يورپ ۾ ڀٽڪندڙ سنڌي: جپسي
منوج ڪمار
____
مون کي بيٺل دفن ڪجو.
جو پنهنجي ڪاروان جي،
گهوڙي گاڏي ۾،
صدين جو سفر ڪندي،
اوڪڙو ويهي
هاڻي ٿڪجي پيو آهيان.
مون کي بيٺل دفن ڪجو.
اهي سٽون يورپ جي هڪ خانه بدوش شاعر جون آهن . اِنهن سٽن ۾ اُنهن خانه بدوشن جي مسلسل سفر جو درد به آهي، ته شايد هڪ ٿانيڪي جڳهه تي رهڻ جي خواهش به آهي. سموري يورپ ۾ ڦهليل اهي خانه بدوش جن کي اسان جپسين جي نالي سان سڃاڻون، اهي آخر آهن ڪير؟ انهن جو سفر ڇا رهيو آهي؟ انهن جي تاريخ ڇا آهي؟ انهن سڀني سوالن کي ڪافي حد تائين ازبيلا فونسيا پنهنجي شاندار ڪتاب ”Burry me stading“ (مون کي بيٺل دفن ڪجو) ۾ ڏنا آهن. پنهنجي انهيءَ ڪتاب ۾ هن جسپين ۽ انهن جي هزار سالن جي سفر کي انتهائي خوبصورت انداز ۾ بيان ڪيو آهي. انهن جي سفر ۾ باهه جي چوگرد سندن گيتن جو به ذڪر آهي، ته گورن پاران انهن سان ڪيل نفرتن جي ڪٿا به آهي. انهيءَ سفر ۾ آزاد زندگيءَ جا ٽهڪ به آهن، ته قيدن دوران سڏڪن جو ذڪر به آهي. انهن بدنامين ۽ الزامن جا تفصيل به آهن، ته انهن شهرتن جا قصا به آهن. درد در، گلي گلي، نگر نگر ڀٽڪندڙڻ انهن جپسين جي پراسرار ۽ رازن سان ڀريل زندگين کي ازبيلا پنهنجي انهيءَ ڪتاب ۾ سمويو آهي.
اصل ۾ اهي جپسي آهن ڪير؟ نين تحقيقن، رت جي ٽيسٽن، جينياتي کوج ۽ ٻوليءَ جي رشتن مان هاڻ اهو ثابت ٿي ويو آهي ته يورپ جي تقريباً سڀني ملڪن ۾ ڦهليل انهن جپسين جو تعلق سنڌ سان آهي. اهي سنڌ، راجستان، ۽ پنجاب ۾ مختلف موسمن ۾ پنهنجا پڙاءُ وجهندا هئا، پر انهن جو لساني توڙي جو رت جو رشتو وري به سنڌ سان ئي هو. اڄ تقريباً هزار سالن جي هيڏي هيبتناڪ سفر ۽ هزارين ميلن جي مفاصلي جي باوجود انهن جپسين سنڌ سان پنهنجو رشتو قائم رکيو آهي. مغربي جرمني ۾ رهندڙ جپسي ته پاڻ کي سڏائين ئي سنٽي (Sinti) ٿا، جيڪو ”سنڌي“ جو ٿورو ڦريل اچار آهي .بلڪه هاڻ ته اهي جپسي انهيءَ ڦِريل اچار کي ٺيڪ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهن. جرمنيءَ ۾ هاڻ اهي سنڌ سان پنهنجي رشتن جي تجديد واري عمل طور پنهنجو پاڻ کي سنڌي ئي سڏائين پيا. انهيءَ ڏس ۾ جرمنيءَ جي شهر فريڊرگ ۾ رهندڙ انهن سنٽي جپسين جي تنظيم جو نالو ئي آهي Freibrug Sindhi Union (فريبرگ سنڌي اتحاد) جيڪو سندن سنڌ سان انهيءَ رشتي جو وري ڳانڍاپو آهي. نه فقط ايترو پر سندن ٻولي ، جنهن کي اهي روماني سڏين ٿا، انهيءَ ۾ لفظن جو اڌ کان وڏو ذخيرو هن وقت به سنڌيءَ جو آهي. جيتوڻيڪ مختلف ملڪن ۾ رهڻ ڪري انهن لفظن جي صورت ڪجهه تبديل ٿي وئي آهي ۽ انهن مان ڪافي لفظ ته خود جديد سنڌي ۾ به متروڪ ٿي ويا آهن، پر انهيءَ جي باوجود به سندن ٻوليءَ ۾ سنڌي لفظن جي هن وقت به چڱيءَ طرح سڃاڻپ ڪري سگهجي ٿي. روماني ٻوليءَ ۾ هن وقت به سنڌي لفظ جهڙوڪ ڏند، لوڻ ، منهن، اک، نڪ، ڪاڪو (چاچو) ماڻهو، بک، ڄڀ، چور، ڏس، پاڻي، ڀيڻ، پشم، رت، ڇري، ٻول بلڪل سڃاڻي سگهجن ٿا، جيڪي واضح ثبوت آهن . سنڌ سان سندن هزار سالن تي ڦهليل انهيءَ رشتي جا نه فقط ايترو پر ، ”ڌڱاڻو“ جهڙو ٺيٺ سنڌي نالو به توهان کي وٽن ملندو. انهيءَ کان سواءِ روماني ٻولي ۽ سنڌي ٻوليءَ جي گرامر ۽ جوڙجڪ ۾ ڪافي هڪجهڙايون آهن.
يورپي جپسين ۾ وڏي ۾ وڏو قبيلو قلندرن جو آهي. سنڌ ۾ هن وقت به قلندر آهن، جيڪي رڇ جو ناچ ڏيکاريندا آهن. اهي سنڌي قبيلا يورپ ۾ وڃي ڪيئن نڪتا؟ انهيءَ تي ڪافي متضاد رايا آهن. عظيم ايراني شاعر فردوسي مطابق اهي قبيلا ناچ ۽ گاني جا ماهر هئا. ايران جي بادشاهه بهرام گور کين پاڻ وٽ گهرايو هو ۽ اهي قبيلا اچي ايران ۾ ويٺا. هڪ ٻئي مورخ مطابق اهي خانه بدوش قبيلا محمود غزنوي جي هندستان تي حملي وقت اتان نڪري ويا، پر اهو به ممڪن آهي ته ، ڇاڪاڻ ته اهي قبيلا مسلسل سفر ۾ رهندا آهن، تنهن ڪري اهي قبيلا پهرين افغانستان، پوءِ ايران ۽ اتان کان ترڪيءَ هليا ويا. ترڪيءَ ڇاڪاڻ ته يورپ جي در تي واقع آهي، تنهن ڪري اهي ترڪيءَ مان مشرقي يورپ جي ملڪن جهڙوڪ بلغاريه، رومانيه، البانيا، چيڪو سلواڪيه ۽ هنگري ۾ اچي وسيا. ان کان پوءِ مغربي يورپ جي ملڪن خاص طور تي جرمني، اسپين ۽ يونان ۾ ڦهلجي ويا. انهن خانه بدوش ماڻهن جي عجيب ٻولي ۽ رسمن سبب يورپ جا ماڻهو تعجب ۾ پئجي ويا. يورپي لوڪن غلطيءَ وچان اهو سمجهيو ته اهي مصر مان آيا آهن ۽ ڇاڪاڻ ته يورپي ٻولين ۽ خاص طور تي انگريزيءَ ۾ مصر لاءِ لفظ ايجبٽ (Egypt) ۽ مصري ماڻهن کي ايجيپشن (Egyption) چيو ويندو آهي، سو انهن سنڌي قبيلن کي ايجپشي چيو ويو ، جيڪو هاڻ ڦري وڃي جپسي (Gypsy) بيٺو آهي پر اهي خانه بدوش قبيلا پاڻ کي جپسي نه سڏائيندا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن خانه بدوشن مان گهڻن جو تعلق ڊوم قبيلي سان آهي، سو اهي پاڻ کي ڊوم سڏائيندا هئا. پوءِ اهو لفظ ڊوم ڦري روم ٿيو. هن وقت گهڻي ڀاڱي خانه بدوش پاڻ کي روما سڏائيندا آهن ۽ پنهنجي سنڌي گاڏڙ ٻوليءَ کي روماني سڏيندا آهن.
پر انهن روما يا جپسي ماڻهن لاءِ يورپ ڪو مهربان ثابت نه ٿيو. يورپ ۾ هنن سنڌي قبيلن تي ٿيل ظلمن جا داستان تاريخ جا شايد اونداها ترين باب آهن، جن جا مثال تمام گهٽ ملن ٿا. هو جيڏانهن به ويا، کين سدائين شڪ ۽ نفرت جي نگاهه سان ڏٺو ويو. 1589ع ۾ ڊيمنارڪ جي بادشاهه اهو حڪم جاري ڪيو ته جنهن به جپسي کي ڏسو ته يا کيس ملڪ مان ڪڍو يا ماري ڇڏيو. سويڊن ۾ پڻ جپسين جي اچڻ تي پابندي هئي.
برطانيه ۾ به جپسين کي ڏسندي ئي قيد ۾ واڙڻ جو حڪم هو ، ڇاڪاڻ ته انگريز کين جادوگرفر ، چور ۽ ٺڳ سمجهندا هئا. هزارين جپسين کي زوري آمريڪا موڪليو ويو، جتي اهي غلاميءَ جي زندگي گذاريندا هئا. ساڳئي طريقي سان ٻين يورپي ملڪن ۾ به جپسين کي زوري غلامي ۾ ورتو ويو، کانئن جبري پورهيو ورتو ويو ۽ سوين سالن تائين جپسي انفرادي ماڻهن، حڪومتن ۽ چرچ جا غلام ٿي رهيا. مالڪن پاران جپسي عورتن سان جنسي زيادتيون ڪيون ويون. ايتري قدر جو سندن ڳائڻ وڄائڻ تي به پابندي وڌي وئي، جيڪو سندن روح هيو. 1716ع ۾ هنگري جي راڻيءَ ، جپسين کي ”نوان هنگرين“ قرار ڏنو ۽ مٿانئن اها پابندي مڙهي ته اهي پنهنجي ٻولي نه ڳالهائين، هنگري جا طريقا اختيار ڪن ۽ عيسائيت اختيار ڪن.
جپسين تي سڀ کان وڏو جبر هٽلر جي نازي جرمني ۾ ٿيو. هٽلر جي نسلي پالسيءَ ۾ جرمن قوم اوچي ۽ آرين نسل سان تعلق رکندڙ هئي. يهودين ۽ جپسين کي اڻ آريا قرار ڏنو ويو، پر حقيقت اها هئي ته جپسي سڀ کان پراڻي آرين نسل سان تعلق رکندا هئا، پر هٽلر تاريخدانن تي اهو زور وڌو ته اهي انهيءَ حقيقت کان انڪار ڪن ته جو جپسي آريا هئا. نازي پروپيگنڊا ۾ کين گهٽ نسل، هيٺين درجي جا انسان ۽ غير سماجي قرار ڏنو ويو. 1937ع ۾ اهو قانون پاس ڪيو ويو ته ڪو جرمن ڪنهن جپسي سان شادي نٿوڪري سگهي. هٽلر جي انهيءَ قانون جو مقصد اعليٰ جرمن آريائي رت کي ملاوٽ کان پاڪ رکڻ هو. ايتري قدر جو ڪنهن جي ستين پيڙهيءَ ۾ به جپسي خون هو ته انهيءَ کي ڪنهن جرمن سان شادي ڪرڻ کان منع هئي.
نازين وٽ ته جپسي ڄڻ ڪا بيماري هئي، جنهن کي روڪڻ لازمي هو. 1937ع کان وٺي کين ڪنسنٽريشن ڪيمپن ۽ جيلن ۾ واڙيو ويو. جپسي مردن کي زوريءَ نامرد ۽ خصي بڻايو ويو ته جيئن سندن نسل اڳتي وڌي نه سگهي. 1938ع ڌاري يهودين سان گڏ جپسين جي پوري نسل کي ختم ڪرڻ جو منصوبو ٺاهيو ويو. جرمنيءَ جي انهن سنٽي (سنڌي) جپسين کي پولينڊ ۽ هنگريءَ جي نازي ڪئمپن ۾ رکيو ويو ، جتي کين آهستي آهستي موت ڏانهن ڌڪيو ويو. هٽلر جي وزير هينرچ هملر جي نگرانيءَ ۾ جپسين کي گئس چيمبرن ۾ ڌڪيو ويو، جتي زهريلي گئس ذريعي کين ماريو ويو. آگسٽ 1944ع تائين جڏهن هٽلر جي فوجن کي شڪست آئي ته انهن ڪئمپن ۾ فقط چار هزار جپسي وڃي باقي بچيا. باقي پندرهن لک جپسي موت جو شڪار ٿي ويا.
ٻي مهاڀاري جنگ جي خاتمي ۽ هٽلر جي شڪست کان پوءِ به جپسين کي ڪو انصاف نه مليو. ڪجهه لک يهودين جي موت جي ڪري يهودين کي اسرائيل جو ملڪ ڏنو ويو ، پر پندرهن لک جپسين جو رت ائين ئي مٽيءَ ۾ ملي ويو. آمريڪا پاران هٽلر جي جنگي ڏوهن خلاف جڏهن باقي بچيل نازي اڳواڻن تي نيورمبرگ ۾ ڪيس هلايو ويو، ته کانئن يهودين جي موت جو پڇاڻو ڪيو ويو، پر پندرنهن لک جپسين جي موت جو کانئن ڪوبه پڇاڻو نه ڪيو ويو ۽ نه ئي انهيءَ جرم جي کين ڪا سزا ملي . نه رڳو ايترو، پر يهودين کي نازي ظلمن جي عيوض معاضو ڏنو ويو، پر ڪنهن جپسي کي اهو معاوضونه ڏنو ويو، ڇاڪاڻ ته پندرهن لکن جپسين جي موت جو ڪو رڪارڊ ئي نه رکيو ويو هو.
نازين جي ظلم واري منصوبي آشوانز جي سٺ سالن جي پوري ٿيڻ تي ٻي مهاڀاري جنگ ۾ ناحق مارجي ويندڙ کي جڏهن ياد ڪيو ويو، ته جپسين جو ڪوبه ذڪر نه هو. سنڌي نسلن جا اهي جپسي تاريخ جي جبر دوران اونداهين راهن ۾ بيگناهه مارجي ويا ۽ سندن رت جو ڪو نشان تاريخ جي صفحن تي ئي نه هو.
انهن سمورين اذيتن ۽ جبر جي باوجود جپسي لوڪن پاڻ کي وري به سنڀالي ورتو. يورپ جي موسيقي، راڳ ۽ ناچ جا ڪي تمام وڏا نالا هن وقت به اهي سنٽي يا سنڌي آهن. جپسي موسيقيءَ جو يورپ ۽ هالي ووڊ جي فلمن ۽ ڊرامن ۾ وڏو ڪردار آهي. جيتوڻيڪ يورپ ۾ ڀٽڪندڙ اهي سنڌي قبيلا وقت جي تبديلي سان هاڻ اهي ساڳيا نه رهيا آهن، هاڻي انهن مان گهڻا پنهنجا ساڳيا اصلوڪا ۽ روايتي طور طريقا ڇڏي رهيا آهن ۽ جديد زندگيءَ جا طريقا اختيار ڪري رهيا آهن. هاڻي جپسي جيڪي پاڻ کي روما سڏائين ٿا، سي پنهنجي الڳ تشخص کان به واقف آهن ۽ انهيءَ تي فخر به ڪن ٿا. يورپ ۾ جپسي يا روما هاڻ خانه بدوش زندگي گذارڻ بدران هڪ ٿانيڪي زندگي گذارڻ چاهين ٿا. انهن مان ڪافي سياست ۾ به آهن. ڪي وڏن عهدن تي به آهن. يونيورسٽين ۾ پروفيسر به آهن، پر ڪي اڃا پنهنجي انهيءَ روايتي زندگي تي قائم به آهن. خبر نه آهي ته سنڌ جا هي قبيلا جيڪي هزار سال اڳ اسان کان وڇڙي ويا هئا، اهي وري ڪڏهن واپس ايندا به يا نه؟ پرسنڌ سان انهن جي رشتي کي قائم ضرور رکڻ گهرجي.
(روزانه ”ڪاوش“ 20 جون 2005ع)