سرحدن کي بي معنيٰ بڻائيندڙ ماڻهو !
ذوالفقار هاليپوٽو
____
يورپ ۾ هر سال اٺين اپريل تي Roma Day ملهايو ويندو آهي ، جنهن جو مک نعرو هوندو آهي”The Roma hold up a mirror to European Society about its treatment of outsiders“ ايناتوليا (جديد ترڪيءَ) کان آئيرلينڊ تائين منعقد ٿيندڙ ان بين الاقوامي سرگرميءَ جو پس منظر هي آهي ته ، يورپ ۾ انساني حقن تي ڪم ڪندڙ سماجي ۽ سياسي تنظيمون، سنتن، جپسين، گيتانيز، رولاڪن، تسگين، يفتيز، مانوچي ۽ روما سڃاڻپ رکندڙ قبيلن سان اظهار يڪجهتيءَ لاءِ ٻاهر نڪرنديون آهن . سندن چوڻ هوندو آهي ته يورپ ۾ آباد انهن ماڻهن جي حقن، ثقافت، ٻوليءَ ۽ آرٽ جو اقرار ڪري ان کي تحفظ ڏنو وڃي.
روما انساني حقن جو سرگرم ڪارڪن ديميتبر گارجيف جو چوڻ آهي ته ”The World Roma Day Units Europe as aria and is a remnant of this connection“
روما جنهن کي يورپ ۾ Romana/Romany به لکيو، پڙهيو ۽ سڏيو وڃي ٿو، انهن جو ڪهڙو لاڳاپو آهي، هند ـ سنڌ سان ؟ ۽ يورپ ۾ جپسين تي ٿيندڙ تحقيق ۾ کين ڇو ڳنڍيو ويو آهي برصغير سان ؟ ان بابت ڪيترائي ڪتاب موجود آهن ۽ محقق متفق آهن ، ته آمريڪا ۽ يورپ ۾ رهندڙ (ٻاهران اچي آباد ٿيندڙ ) سنت ، جن کي انگريزيءَ جپسي سڏين ٿا. سي هندستان کان رلندا پندا يورپ ۽ آمريڪا پهتا.
جپسيز جو موضوع جيترو دلچسپ آهي اوترو ئي متنازعه ۽ مختلف خيالَ رکندڙ آهي. اها خبر اڄ تائين نه پئجي سگهي آهي ته پهريون جپسي ڪهڙي دؤر ۾ ڪهڙي وقت تي ۽ ڪهڙي هنڌان ڪٿي وڃي آباد ٿيو، پر ان موضوع تي مسلسل ڪم ڪندڙ ۽ موجوده جپسيز سان انٽرويوز ۽ فوڪس گروپ ريسرچ ذريعي گهٽ ۾ گهٽ ان ڳالهه تي اتفاق ٿيل آهي ته جپسي سنڌ ۽ هنڌ کان تڙجي آيل رولاڪ آهن.
يورپ پهتل جپسيز بابت يورپ ۾ ٿيل ريسرچ جو هر رخ چوي ٿو ته جنهن دؤر ۾ جپسيز هت پهتا ته يورپ اونداهين دؤر ۾ ڦاٿل هو، جنهن کي تاريخ جو اونداهو دؤر چئجي ٿو. جپسيز پنهنجي مخصوص ۽ منفرد اسٽائل، ميوزڪ، آرٽ فنون لطيفه جي ٻين گُرن ۽ مهارت ڪري ماڻهن کي متاثر ڪرڻ لڳا.
چرچ جي هڪ هٽي هئي، گهرن کان دربدري، بي يارومددگار هن قبيلي کي پادرين پنهنجي لاءِ زبردست گمراهي تصور ڪيو ۽ کين عيسائيت ۾ ڦاسايو ويو. پوپ مارٽن ڇهين جي دؤر ۾ ان جو سلسلو تمام وڌيو.
Ejected from their home land (پنهنجي وطن کان تڙجي ويل ) جو خطاب مليل هيءَ برادري يورپي لارڊز- ڊيوڪز (شهزادن) ڪائونٽس ۽ ارلز (يعني چڱن مڙسن ۽ اثرائتن اُمرائن ) وٽ وندر جو سامان بڻيا. جيئن جيئن دنيا اندر بنيادي انساني حقن ۽ سياسي تبديلين جي سرگرمين، تحريڪن ۾ انقلابن ڪَــُر کنيو ، ته جتي ٻين انسانن جي معاملي تي بحث وڌيا، اتي جپسين بابت به تحقيق جا در کليا ۽ يورپ ۾ هن آباديءَ جي انساني حقن تي به بحث شروع ٿي ويا.
پهرين مستند تحقيق چوي ٿي ته چند سون تي ٻڌل پهريون باضابطا جپسي لڏو 1417ع ۾ گڏيل جرمنيءَ پهتو هو. ان دور جي رومن امپائر جي ڌڻي سگمنڊ ۽ هنگري ۽ بوهيميا جي بادشاهن کين ڀليڪار ڪيو. برطانوي بادشاه چارلس iv جي پُٽَ کين ڪپڙا، لٽا، تحفا ۽ بيو سامان گفٽ ڪيو.
هي دؤر يورپي دنيا جي تاريخ جو شاندار ، ۽ سگهاري سماجي ۽ سياسي تحريڪن جو دور هو، جڏهن يورپ سلطنت عثمانيه کان الڳ ٿي پنهنجي جداگانه تشخص لاءِ وڙهي رهيو هو ۽ چارلس چوڏهين ۽ رومن امپائر جا شهزادا گڏيل فوجون کڻي 1396ع ۾ سلطنت عثمانيه کي الوداع چوڻ جي جنگ جوٽي رهيا هئا.
غور سان ڏٺو وڃي ته يورپ ۾ جپسيز جي اچڻ جون تاريخون ۽ دور ۽ وري انهيءَ عرصي ۾ سنڌ اندر سياسي اٿل پٿل جا دور ۽ وري انهن جو تقابلي جائزو وٺجي ، ته جپسيز جي لڏپلاڻ جا سبب ڪافي حد تائين سمجهه ۾ اچڻ جهڙا آهن. هاڻ ان ڳالهه تي به بحث هلندڙ آهي، ته جن جن دورن ۾ جتان جتان جپسيز جي لڏپلاڻ ۽ پوءِ آباديءَ جا ثبوت ملن ٿا، انهن جڳهن تي مقانن، ملڪن ۽ خِطن جي سماجي ۽ سياسي دورن جي تقابلي جائزو وٺجي ، جيئن معلوم ٿي سگهي ته ڪهڙن سبب ۽ دٻاءَ جي ڪري جپسيز لڏپلاڻ جو شڪار بڻيا.
ڪوهه قاف جي پرين ۽ جنن وانگر سنت جپسين بابت به ديومالائي قصن ۽ ڏند ڪٿائن جون ڪهاڻيون موجود آهن.
”رهني ڪو گهر نهين سارا جهان همارا“ مثل جپسي اهڙا آزاد پنڇي چئجن ٿا، جن وٽ سموري ڌرتي، گهر جو اڱڻ ۽ سمورو آسمان مَنگهه آهي، اهڙي ڪشادي ۽ وشال ڇت آهي جو هو ڪنهن به Space Fixing جي حق ۾ نه رهيا آهن. گهر ته گهر هوندو آهي پر 16/12 جي ڪمرن ۽ 6/8 واري سائيز جي وهنجڻ جاين ۽ ڪاڪوسن جي پابنديءَ کان بي نياز جپسين جي دنيا ئي الڳ آهي. انهن وٽ گهر تڙ جو تصور ئي ٻيو آهي. هيءَ جاگرافيائي سرحدن جي پابندين کان آجي ۽ ڪنهن به لساني، فرقه وار سڃاڻپ کان آجي اهڙي قوم آهي ، جنهن سڀ کان پهرين عالمگيريت جو تصور ڏنو. ملڪن جون سرحدون هنن لاءِ بي معنيٰ آهن. ذاتي، گروهي، لساني ۽ نسلي سڃاڻپ هنن لاءِ بي ضرر آهي . نتيجي ۾ جنهن ملڪ ۾ ڏسو، اينٿرايالاجست، سماجي سائنسدان ۽ ثقافتن تي ڪم ڪندڙ ماهر سندن Origin پنهنجو ئي ديس ٻڌائين ٿا. ڇا اهو ڳالهه هنن لاءِ اعزاز ناهي ته کين ڪيتريون ئي سرحدون Own ڪن ٿيون.
سنڌ جي وڏي محقق ۽ لسانيات جي ماهر ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ صاحب جو خيال آهي ته دنيا ۾ جيڪي جپسي موجود آهن، اهي سنڌ کان روانا ٿيل آهن. اهو خيال پڙهڻ سان ئي ڪجهه بنيادي سوال اڀرندا هوندا ذهنن ۾، پر اهو سنڌ جي ڳالهه ڪري، جنهن جون سرحدون ڪنهن زماني ۾ ڪشمير کان ڪراچي تائين هيون ۽ جنهن برصغير رڳو هند ۽ سنڌ هيا. ڊاڪٽر نبي بخش صاحب جو خيال آهي ته جپسي يا سنتي، سڀ کان اڳ سنڌ مان لڏپلاڻ ڪري وچ اوڀر (مڊل ايسٽ) پهتا، پوءِ اهي سنتي اڳيان وڌندا وڌندا وڃي يورپ ۽ دنيا جي ٻين خطن تائين پهتا.
مون کي اڄ به چڱي طرح ياد آهي ته سنڌ جي ڀلوڙ ڪهاڻيڪار سائين شوڪت حسين شورو پاران 2006ع ۾ ڊائريڪٽر سنڌ الاجي جي حيثيت سان ڊاڪٽر اين بي قاضي صاحب جي ليڪچر جو انتظام ڪيو هو ، جنهن ۾ قاضي صاحب پنهنجي تحقيق جي بنياد تي دليل پيش ڪيا. سندس چوڻ هو ته يورپ جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ گهاٽي رنگ يا چمڙيءَ وارا ماڻهو نٿا رهن ۽ اڇي چمڙيءَ واري انهيءَ کنڊ ۾ اوهان کي صدين کان گهري يا گهاٽي رنگ واري آبادي ، سواءِ سنتين يا جپسين جي ڪٿي به نظر نه ايندي ۽ هنن جي گفتگو، لهجي ۽ ٻوليءَ مان سولائيءَ سان اندازو لڳائي سگهبو ته هو هند/سنڌ ۾ ڳالهائجندڙ صوتياتي لهجن سان ٺهڪندڙ آهن. يورپ ۾ اهڙي نسل کي روماني سڏيو ٿو وڃي، جن جي مخصوص سڃاڻپ سندس ڊريس ۽ منفرد ميوزڪ آهي. اهي رولاڪ سنتي ملڪن مٿان ملڪ مٽائيندا، هر ملڪ جي ثقافت، ٻوليائي مزاج ۽ تهذيبي اثر مان ڪجهه نه ڪجهه ساڻ کڻندا، هڪ نئين رنگ کي جوڙيندا وڃي هڪ يونين گروپ جي شڪل اختيار ڪئي آهي.
هي رولاڪ جتان جتان لنگهيا يا جن جن سرحدن کي پار ڪيائون، اتي کين مختلف نالا ڏنا ويا. جنهن وقت هي ايران ٽپيا ته مقامي ماڻهن سندن ڪرت ۽ ڪم ڏسي کين لذتان (luzistan) جو نالو ڏنو، ميڊيٽيرين سمنڊ ٽپڻ کان اڳ عربي سمنڊ وسيلي يورپ ويندڙ عربن کين زُٿ (Zuth) جو نالو ڏنو. سنڌ ۾ هو جات ۽ ڪولهي طور سڃاتا ٿي ويا. شاهه نامه فردوسيءَ ۾ رولاڪن جي هجرت ڪري آيل جنهن لڏي جو تذڪرو موجود آهي، سو به پار پتا ڏئي ٿو ته جپسي عربي سمنڊ کان بحرين رستي 420-38 هجري ۾ ايران پهتا. ان وقت ڇاڪاڻ ته سفر جو واحد ذريعو رڳو سامونڊي رستا هئا، تنهن ڪري اهي ايران ۽ يورپ کان ٿيندا (فارسي سمنڊ پار ڪندا)، وڃي اصولڪي ايسٽرن پهتا ۽ بالڪن رياستن (چيڪو سلواليا وغيره) ۾ ديرو ڄمايائون . ٻيا وري ميڊيٽرين سمنڊ رستي ترڪيءَ کان ٿيندا مغربي يورپ يعني جرمني وغيره پهتا. ڊاڪٽر قاضي پنهنجي تحقيق ۾ ان خيال جي تصديق ڪندي ٻڌائي ٿو ته اهو دور 1000-800 صدي عيسوي جو آهي ۽ اهو دليل بلڪل مستند آهي.
ڪيترائي ڪتاب اهو به لکن ٿا ته سنڌ مان لڏي ويل رولاڪ قبيلن مان ڪن کي يورپي ملڪ آسٽريا ۾ سيٽل ڪري کين وڏا زرعي فارم ڏنا ويا، ته جيئن هو هارپو ڪن پر ”ساري سنڌ پرينءَ جو پاڇو“ مثل رولاڪين جا خواب ۽ جڳ تياڳ جو رومانس کڻي سرحدن کي بي معنيٰ بنائڻ وارا، هيڏانهن کان هوڏانهن گهمڻ ڦرڻ وارا سنتي ڪٿي ٿا هڪ هنڌ ٺڪاڻو ڪن. سو 1750ع ۾ ڪيل آسٽريائي ماڻهن جو اهو تجربو به ناڪام ٿيو.
حيرت جهڙي ڳالهه اها آهي ته انهن سنتين ترڪي، ايران، عرب دنيا، بالڪن رياستن، يورپ، برطانيه ۽ آمريڪا تائين سفر ڪيئن طئي ڪيا ۽ سفر جا ڪهڙا طريقا استعمال ڪيا !
1871ع ۾ جرمن ايمپائير ٺهڻ کان پوءِ ٻنهي جرمنين ۾ رهندڙ جپسين مٿان ڏاڍا ڏکيا ڏينهن به آيا ۽ هو هر وقت اک ۾ رهڻ لڳا. 2001ع ۾ ميونخ ۾ هڪ ڪتاب ڇپيو ”Siuti and Roma“ جنهن ۾ لکيل آهي ته غير يورپي جپسي ماڻهن کي ڪيئن هٽلر جي فاشسٽ تنظيم ايس ايس جي ڪمانڊر هملر باهه ۾ ساڙايو ، تشدد ڪيو ۽ جبري پورهيو ڪرايو.
ڊاڪٽر قاضي به پنهنجي تحقيق ۾ انهن قصن کي بيان ڪيو آهي ۽ ايستائين به لکيو آهي ته ،”زرياب خليفي هارون الرشيد جي دربار ۾ ميوزڪ وڄائيندا هئا ۽ عرب اهي عجيب غريب ڌنيون ٻڌڻ سان پنڊ پهڻ ٿي ويندا هئا.
سنڌ جو هڪ ٻيو نوجوان محقق حسين بخش ملاح سنتن، جپسين بابت پنهنجو تحقيق ”Origins: Gypsies among us“ ۾ لکي ٿو ته يورپ ۾ جپسين تي ٿيندڙ ڪيترين ئي تحقيقن ان ڳالهه تي اتفاق ڪيو آهي ، ته جپسي دراصل Southern Pakista۽ Northarernaria India کان آيل رولاڪن جو ٽولو آهي.
حسين بخش ملاح لسانيات، صوتياتي اثرن ٻوليائي تاثرات ۽ تاريخ جي ڪرانالاجي کان وڌيڪ جپسين جي ميوزڪ ۽ آرٽ ڏانهن ڇڪ واري پاسن تي غور ڪري ٿو ۽ ڏاڍو سهڻو نقطه نظر پيش ڪري ٿو. هڪ هنڌ لکي ٿو ته ، جپسين بابت پيش ٿيندڙ ڏند ڪٿائن ۽ ڪهاڻين کي ماڻهو ان وقت وڌيڪ رومانس ۽ چاهه سان ڏسن ٿا ، بلڪه جپسين سان پيار ڪرڻ لڳن ٿا، جڏهن هو ماڌوري کي ”چولي ڪي پيڇي ڪيا هي“، هيما مالني کي فلم شعلي ۾ ”جب تڪ هي جان مين ناچون گي“ ۽ لاجواب ڊانسر هيلن کي ”پيا تو اب تو آجا“ ڳائيندي ۽ سيڪسي ڊانس ڪندي ڏسن ٿا. پوءِ ته هر مرد جي دل ۾ هڪ جپسي عورت سان پيار ڪرڻ جي جوت جاڳي ٿي، هر مرد، جپسين کي ماڌوري، هيلن ۽ هيما مالني سمجهي ٿو. جپسين جي لهجي، ٻولي، ڳالهه ٻولهه جي انداز ۽ روين بابت ٿيلPhonatic Analysis ۽ Linguistic Reasearch ٻڌائي ٿي ته هنن جو گرامر، لهجي، صورتخطي ۽ حروف تهجي ۾ اڄوڪي يورپ ۾ سيٽل روما ڪلچر جي سنڌي، هنڌي، سرائيڪي، پنجابي مارواڙي، راجستاني ٻوليائي لهجن ۽ صورتخطيءَ سان وڏي هڪجهڙائي آهي. سندن استعمال ٿيندڙ لفظ اڄ به ساڳيا آهن . مثال طور هو اڄ به اگني ۽ باهه لفظ استعمال ڪن ٿا. آرتا (اٽو)، بوسا (ڀوسو)، دگُدا (کير)، لوني، لونا (جديد سنڌي، لابارو)، مُک (چهرو- ٻوٿ يا مُنهن)، پانيا (پاڻي)، سر (مٿو ۽ سرُ)، سپنا (خواب)، دُکا، (درد، ڏک) وغيره وغيره. اهي لفظ هاڻي به سنڌي، هندي، سرائيڪي، راجستاني، پنجابي ۽ مارواڙيءَ ۾ استعمال ٿين ٿا.
هڪڙي تحقيق چوي ٿي ته جڏهن هند سنڌ جو سرحدون وسيع هيون ته هي افغانستان رستي هيلمند ندي پار ڪري ايران پهتا ۽ پوءِ عرب دنيا خاص طور تي مصر ۽ پوءِ ميڊيٽرين ۽ ترڪي ٽَپي يورپ پهتا. هڪ خيال هيءَ به آهي ته تاريخي طور انهن دورن ۾ پرشين گلف گهڻ واپاري ۽ تجارتي لنگهه هو ۽ هي وچولي بلوچستان کان ٿيندا ، ايران ٽپندا ايسٽرن يورپ پهتا.