سنڌي ۽ جپسي ٻولين جون هڪ جهڙايون
ليلو رچنداڻي
اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون،
هلڻ هارا سپرين ، رئان تان نه رهن،
آءُ جهليندي ڪيترو، آيل سامونڊين،
پڳهه ڇوڙي جن، وڌا ٻيڙا ٻار ۾،
(شاهه)
شاهه جن وڻجارن جو ذڪر ڪيو آهي، اهي سنڌ جائي رهاڪو هئا. انهن چين ولايت وڃي واپار ڪري سنڌ کي ڀريو ڀاڳيو پئي رکيو ، پر وڻجارن جو ٻيو هڪ قسم آهي ، جنهن جو ڪو مقرر ٺڪاڻو ڪونهي. ڪڏهن ڪٿي نه ڪڏهن ڪٿي ! انهن وڻجارن کي عام طرح جپسي (Gypsy ) ئي چيو ويندو آهي. مٿن اهو نالو ايجپٽ (مصر) ديش تان پيو ٿو ڏسجي. جيتوڻيڪ ائين به چيو پيو وڃي ته انهن جو وطن ڪنهن سمي هندستان ئي هو. هنن جي ٻوليءَ جا ڪيترا ئي اکر، ٻوليءَ جي نحوي بناوٽ ڪجهه اتر اولهه ڀارت، خاص ڪري سنڌي ۽ پنجابي ٻوليءَ جي اکرن جي نحوي بناوٽ سان ميل جول رکندي نظر ٿي اچي. ٻوليءَ جي هڪجهڙائي اها ڄاڻَ ٿي ڪري ته انهن وڻجارن جو ڪنهن سمي سنڌ سان گهاٽو سٻنڌ ٿي ڏٺو. اهي شايد هزار ورهيه اڳ هند مان لڏي وڃي دنيا جي مختلف ايراضين ۾ وسيا آهن.
وڻجارن کي روس ۾ زگيني، اسپين ۾ زنڪيلي، بلگيريا ۽ بالڪن ٻيٽن م ائزنگين، جرمنيءَ ۾ زنگينر، ترڪستان ۽ ايران م زنگيري چيو ويندو آهي. اهي پاڻ به ڪن هند پاڻ کي زنگيرو ته ڪن هنڌ زنڪيلي ته ڪن هنڌ وري سنتي سڏائيندا آهن. ڀاشا وگيانين انهن مختلف لفظن جو بنياد زند، هند، اند ئي ڄاڻايو آهي. ڪي اهي لفظ ”سنڪر“
شبد مان نڪتل ڄاڻائين ٿا، پر انهن مڙني اکرن مان سنتي اکر ڪجهه اهميت وارو آهي. پئشاچي ٻولين (اتر اولهه هند جي ٻولين) ۾ ”د“
”ت“ ٿي ويندو آهي. ”دامودر“ شبد کي ”تاموتر“ چيو ويندو آهي. (ڏسو: ورج لعل شاستريءَ جوڌاڄڻو سنگره). ان حالت ۾ سنڌي ڦري سنتي ٿيو هجي ته ان ۾ عجب ئي ڪهڙو ؟ چيني ڀاشا ۾ به ”سنڌ“ کي ”سنت“ ئي سڏيو ويندو آهي. چيني ياتري آءِ سنگه ”سنتو“ (H. Sintu) جي نالي ئي سنڌوءَ کي چيني ساهتيه ۾ پرسڌ ڪيو هو. (ڏسو: ڊسڪوري آف انڊيا، ليکڪ جواهر لعل نهرو ) وڻجارن تي جو سنتي نالو پيل آهي، سو ٿي سگهي ٿو ته ”سنڌي“ هجي ۽ مٿن اهو نالو ”سنڌونديءَ“ جي ويجهو رهڻ ڪري پيو هجي.
وڻجارا (جپسي ) پنهنجي ٻوليءَ ۾ ڀوت پريت کي ”بينگه“ چوندا آهن ۽ ان ڪري هو نرڪ کي ”بينگه ڪو تان“ يعني ڀوت جو آستان سڏيندا آهن. هڪ ڀاشا وگياني جو چوڻ آهي ته ”بينگه اکر ڪنهن به هندستاني ٻوليءَ ۾ ڪونهي ۽ جنهن ٻوليءَ ۾ اهو اکر ان معنيٰ وارو ملي ويندو ، ان ٻوليءَ سان ئي جپسي قوم جو سڌو تعلق سمجهيو ويندو.“
سنسڪرت ۾ هڪ لفظ آهي ”ڀيڪ“ جنهن جو مطلب آهي ڏيڏر ، پر اهو لفظ ”بينگ“ لفظ سان ميل نٿو کائي. البت سنڌي لفظ ”ڀينگَ“
معنيٰ سُڃَ ، ان ”بينگ“ لفظ جي نزديڪ آهي. جنن ڀوتن جي واسي واري هنڌ تي هميشھ سڃ ئي رهندي آهي. سنڌي ”ڀينگستان“ ۽
”بينگ ڪو تان“ ۾ تفاوت ٿورو آهي.
سنڌيءَ ۾ مذڪر ”لو“ پڇڙي سان ۽ مونث ”اي“ پڇڙيءَ سان ظاهر ڪئي ويندي آهي. مثال: ڇوڪرو، گهوڙو، ڀولو وغيره مذڪر روپ ۽ ڇوڪري، گهوڙي، ڀولي وغيره مونث روپ آهن. جپسي ڀاشا ۾ به اهڙو ئي نيم آهي. مثال: رڪلو معنيٰ ڇوڪرو ۽ رڪلي معنيٰ ڇوڪري. هندي ۽ پنجابي خواه ٻين ٻولين ۾ اهڙو نيم ڪونهي. جپسيءَ ٻوليءَ ۾ ”ڇاوو“ اکر جو ارٿ به ”ڇوڪرو“ ئي آهي. سنسڪرت اک ”شاو“ جو مطلب هو ”جانور جو ٻچو.“ آچاريه هيمچندر جي راءِ موجب اهو
”شاو“ شبد پراڪرت ڀاشا ۾ ڦري ٿيو ”ڇاو“. جپسي ”ڇاوو“ ان
”ڇاوو“ لفظ جو ئي هڪ روپ ٿو ڏسجي. جهوني گجراتي ڀاشا ۾
”ڇوڪرو“ لفظ جو ٻيو لفظ هو ”ڇييو“ جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته ان جو بنياد به سنسڪرت ”شاو“ ئي هو. ان حالت ۾ جانور جو ٻچو ڦڙي انسان جو ٻچو ٿيو هجي، ان ۾ عجب ئي ڪهڙو!
سنڌيءَ ۾ مذڪر واحد ”اُ“ پڇاڙيءَ سان ٿيندو آهي. مثال ڇوڪر، بگهڙ، کيل وغيره. جپسي ٻوليءَ ۾ به ڪجهه قدر ائين ئي آهي. مثال پال، جنهن جي معنيٰ آهي پيالو.
ويلش روماني ٻولي (ويلش جي جپسي ٻولي) ”ڪيدن“ لفظ جو مطلب آهي ”مون ڪيو“ ، جيڪو گجراتي ”ڪيڌون“ جي نزديڪ آهي ، پر جهوني سنڌيءَ ۾ اهڙو روپ به موجود هو. ڪاڪي ڀيرو مل مهر چند پنهنجي ”سنڌيءَ ٻوليءَ جي تاريخ“ ۾ ڄاڻايو آهي ته سنسڪرت ۾ ”ڪر“ معنيٰ ڪرڻ ۽ ”ڪرت“ معنيٰ ”ڪيو“ جنهن جو اچار اول ڦري ٿيو ڪدو ۽ پوءِ ٿيو ”ڪيو“. ڪي آڳاٽا پراڪرت وارا اسم مفعول هن وقت به سنڌيءَ ۾ آهن مثال:
ڪڪرا ڪربلا جا عليءَ تي اگهٺاس
(شاهه)
”اگهٺو“ اکر هاڻي چوندا آهيون ”اَگهيو“ پر جي پراڪرت جي بدران چئجي ته اپڀرنش مان ئي ”ڪيدو“ لفظ آيو آهي ته وڌيڪ صحيح آهي. ڇو ته ان جو روپ اپڀراش ۾ ”ڪيدلئه“ ئي هو. اها ”ئه“ پڇڙي ڦري ”وَ“ ٿي آهي. ”ئه“ پڇڙي پراڪرت جي نه پر اپڀرنش بوليءَ جي ئي خوبي چئي ويندي آهي ۽ ۽ اپڀرنش مان ئي سنڌي نڪتل ڄاڻائي وڃي ٿي.
”ڪيو، ٿيو ۽ ٻيا اهڙا اسم مفعول جيڪڏهن پوري طرح صفت ڪري ڪم آڻڻا هوندا اٿئون ته انهن جي پٺيان ”ل“ پڇاڙي گڏي چئون ”ڪيل، ٿيل“ وغيره.“ (سڌي بوليءَ جي تاريخ). اهو ”ل“ انگريزي جپسي (روماني) ٻوليءَ جي لفظ ”ملهه“ ۾ به وڌل آهي.
”ڪندو هوس“، ”س“ پڇاڙي سنسڪرت ڌاتو ”اس“ مان ورتل آهي. ”اس“ ڌاتوءَ مان ئي معاون فعل ”اسمي“ معنيٰ ”آهيان“ نڪتل آهي. جپسي ٻوليءَ ۾ به اهو ڌاتو ”اس ۽ ايس“ روپن ۾ ظاهر آهي. مثال جپسي اکر ”ڪير اوس“ جو مطلب آهي ”ڪندو هوس.“
آچاريه هيمچندر سنه 1112ع ۾ لکيل ”پراڪرت وياڪرڻ“ ۾ ڄاڻايو آهي ته ”اپڀرنش ۾ ”ڪير“ شبد سنٻنڌي روپ ۾ ڪم آيل آهي.“ جپسي ٻوليءَ م به ان ”ڪير“ شبد اهڙو ئي ڪم ڪيو آهي جو ”ايسڪرو“ آڪيرو“ وغيره لفظن ۾ ظاهر آهي. مثال: ”دروسيس ڪيري رڪلي“ معنيٰ دروسيس ڪيري ڇوڪري، انهن لفظن ۾
”ڪيري“ لفظ ”ڇوڪري“ لفظ سان سنٻنڌي روپ ۾ آيل آهي. ڪير“
لفظ ”ڪيڻ ۽ ڪڻ“ ۾ به بدلجي سگهي ٿو. سنڌي لاڙي ٻوليءَ ۾ اهو ”ڪڻ“ لفظ ساڳيو ئي سنٻنڌي ڪم ٿو ڪري. ”ڪڻ، جو مطلب آهي ”کي“ مثال ڪڻم معنيٰ مون کي، ڪڻيس، معنيٰ هن کي.
ڪير ٻانڀڻ ڪن جي ڪير ڄاڻي ڪيڻاس.
(شاهه)
”آءُ، کاءُ“ امرن ۾ ”اُ“ پڇڙي ۽ ”وٺاءِ، کڻاءِ“ امرن ۾ ”ئه“ پڇڙي آيل آهي. ”ا“ پڇڙي هندي ۾ ”ؤ“ جي صورت ۾ ايندو آهي. اها ”ؤ“ پڇڙي اپڀرنش مان آيل آهي. مثال ڪجنئه (ڏسو: هيمچندر). پراڪرت ۾ ”اُ“
نه پر ”م“ پڇڙي هئي. مثال ڪرم، ڄاڻيم وغيره، ترڪيءَ ۽ ويلش جي جپسي ٻولين م ”و“ پڇڙي آهي. مثال ”لاو، داو، ڪيراو“ وغيره.
جپسي ٻوليءَ ۾ اسم فاعل ٺاهڻ لاءِ مکيه لفظن کي ”اينگرو، گيئيرو، ميسيڪو“ لفظ گڏڻا پوندا آهن. جهڙوڪ ڀاڳ اينگرو معنيٰ آگ (باهه) وارو، مانگو مينگرو معنيٰ بکاري، چنگا گيئيرو معنيٰ لڙائي ڪندڙ، ڪامو ميسڪو معنيٰ ڪام (پريم) ڪندڙ يعني پريمي، عاشق، انگريزي ٻوليءَ جو مانگر Monger جپسي مينگرو ۽ سنڌي مڱڻو يا مڱڻهار هڪ جهڙا شبد آهن. سنڌي ٺينگڙو معنيٰ ٺينگه (ٽپا) ڏيندڙ ڪٿي. ان لفظ ۾ به ”اينگرو“ ته نه سمايل آهي ؟
لفظن جي لحاظ کان ڏسبو ، ته ڏسڻ ۾ ايندو ته ڪيترائي جپسي لفظ سنڌي لفظن سان ميل کائين ٿا جهڙوڪ:
جپسي اکر سنڌي اکر جپسي اکر سنڌي اکر
مانگ مگه (بيکه) چنگا چنگ (لڙائي)
ڪام ڪام (پريم) ڀاگ آگ (باهه)
چور چور چري ڇري
بڪ بک رات رات
لُوڻ لُوڻ رب ڄڀ
جيوُ جيوُ (جنتو) پچ پڇ
جپسي ”ليس“ معنيٰ ”وٺ، کڻ“ لاڙي ٻوليءَ ۾ به ”ليس“ لفظ آهي ، جنهن جو مطلب آهي ”حاضر، تيار.“ جپسي لفظ ”سڻ“ لفظ سنڌي سڻ (بڌ) جي برابر آهي. جپسي ”شوبڻس“ معنيٰ سمجهه. جپسي ”آونا“ معنيٰ
”آءٌ، اچ“ ۽ ”بيش“ معنيٰ ”ويهه“ اهڙيءَ طرح جپسي ٻوليءَ جا ڪيترائي لفظ آهن جي سنڌي، پنجابي، ملتاني سان لفظن ميل کائين ٿا.
انهن ڳالهين مان اهو صاف ظاهر پيو ٿئي ته جپسي قوم ڪنهن وقت سنڌ جي بلڪل قريب ئي رهندي هئي يا جي ائين چئجي ته هوءَ سنڌي وشال قوم جو هڪڙو ٽڪرو هئي ته غلط نه ٿيندو.
اهڙي طرح اوائلي سنڌي پنهنجي زماني جي دور ۾ دنيا جي ڪيترين ئي قومن سان لهه وچڙ ۾ آيا. سنڌي هڪ واپاري قوم پئي رهي آهي، ان ڪري واپار جي لحاظ کان هوءَ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پئي ويئي آهي. سنڌ هڪ هريو ڀريو ٽڪرو پئي رهيو آهي ، ان ڪري ڌارين ملڪن جڏهن به هند تي حملو پئي ڪيو، تڏهن گهڻي ڀاڱي پهريون نشانو هنن سنڌ کي ئي بڻايو. ڪي ڌاريا سنڌ ۾ رهي به پيا ۽ سنڌي قوم ۾ جذب ٿي ويا.
انهن ميلاپن مان ئي سنڌي قوم جون ڪيتريون جاتيون ٺهي ويون. سنڌ جي هڪ جاتيءَ جو نالو آهي کٽي. ٽاڊ جي راءِ موجب کٽي قوم راجستان ۾ به رهندي هئي ۽ اها جرمنيءَ تائين ويل هئي. ٿي سگهي ٿو ته کٽي قوم وارا جرمن لوڪن ۽ انهن جي ٻوليءَ سان به لهه وچڙ ۾ آيا هجن، پر اهو ڪڏهن ٿيو، اهو اتهاس جو هڪ غيبي ورق آهي.
(ڪتاب: ” سنڌوءَ جي جهلڪ “، ليکڪ: ليلو رچنداڻي،
ڪمل سنڌي پرنٽنگ پريس، احمد آباد (انڊيا)، 1963ع)