جپسي : سنتي، سيگاني يا روماني سنڌي
اسحاق انصاري
___
1990 جي فيبروريءَ ڌاري مان جڏهن براتيسلاوا جي لينگويج اسڪول ۾ داخل ٿيو هيس ته اتي پهرين ڏينهن ۾ اسان جي استاد يوزف ويلڪي ڪلاس هلندي اهو ليڪچر ڏنو هو ته ، جڏهن به هاسٽل کان ٻاهر نڪرو ته ٿڌ جي ڪري پنهنجو پاڻ کي بچائي نڪرو، ٻيو جيڪڏهن ڊالر وغيره مٽايو ته ڪنهن بينڪ مان مٽايو، باقي سيگانين(جپسين) کان پاڻ بچائجو. مون ان وقت تائين سيگاني نه ڏٺا هيا. مون پنهنجي استاد کان پڇيو ته اهي سيگاني ڪير آهن ۽ کين ڪيئن سڃاڻي سگھبو ته هُن منهنجي چهري طرف ڏسندي مرڪندي وراڻيو”جيڪي ماڻهو توکي پاڻ جهڙا لڳن پر تنهنجي ٻولي نه سمجھن اهي سيگاني آهن“
واقعي به جڏهن مان براتيسلاوا ۾ پريئر مارڪيٽ (جيڪو بعد ۾ ٽيس مارٽ ٿيو) جي ڀرسان هڪ ٽولي کي ڏٺم جيڪي زالين مردين گڏ هيا اهي واقعي به مون کي پاڻ جهڙا لڳا.غور سان ڏٺم ته هنن جون شڪليون اسان پاڪستانين ۽ انڊين جهڙيون، ڳالهائن به وڏي واڪ. حالانڪ نه ته اتان جا سلوواڪ ماڻهو هلڪي آوازَ سان ڳالهائن. عورتن کي گھڻو ڪري وڏو اسڪرٽ يا ايئن چئون ته هتان جي باگڙين جهڙن گھگھرن جهڙو پڙو، مٿان شرٽ پاتل. مردن کي ته خير پينٽ شرٽ پاتل هئي ۽ گھڻو ڪري کين مُڇون رکيل هيون.
سلوواڪيا ۾ هنن کي اتان جا ماڻهو ڪو سٺي نظر سان نه ڏسندا هيا. گھڻو ڪري کين چور، ٺڳ يا اڻ سڌريل سمجھندا هيا ۽ محسوس ڪرائيندا هيا. ان ۾ ڪو شڪ به ناهي ته هو انهن سڀني ڪمن ۾ حصو وٺندا هيا. گھڻو ڪري مارڪيٽن يا بازارن ۾ رلندا نظر ايندا هيا. هو ڪم ڪار گھٽ ڪندا هيا ، ڇو جو ڪنهن نه ڪنهن بهاني سان هو پنهنجو پاڻ کي ان فِٽ ڪرائي حڪومت طرفان مليل وظيفي تي هلندا هيا. جنهن ڪري به اتان جا ماڻهو هنن کي ناپسند ڪندا هيا ته هو ايڏي محنت ڪن ٿا ۽ سندن محنت جي پيسن مان هنن کي گھر ويٺي وظيفو ملي ٿو.
هونئن ته سڄي يورپ ۾ جپسي آهن پر ايسٽ يورپ جي بلغاريه، رومانيا، هنگري، چيڪ ۽ سلوواڪ ريپبلڪ ۾ گھڻائي ۾ نظر ايندا. انهن ملڪن ۾ کين روماني، سيگاني چيو ويندو آهي. مشڪل سان کين ڪٿي جپسي سڏيو ويندو هجي.
مون کي عادتن ۾ هُو يورپينس کان وڌيڪ اسان جي ويجھو نظر آيا. هڪ ڊيموگرافيءَ جي شاگرد هجڻ جي ناتي، منهنجي دلچسپي هنن ۾ وڌي، ٻيو ته هونءَ به مان اڳ ۾ ٻڌو هيو ته هو اصل ۾ انڊيا جا آهن.
مون هنن مان ڪجھه جپسين سان دوستي رکي جنهن کي منهنجا سلوواڪ دوست خراب سمجھندا هيا.
اصل ۾ اهي جپسي يا روماني ڪي هڪ ڀيري جي هجرت يا لڏپلاڻ جو نتيجو ناهن. ان ڪري هنن جي وچ ۾ به مختلف نالا آهن جيئن لوري، سنتي، سيگاني وغيره.
روماني يا جپسين جي اصل نسل جي باري ۾ گھڻي تحقيق کان پوءِ ان نتيجي تي پهچجي ٿو ته اصل انڊيا جا ئي آهن ، پر اهي سڀ ڪنهن هڪ نسل، هڪ قبيلي، هڪ ذات يا هڪ حصي سان تعلق نه ٿا رکن.
هندن ۾ جيئن ته چار ذاتيون ڄاڻايون ويون آهن اصل ۾ جيڪي ”منو جي قانون“ مطابق آهن. برهمڻ، کتري،ويش، ۽ شودر. اهڙي ريت هر ذات کي خاص ڪم ڪرڻا هيا. يورپ ۾ جڏهن اهي جپسي پهتا ته هنن اتي به پنهنجي اباڻي ڪِرت کي جاري رکيو ، ڪي لوهار هيا، ڪي ويڙهاڪ هيا، ڪي ڳائڻ وڄائڻ ۾ ماهر هيا ته ڪي وري رازڪو ڪم ڄاڻيندا هيا.
ان ڪمي ماڻهن ۾ ڪجھه ذاتين جو وري هڪ گروپ جڙيل هو ۽ انهن کي دومبا Domba سڏيندا هيا، جيڪو اصل ۾ دوم (مرد) يا دومني(عورت) جو جمع هو. جنهن جي معني آهي ماڻهو يا انسان. جيئن ته هر گروپ يا علائقي جو وڏو هڪ ٺاڪر هوندو هو ۽ اڃا تائين اهو لفظ جپسين جي ڪن لهجن ۾ ملي ٿو. (Ronald Lee)
يارهين صديءَ جي شروعات ۾ محمود غزنويءَ جي اڳواڻيءَ ۾ هندوستان ۾ ڦُر لُٽ ڪئي وئي. جيڪا مسلسل جاري رهي.جنهن ڪري ڪجھه راجپوت ٽولن اتان لڏ پلاڻ ڪئي. ڪجھه ڏکڻ ڏانهن ويا ته ڪي وري ٻين پاسن ڏانهن نڪري ويا. انهن مان هڪ وڏو حصو ڪشمير طرف نڪتو . جتي ڊراڊڪ ٻولي ڳالهائي پئي وئي ، هتي هي ماڻهو ڪجھه نسلن تائين رهيا جنهن ڪري سندن ٻوليءَ تي اتان جي ٻوليءَ جا به اثر پيا. اتي به آخرڪار حملي آورن کان تنگ ٿي اهي گروپ شاهراهه ريشم وٺي پرشيا ويا جتي ڪجھه نسلن تائين رهڻ کان پوءِ هنن بليڪ سي وٽ تريبيزونڊ ايمپائر Empire of Trebizond طرف ويا، جتان جا ماڻهو آرمينين ٻولي ڳالهائيندا هيا. تنهن ڪري هنن جي ٻوليءَ تي آرمينين ۽ پرشين ٻولين جا به اثر پيا.
اتان به سلجوڪ ترڪن جي ڪري روما کي اها ڌرتي ڇڏي قسطنطنيه (استنبول) وڃڻو پيو. انهن سڀني ٻولين جي اثرن ڪري ڊوما، هاڻي روما ٿي پيا هيا. جيئن ته سڀني لڏپلاڻ ڪيل ماڻهن ۾ وڏو گروپ روما جو هو ۽ هنن ۾ نئين ماحول سان ڪنهن حد تائين رلي ملي وڃڻ جا هنر به هيا، تنهن ڪري هاڻي انهن سڀني جپسين کي روما جي نالي سان سڏيو ويو. اهڙي ريت روما پنهنجي لڏپلاڻ جو سلسلو جاري رکيو ۽ هو بالڪان ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ رومانيا ۽ سلاوڪ ايريا ۾ پهتا. اهڙي ريت اتان جي ٻولين جا اثر به هنن تي پيا جنهن ڪري هن وقت سندن ٻولي ڪهن هڪ ٻوليءَ سان واسظو نه ٿي رکي. ان کان علاوه پوءِ اتان هي 1500ع ۾ يورپ جي مختلف ملڪن ۾ ورهائجي ويا. جيئن ته روما جي يورپ ۾ اچڻ کان اڳ مڊل ايسٽ مان ڪجھه ٽولا يورپ آندا ويا هيا ، جيڪي بازيگري، ڳائڻ وڄائڻ ۽ ٻين فنون سان واسطا رکندا هيا. هنن جو رنگ ظاهر آهي يورپين جي مقابلي ۾ مختلف هو، انڪري شروع ۾ هنن کي ايجيپشن جي نالي سان سڏيو ويندو هو پوءِ ان لفظ جپسي جي صورت ورتي.
ڊاڪٽر اين بي جي قاضي، انسٽيٽيون آف سنڌالاجي، سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ جون 2008 ۾ پنهنجي هڪ ليڪچر ۾ بڌايو ته ”هو گھڻي تحقيق کان پوءِ ان نتيجي تي پهتو آهي ته جپسي يا سنتي اصل ۾ روهڙي ۽ سکر علائقي جا آهن.“
جڏهن ته مخلتف ماڻهن جا مختلف رايا آهن. ڪن جوخيال آهي ته اهي اصل ۾ راجستان جا آهن ڪي کين گجرات جو سمجھن ٿا ته ڪي وري انهن کي پنجاب جو ڄاڻائن ٿا، پر مون کي اهو ضرور ياد آهي ته 90 جي ڏهاڪي ۾ نيو نازي ازم يورپ ۾ وڌڻ لڳو ته جپسين تي به حملا ٿيڻ لڳا. انهن کي ماريو پئي ويو يا وري سندن گھر ساڙيا پئي ويا ته گھڻن جپسين انڊيا جي سفارت خاني ۾ درخواست ڏني ته هنن کي انڊيا جي ويزا ۽ شهريت ڏني وڃي ، ڇو جو هو اصل ۾ انڊيا جا آهن.
منهنجو هڪ ڀيري سندن شادي ۾ وڃڻ ٿيو ته سندن کوڙ ساريون رسمون به اسان سان ملندڙ جلندڙ هيون، سندن ناچ به جھمر جي انداز سان ملندڙ جلندڙ هو. ائين ته اسپينش ناچ فلينگو به ڄڻ ته جھمر جو ماڊرن انداز آهي. ان کان علاوه ننڍي عمر جي شادين جو راوج به هنن وٽ موجود هو. سندس رهڻ وارا علائقا به ٻين سلاوڪ کان مختلف هيا. ان ۾ ڪو سلاوڪن جو ڏوهه ناهي، هنن کي به ساڳي نموني جا گھر ۽ پاڙا ڏنا ويا هيا پر هنن پنهنجين عادتن ۽ سهولتن مطابق انهن کي پنهنجي اسٽائيل ۾ ڦيرائي وڌو هو. سندن فليٽن يا گھرن جا در اڻلڀ ، جيڪي هنن باهه ۾ ٻار ڇڏيا هئا. صفائي به اسان جي ڪنهن ڳوٺ جهڙي. سندن ٻوليءَ ۾ مون کي گھڻا لفظ هڪجهڙا به نظر آيا. هنن جون کوڙ عورتون به روحن کي گھرائن، انهن کي تابع ڪرڻ، هٿ ڏسڻ ۽ ٻين اهڙن ڪمن ۾ مصروف آهن، جن وٽ نه رڳو جپسي پر ٻيا يوروپين به پنهنجي قسمت جو احوال ٻڌڻ ۽ مري ويل ماڻهن جي روح سان ڳالهائڻ يا رابطي لاءِ هنن وٽ اچن ٿا.
پولينڊ، هنگري، رومانيا، يا ايسٽ يورپ جي ٻين ملڪن ۾ مون کي اهي نظر آيا. گھڻو ڪري اهي ٽولا ٿي مختلف هنڌن تي موسيقي ٻڌائي پنهنجو گذر سفر ڪري رهيا هيا.
هونئن ته اهو مشهور آهي ته هٽلر ٻي جنگ عظيم ۾ يهودين کي ماريو ۽ ڪنسنٽريشن ڪيمپن ۾ رکيو پر ان سان گڏ ڪميونسٽن ۽ جپسين کي به ماريو ويو. 2 ۽ 3 آگسٽ 1944 واري رات کي ”جپسين جي رات“ سڏيو وڃي ٿو. ان رات سڀني جپسين کي ڪنسنٽريشن ڪيمپ جي بنڪرن مان ان آسري تي ٻاهر ڪڍيو ويو ته کين پيڻ لاءِ پاڻي ۽ کائڻ لاءِ ماني ڏني ويندي ، ڇو جو نازي سپاهين کي خبر هئي ته اهي آرام سان گيس چيمبرز ڏانهن نه ويندا. پوءِ کين زبردستي ٽرڪن ۾ وجھي گيس چيمبرس ڏانهن نيو ويو پر هو آخر تائين وڙهندا رهيا. هولوڪاسٽ واري زماني ۾ ٻن کان پنجن لکن تائين جپسين کي موت جي ننڊ سمهاريو ويو.
آخر ۾ بحث کي سميٽيندي، هڪ جپسيءَ پاران پنهنجي اصل نسل جي باري ۾ انٽرنيٽ تي لکيل اها تحرير هتي ڏئي رهيو آهيان. اتفاق سان مون وٽ ان ويب سائيٽ جو حوالو موجود ناهي . مون سندس تحرير کي جيئن جو تيئن رکيو آهي ، ان ۾ اسپيلنگ جي غلطين کي به درست نه ڪيو اٿم. مون وٽ جيڪو جپسين تي مواد گڏ ٿيل آهي انهن ۾ اها پڻ موجود آهي:
I am a gypsy and for years I wonder where the real origanil homeland the gypsies is really. This is what I know first of all about gypsies. We speak a language that originally came from Punjabi and Hindi or Multan and Sindhi.
We have a Jati or Caste System Which include Blacksmith Caste, Transportion Caste, Musician Caste, Arcobats and dancers and fortune teller. Gypsies cluster geneticially with Punjabi and Rajput. Gypsies origanally left our because of Mahmud Ghanznavi around 1001 A.D. Gypsies were called the Chave Romane the Sons of Rama. gypsies were part of Rajputana and so were a people called Lohanas who are trade caste now but 1000 year ago the were Suryavanshi who claim descent Raghuvanshi. Loh Ranas or Iron Kings or Lohanas were know for thier iron weapon making skills. Lohanas used ruled Afghanistan, Kashmir,in the Punjab Sindh. The called this are area Lohar Pardesh. This is the place I think gypsies called from. The Rajputana was part of Lohar Pardesh which include the Punjab and the Northern part of Sindh. Lohanas started leaving the homeland the same time we gypsies did. Lohanas are Punjabi and Sindhi gypsies Punjabi and Sindh too. Raghuvanshi were part of Eastern part of the Rajputana gypsies were too. both gypsies and Lohanas are cliam descent from Rama. Lohanas were know for there iron weapon making skill and so are were gypsies. I think Lohanas and gypsies are one and the same
(ترجمو: مان هڪ جپسي آهيان، سالن کان وٺي مان ان ڳولها ۾ رهيو آهيان ته اسان جي اصل ڌرتي ڪهڙي آهي. اها ئي پهرين ڳالهه مون چپسين جي باري ۾ ڄاتي. اسان جيڪا ٻولي ڳالهايون ٿا اها پنجابي، هندي يا ملتاني ۽ سنڌي آهي. اسان وٽ جاتي يا ڪاسٽ سسٽم آهي ان ۾ لوهار ذات، سواري واري ذات، موسيقي وارا، بازيگر، ناچو ۽ قسمت ٻڌائيندڙ ۽ نجومي شامل آهن. جپسي، جينيٽيڪلي پنجاب ۽ راجپوت سان واسطو رکن ٿا. جپسي 1001ع سن ۾ محمود غزنوي جي ڪري نڪتا. جپسين کي شاوي روماني يعني راما جا پٽ به چيو ويندو آهي. جپسي راجپوتانه جو حصو هيا ۽ انهن ماڻهن کي لوهاڻا سڏيو ويندو هو جيڪي هاڻي واپاري ذات آهي، جڏهن ته هزار سال اڳ اهي سرياونشي هيا جيڪي پنهنجو پاڻ کي راگھوونشي جا پونئير سمجھندا هيا. لوهه راڻا يا لوهه بادشاهه يا لوهاڻا، لوهه مان مختلف شيون ٺاهڻ جا ماهر هيا. لوهاڻن افغانستان، ڪشمير، پنجاب ۽ سنڌ ۾ حڪومت ڪئي. ان حصي کي لوهار پرديش سڏيو ويندو هو. راجپوتانا به لوهار پرديش جو حصو هو، جنهن ۾ پنجاب ۽ سنڌ جو اتريون پاسو شامل هو. لوهاڻن ۽ جپسين ساڳي وقت پنهنجي ڌرتيءَ تان لڏپلاڻ ڪئي. راگھوونشي، راجپوتانا جي اڀرين پاسي جا هيا ۽ جپسي به اتان جا آهن. ٻئي لوهاڻا ۽ جپسي پنهنجو پاڻ کي راما جا پونئير/پوئلڳ سڏائن ٿا. لوهاڻا ۽ جپسي لوهه جي شين ٺاهڻ جا ماهر هيا. منهنجي خيال م لوهاڻا ۽ جپسي ساڳي ڳالهه آهن .)