳئي صورتحال سياسي پارٽين وانگر ٿيندي وئي ته ڪو به سياستدان ان لائق ناهي ته ان جي پويان لڳي سنڌ کي آجپو يا خوشحالي ڏياري سگهجي. بلڪل ائين ادب جي ميدان تي به اهڙيون ئي ڳجهيون اچي رسيون آهن جن کي تازو ماس کپي ٿو. ان لاءِ سنڌ جي سرڪاري يا غير سرڪاري ادبي ادارن وٽ به رڳو تخليقي ذهن رکندڙ پر اقتصادي حوالي سان پوئتي پيل ماڻهن کي ٻارڻ بنائي، ڪي دل گهريا نتيجا حاصل ڪرڻ جي خواهش آهي. يقيني طور تي اها خواهش نندڻ جوڳي آهي.
ٻين سرڪاري خيراتُن تي هلندڙ ادارن کي ڇڏي رڳو سنڌي ادبي سنگت کي ٿا ڏسون ته به ان جو مجموعي ڪردار سمجهه ۾ اچي وڃي ٿو، جنهن تي ڪو به صحتمند سوچ رکندڙ ماڻهو فخر نٿو ڪري سگهي. سڄي دنيا کي ڇڏي رڳو پاڪستان جي ٻين ٻولين جي ادب، ثقافت، موسيقي وغيره جي ڀيٽ ۾ سنڌ کي ڏسجي ٿو ته مايوسي ٿئي ٿي.80ع جي ڏهاڪي ۾ جنم وٺندڙ نئين سنڌي صحافت سنڌجي سياسي تحريڪن جي ڀر جهلو رهي آهي ۽ انهن تحريڪن کي وڌائڻ، ويجهائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو پر موجوده وقت ۾ انهي ڪردار ۾ خاصيتي ۽ بنيادي تبديلي آئي آهي.
بيشڪ سنڌي اخبارن جي تعداد ۾ واڌارو ٿيو آهي، پر سندن ڪردار مڪمل طور تي تبديل ٿي چڪو آهي، هاڻي سندن مکيه مقصد ۽ ٽارگيٽ نفعو ۽ هر قيمت تي نفعو ڪمائڻ آهي. سنڌي اخبارن مسئلن جي چونڊ ۽ انهن سان ورتاءُ ۾ قوم جي مفاد کان وڌيڪ ان ڳالهه ۾ دلچسي رکن ٿيون ته اخبار جي وڪري ۾ واڌارو ڪيئن ڪري سگهجي ٿو. سنسني خيز ڳالهين کي ”سياق ۽ سباق“ کان سواءِ پيش ڪرڻ، اسڪينڊل ٺاهڻ ۽ انهن جي بنياد تي بليڪ ميلنگ وسيلي اشتهار ۽ ٻيون سهولتون حاصل ڪرڻ جهڙين خاصيتن اڄوڪي صحافت کي ماضي جي ڀيٽ ۾ ڦيرائي وڏو هاڃو رسايو آهي.
سنڌ ۾ علم ۽ ڏاهپ جي کوٽ ٻئي درجي جي ماڻهن، ڪالم نگارن، وانگاري سوچ جي ليکڪن يا طاقتور اخباري عيوضين کي ئي سنڌ جو مها دانشور پئي پيش ڪيو آهي. جنهن ڪري اسان وٽ هر ٽيون ماڻهو جڳاڙي علم جي آڌار تي پاڻ مرادو پاڻ کي دانشور مڃرائيندو پيو وتي، تعليم، تربيت، سڀاءُ، سوچ، رويا، ترتيب، ضابطو، خيالن جي ترڪيب ۽ ورتاءُ انهن لاءِ نه سمجهه ۾ ايندڙ ڪي ولايتي گڻ آهن. جيڪي سنڌ جي ماڻهن لاءِ شايد ڪي وڏا هاڃيڪار آهن ۽ وري انهن اخباري دانشورن ڄڻ ڪو دائرو ٺاهي، ماڻهن کي اهڙن گڻن جي سکيا ۽ اثر نفوذ کان به ٻاهر يا الڳ رکڻ جو ذمو کنيو آهي،جو وڌاءُ، ورجاءُ، لٺ برداري، ٺوڪيل خيالن کي اچارڻ ۽ هام هڻڻ کانسواءِ هو ڪو ڪارائتو ڪم نٿا ڪن، ايشيا جي وڏي تنظيم هجڻ واري هام هڻندڙ ادبي سنگت جي مستقل اڳواڻن جي اندر ۾ به اهو احساس اڃا اڀري نه سگهيو آهي ته انفارميشن ٽيڪنالاجي جي ذريعن جي تيز ٿيندڙ عمل کان سنڌ وڏي حد تائين ڇو الڳ بيٺي آهي. اسان جو ليکڪ انفارميشن ٽيڪنالوجي، اي روولوشن ۽ انٽرنيٽ مان فائدو نه وٺڻ جي نتيجي ۾ دنيا جي نون نون علمي، سماجي، ادبي، اقتصادي، واپاري، سائنسي ۽ ماحولياتي لاڙن ۽ نظرين کان پنهنجي اڻڄاڻائي جي ڪري گلوبل وليج ۾ پنهنجي سڃاڻپ ڪرائڻ بجاءِ رڳو جذباتي رويي جو مقامي ماحول ڇو جوڙڻ لڳو آهي.
اسان جي ايشيا جي وڏي ادبي سنگت وٽ ڪي اهڙا ٻه ماڻهو به ناهن جيڪي ادبي سنگت جي ويب سائيٽ ٺاهي ان کي دنيا ۾ متعارف ڪرائي سگهن ۽ اسان جي خيال ۾ سنڌي ادبي سنگت جي عهدن لاءِ چونڊ وڙهندڙ ۽ هڪٻي جي خلاف عدالتن جا دروازا کڙڪائڻ جو تصور رکندڙ، اديبن جا جرڳا ۽ ڪَٺ ٺهرائي فيصلا ڪرائيندڙ ٻنهي ڌرين جي ماڻهن وٽ اهڙو ڪو به چونڊ پروگرام نه هو ته سنڌي ادب جي ڪا ويب سائيٽ ٺاهي يا سنڌي چونڊ ڪهاڻين يا شاعري کي انگريزي ۾ ترجمو ڪرائجي. ڇاڪاڻ ته ان ڪم لاءِ اوتري لياقت، سنجيدگي، ادب سان لڳاءُ، سنڌي ادب کي دنيا نه سهي گهٽ ۾ گهٽ پاڪستان يا اُپ کنڊ جي مارڪيٽ ۾ متعارف ڪرائڻ وارو جذبو کپي ٿو جيڪو اسان جي احترام لائق سنگت جي عهديدارن وٽ نه آهي. اسان جن عظيم شاعرن جي درگاهن لاءِ جوڙيل ڪميشن جي سربراهن وٽ به ايترو شعور ۽ انفارميشن ٽيڪنالوجي جو ڪو تصور ناهي، اهي ته اڃان تائين شيخ اياز جي قبر تي مقبرو ٺاهڻ يا ان کي ڪچي قبر طور رهڻ ڏيڻ تي ئي ڪو فيصلو نه ڪري سگهيا آهن. ڇاڪاڻ ته ڪو آخري فيصلو ڏيڻ سان اهي ڪنهن نالي ۾ ڪجهه حاصل ڪرڻ جي واٽ وڃائڻ ئي نٿا چاهين، تن کي سنڌي ادب ته پري رڳو شيخ اياز کي ئي دنيا جي مارڪيٽ ۾ متعارف ڪرائڻ سان ڪهڙو تعلق؟
خطرناڪ ڳالهه اها آهي ته سنڌي ادب ۾ تنقيد وارو تصور معنيٰ وڃائي ويٺو آهي ان ڪري لطيف ۽ اياز سميت ڪنهن به ماڻهو جي حوالي سان جيڪو به ماڻهو صحتمند راءِ آڏو رکندو يا کُلي تنقيد ڪندو ته ان خلاف سڄي سنڌي ادب مان اٻوجهه ماڻهو نڪري ايندا ۽ ان خلاف ترت فتوائون جاري ٿي وينديون. جيڪڏهن اسان تاج جوئي، ادل سومري، اياز گل، يوسف سنڌي، مختيار ملڪ، شمس سومري، حميد سنڌي ۽ ڊاڪٽر غلام علي الانا وغيره جي ڪيل ادبي پورهئي ۽ سندن علمي لياقت کي ڏسون ٿا ته دل خوش ٿئي ٿي پر ادارن کي هلائڻ، سنڌي ادب ۽ ثقافت کي دنيا ۾ ايندڙ تبديلين مطابق متعارف ڪرائڻ واريون ڳالهيون سندن وس ۾ ئي ناهن جو اهي ڪجهه ڪري ڏيکارين. ان لاءِ گذريل ڪجهه سالن کان انهن طرفان مختلف سرڪاري يا غير سرڪاري ادارن جا عهدا ماڻڻ يا انهن جي نام نهاد بورڊ جي ميمبر طور رهڻ يا اڃا به صلاحڪار رهڻ دوران سندن ڪارڪردگي کي ڏسبو ته خبر پئجي ويندي. ڇا لطيف چيئر، سچل چيئر، اياز چيئر، سنڌي ادبي بورڊ، سنڌالاجي، سنڌي ثقافتي کاتو، سنڌي ٻولي جو اختياري بورڊ وغيره ٺاهڻ، رڳو اسان جي احترام لائق سينيئر ۽ جونيئر اديبن کي نوڪريون وٺرائي ڏيڻ هو؟ انهن جي ڪارڪردگي تي ڪير نظر رکندو. ڇا انهن ادارن جي ان عمل تي تنقيد ئي نٿي ڪري سگهجي؟ عام طور تي اهو به مشاهدي ۾ آيو آهي ته شاهه لطيف يا اياز ته ڇڏيو رڳو ڪنهن سينيئر اديب جي ڪنهن غلطي، ورتاءُ يا ان جي پورهئي تي ٿوري به تنقيد ٿئي ٿي ته ادب ۾ والار ڪندڙ سڄي سنڌ جا اٻوجهه، ڄٽ ۽ هٿ ٺوڪيا ليکڪ اٿي پون ٿا ۽ نتيجي ۾ وڏي ڀيانڪ صورتحال پيدا ٿي پوي ٿي. جيڪا سنڌ جي قديم روايتن توڙي جديد دؤر جي علمي ۽ انساني تقاضائن جي خلاف آهي. انهي سڄي صورتحال جي ڏس ۾ هاڻي رڳو سوال اهو آهي ته ڇا سنڌي ادب ۽ ثقافت جي وڌاءُ ۽ پکيڙ لاءِ جوڙيل ادارن، سنڌ جي عظيم ڏات ڌڻين جي نالي ۾ ٺاهيل مختلف چيئرز يا انهن جي قبرن تي مقبرا جوڙائڻ ۽ ميلا ڪرائڻ واريون ڪاميٽيون واقعي تنقيد کان مٿانهون آهن يا انهن کي به جهلي ڪو ڏس يا گس ٻڌائي سگهجي ٿو؟
(31 ڊسمبر 1999ع تي رئوف نظاماڻي، شمس سومري، جان خاصخيلي، انور ابڙي، امير ابڙي، آءٌ ۽ تاج بلوچ پاران ڪراچي ۾ هڪ ادبي ۽ ريسرچ فورم ”رائٽرس ورلڊ“ جو بنياد رکڻ وقت مُک مقالي طور هي ليک پڙهيو ويو.)