جپسي سنڌي
گنگا رام سمراٽ
سڄي يورپ ، رشيا، ايجپٽ وغيره ۾ گهمندڙ هڪ جاتي آهي، جنهن ۾ مختلف علائقن جا ڀارت واسي شامل آهن، جيڪي هزارن ورهين کان گهمندڙ حالت ۾ رهن ٿا. اهي يورپ جي هر ڀاڱي ۾ ڦهليل آهن. سندن ٻولي هڪ آهي. مڪاني حالتن ڪري فرق به آهي. اڪثر قسمت ڀيٽڻ جو ڪم ڪندا آهن. گهوڙيسوار به ڏاڍا سٺا آهن. نالا، سنسڪار سڀ هندو اٿن، جن لاءِ هڪ عجيب نالو الائي ڪيئن جپسي (Gypsy) عام ٿي ويو آهي. انيڪ ودوانن انهن جي اصل نسل تي کوج ڪئي آهي. ڀارت مان مهاپنڊت راهل سانڪرتياين انهن نسبت شخصي حالتن ۽ اڀياس جي آڌار تي گهڻي کوج ڪئي آهي. ان مطابق :
”هو پاڻ کي ڪارو (ڪالو-Kalo) ۽ ٻين کي اڇو (پرنو-Parno) چوندا آهن. پاڻ کي ماڻهو (منشچ- Manusch) ۽ باقي ٻين کي ڌاريا (گڙسيو – gadsio) چوندا آهن. انهن ئي جپسي جاتي ۾ سنڌي به آهن ، پر لڳ ڀڳ سڀ پاڻ کي هڪ ٻئي ۾ سنتي (سنڌي، ساٽي- Sinte) ڪري سڏ ڪندا آهن.“
انهيءَ مان اهو اندازو ٿو ٿئي ته منجهن گهڻائي سنڌين جي آهي. ٿي سگهي ٿو جيڪي هيراڊوٽس وغيره جي آڌار تي (Sindi) وغيره اشارا آهن ، اهي اڪثر پراچين ڪال جا هي سڀ سنڌي جپسي آهن. شري راهل، ان جي فوٽ نوٽ ۾ لکيو آهي ته ”سنڌين جي ننڍي جاتي، جنهن جو هيراڊوٽس ذڪر ڪيو آهي، جيڪي تمن اَپٻيٽ ۽ اوڀر سرحد تي پانٽس (Pontus) ڪناي کان انپا (Anapa) تائين واپار ڪندا هئا:
“The little Aryan tribe of SINDOI mentioned by Herodouts , who carried on trade on the Taman peninsula, and on the east frontier coast of Pontus to Anapa.” (Ibid)
وري ان سنتي (SINTE) لفظ لاءِ اڳتي لکي ٿو، ”هي لفظ جنهن مان ڀارتيـَتا ٿي بکي، سو ڀارتي اپٻيٽ جي سندوئي (Sindoi) قوميت جي ياد ٿي ڏياري ۽ پڻ ’ندي ۽ پرانت سنڌو‘ ۽ واسطيدار ٻولي سنڌي. (Ibid, P. 35-36)
شري راهل هڪ انگريز شري فٽز گيرالڊ (B.V. Fitzgerald) جو رايو ڏنو آهي، جنهن ۾ هو چوي ٿو ته: ”ڪيترا ماڻهو جپسين ۾ ڀيد ڪندا آهن ۽ کين اسپين جا جپسي، هنگري جا جپسي يا رشيا جا جپسي چوندا آهن ۽ ائين مڃيندا آهن ته اهي سڀ ڀن ڀن آهن ۽ ڀن ڀن ٻوليون ڳالهائيندا آهن، ڇاڪاڻ ته هو ڀن ڀن ديشن ۾ رهن ٿا، پر حقيقت ۾ اهڙو ڪو به ڀيد منجهن ڪونهي. هو سڀ فقط جپسي آهن ۽ بنيادي طرح فقط هڪ ئي ٻولي ڳالهائيندا آهن، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هو ڪٿان آيا؛ اتر اولهه ڀارت، شايد لورستان (ايران) کان ، ڪيئن به هو هندوڪش پرديش مان ڪٿان آيا.“ (ساڳيو: صفحو 13)
جرمنيءَ ۾ هو پاڻ کي زندو (سنڌي يا هندي) سڏائيندا آهن. (صفحو 15) نيدرلئنڊ جي ليڊن (Leyden) يونيورسٽيءَ جي شري واليي استران (Valyi Istvan) سندن ٻوليءَ جو اڀياس ڪري ٻڌايو ته ترڪي، گريس، هنگري، برهيميا، رشيا، پولنڊ ۽ سيريا جي جپسين جا هڪ هزار شبد سنسڪرت مان آهن. (صفحو 14).
ڪن جي راءِ موجب، هو منگول آڪرمڻ وقت سنسڪرت ڪٽنب کان ڪٽجي ويا ۽ ٻن ڀاڱن ۾ وڙڇجي ايران ۾ داخل ٿيا. هو سٺا سنگيت ڪار، گهوڙيسوار ۽ سون چانديءَ جي هنر ۾ ماهر هئا. ايران ۾ سندن سٺو سنگيتڪار هئڻ ناتي سواگت ڪيو ويو ۽ کين لُوري (لاڙي ؟) چيو ويندو هو. ايران ۾ هو اڃا تائين ان نالي سان سڏبا آهن. هو گهڻي عرصي تائين اتي رهيا. (صفحو 26)
بعد ۾ روم، منوچي ۽ سنتي (سنڌي) سيريا ۽ آرمينيا ڏانهن ويا، جتي هو وري جدا ٿي ويا. هڪڙا ڪاڪيشس رستي جارجيا ۽ رشيا ۾ ويا. ڪي اناتوليا رستي ترڪيءَ ۾ ويا جتي وري هو ڦِٽي الڳ ٿيا. وڏو ٽولو رومانيا، هنگري ۽ بوهيميا ۾ ويو، ٻيو سمنڊ جهاڳي ڪريٽ (Crete) کان ڪورفو (Corfu) ۾ وڃي وسيو. ايران مان ٻيو گروهه جن ۾ جيتن (جت- Gitan) ۽ ڪالا (Kales) عرب رستي ڳاڙهي سمنڊ ويا، فلسطين رستي ايجپٽ ۾ پهتا، جتي چڱي وقت تائين رهيا. بعد ۾ اسلامي حملي وقت لبيا کان اتر آفريڪا ڪناري تان اسپين پهتا. (بلڪل پراچين ڪال وارو اباڻو رستو جيئن مٿي لکيو ويو آهي ) گريس ۾ کين اچنگني (Acingani) چيو ويندو هو ۽ آهي. (صفحو 28).
1490ع ۾ هو انگلينڊ ۾ پهتا، جتان هڪ ٽولو آئرلئنڊ ۾ ويو، جنهن جو اڳواڻ جان فا (John Faw) هو جيڪو پاڻ کي ننڍي ايجپٽ جو ارل (Earl) سڏائيندو هو، جنهن جو اسڪاٽلنڊ جي راجا جيمس چوٿين سواگت ڪيو (صفحو 28). هي اڪثر ’رومني‘ نالي سان پرسڌ آهن. ائين هو سڄي يورپ، رشيا الائي ڪٿي ڪٿي ڦهلجي ويا آهن. 1930ع ڌاري رشيا ۾ سندن هڪ اخبار (O Nevo Drm) (نئون ڌرم) نالي سان شروع ٿي.
ڏکڻ فرانس جي جهنگلي پرديش ڪمرگو (Camar Gue) ۾ سال ۾ هڪ دفعو 24 کان 26 مئي تائين سندن شاهي ميلو لڳندو آهي، جتي سڀ قسم جا جپسي اچي شامل ٿيندا آهن جتي شري بيٿني ۽ سنت سر (St. Sara) جي پوڄا ڪندا آهن. اتي هو ڪروڙپتي، وڪيل، ڪوي، ڪلاڪار، ڪاريگر، سنگيتڪار ۽ نرتيه ڪار جي روپ ۾ نظر ايندا آهن. اهي روم (رومني) هجن چاهي منوچي (Manouche)، سنتي (سنڌي) هجن چاهي جيتن (جت) يا ڪالي، سڄي دنيا مان اچي اتي گڏ ٿيندا آهن. (صفحو 31)
يوگوسلاويا جي وڏي ڄاڻو شري اُهلڪ (Dr. Rade Uhlik)، جنهن جپسي وشيه جو ڏاڍو گهرو اڀياس ڪيو آهي ۽ ٽيهارو کن ليک ۽ ڪتاب ان وشيه تي تيار ڪيا آهن، تنهن جي ملاقات ۽ رايو شري راهل پنهنجي مٿئين ڪتاب م هن طرح ڏنا آهن:
راهل : سڀ جپسيلاجسٽ ان ۾ يڪراءِ آهن ته جپسي ڀارت مان آيا؟
اُهلڪ : ها، منش شاستر ۽ ڀاشا جي آڌارتي، خاص ڪري سندن ڪي قبائلي نالا اهڙا آهن جيڪي ڀارت ۾ به آهن. ڀارت ۾ ڊوم آهن ته هتي آرمينيا ۾ لوم ۽ يورپ ۾ روم ۽ رومني سڏبا آهن.
سوال : ڪن اهڙن قبيلن جا نالا ٻڌايو؟
جواب : لوواري (Lovari =لاڙي ؟) اوڀر يورپ ۾ ۽ لوهار ڀارت ۾. ذڪسرچي (Zaxarachi) ۽ سؤ راشٽري؛ تامر ۽ تمر؛ سنتي (Sinte) ۽ سنڌي؛ زت (Zutt) ۽ جت. ان کان سواءِ اوڀر يورپ، خاص ڪري هنگريءَ ۾ ٺاڪر به آهن.
سوال : منجهائن ڪي ڏند ڪٿائون به توهان ٻڌيون آهن؟
جواب: ها، ڪيتريون، جن تي ڪيترا ڪتاب لکيا اٿم. سندن پوراڻڪ راجا پينگ (Penga) ۽ سرڳ تي لوڪ ڪٿا لکي آهي جا منجهن عام آهي. هو لنگ جو به اُليک ڪندا آهن ۽ ڪيڪ به لنگ جي روپ م پچائيندا آهن.
سوال : ڪيترا لفظ توهان گڏ ڪيا آهن ۽ ڪيترا سنسڪرت آهن؟
جواب : اٽڪل ڏهه هزار. جن ۾ سٺ سيڪڙو ڀارتي آهن، 5 سيڪڙو گريڪ ۽ باقي ڀن ڀن ملڪن مان لنگهڻ ۽ رهڻ تي گرهڻ ڪيا اٿن. (صفحو 5-104)
شري اُهلڪ جو رايو هن طرح آهي:
“On the basis of common language and anthropological types it has been proved that gypsies came from India. Moreover names of gipsy tribes in Europe are similar to those in India such as Jat (Zutt), Sindhi (Sinte), and Lovari (Lohar)- Lari”, (Ibid, P. 103).
سندن سنڌيءَ سان ملندڙ ڪجهه لفظ هي آهن:
ڀيڻ (phen)، بک (bhukh)، دک (dokh)، ڪاڪو (kak)، ڄڀ (chib)، ڇڪ (chhik)، سر- سرو (sero)، ڪن (kan)، سالو(salo)، ديوتا (devata)، گهوڙو (gra)، گانءِ (guruv)، اندر (andre)، اڳلو (angla)، لوڻ (lon)، مرڻ (merava)، ستو- سمهڻ (sutto)، ڇري (churi)، سڻ- ٻڌ (shoon)، مان ڪريان (me kerav)، تون ڪر (tu keres)، وغيره. لنڊن کي براگاو (وڏو ڳوٺ) ۽ انگلنڊ جي راڻي کي برو راڻي (وڏي راڻي) چوندا آهن. (Ibid PP.105-7)
رشيا ۾ هو گهڻي ۾ گهڻو ڦهلي وڌيا ويجهيا آهن. انگلينڊ وغيره ۾ مٿن ظلمَ ڪري هڪالڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. روس ۾ اٽڪل 35 ورهيه اڳ هو اتي ٻه لک کن هئا. سندن خوبين ڪري هو اتي ملي ضم ٿي ويا آهن. روسي گيت، روسي لوڪ گيت ۽ روسي ساهتيه جپسي لوڪ گيتن سان ڇانيل آهن. ڪو به روسي ناليرو ليکڪ اهڙو ڪونه هوندو جنهن جپسين تي قلم نه هلايو هجي. ڪو به شاهاڻو اميراڻو گهر ڪونه هوندو جنهن ۾ جپسي خون مليل نه هجي. اٽڪل 35 ورهيه اڳ ٻه لک کن هئا ۽ روس ۾ جيڪا به رنگا رنگي ۽ سندرتا آهي ان جو بنياد هي جپسي آهن. هنن جيڪي رشيا کي ڏنو آهي، چاهي سنگيت ۽ ناچ ۾ چاهي ڪلا ۽ ساهتيه ۾ اهو سڀ سندن اڻ مٽجندڙ ڇاپ جيان رهندو. اگر وڌاءُ نه ٿئي ته انهن سنڌي ۽ هندي جپسين جو روس جي انتيءَ ۾ وڏو هٿ آهي. روسي، جپسي شاديون هڪ اتهاسڪ حقيقت آهي.
هڪ ڳالهه
چون ٿا روس جي مهاراڻي ڪئٿرين (Catherine) محلات جي درين کان هڪ قداور پر ڏتڙيل ۽ ڏاڙهيءَ واري جپسيءَ کي هيٺان لنگهندي ڏٺو. هن راجڪمار پوٽيمڪن (Potemkin) کي چيو ته ان کي هت وٺي اچو. ڪلاڪ کان پوءِ هو حاضر ٿيو. مگر ان وقت هو سنان ڪيل، سڳنڌ مکيل ۽ سهڻا وڳا پهرايل هو. راڻي خفي ٿي چيو: ”مون هن کي جيئن هو تيئن ڏسڻ ٿي چاهيو ۽ نه جيئن هيئنر آهي“.
جپسي چپ چاپ راڻيءَ جو منهن تڪيندو رهيو ۽ پوءِ ڪئٿرين جي غريب ڪٽنب جو نسل ياد ڪري ، جنهن جي کيس ڄاڻ هئي، هن راڻيءَ کي مخاطب ٿي چيو: ”مون پڻ تو کي اصلي روپ ۾ ڏسڻ ٿي چاهيو، جيڪا تون هنئينءَ ۽ نه جيئن هينئر آهين!“
راڻي اهو ٻڌي غصي ۾ اچي کيس اگهاڙو ڪري ۽ هٿڪڙين سان جڪڙي ٻاهر ٿڌ ۾ سڄي رات بيهڻ جو حڪم ڏنو. صبح جو راڻيءَ ٻاهر اچي ڏٺو ته سپاهي (جيڪو گرم ڪپڙن سان ڍڪيل هو) سو مري چڪو هو ۽ سيءَ ۾ سڪي ڪاٺ ٿي ويو هو، جڏهن ته اگهاڙو جپسي مزي سان ساڻس گڏ ستو پيو ۽ کونگهرا هڻي رهيو هو“. (صفحو113)
سندن ديوتائون برهما (Baramy)، اندر (Jandra)، لڪشمي (Laki) ۽ ماتا (ڌرتي ماتا چوندا) آهن. (صفحو 114)
سندن سنسڪار، پرارٿنائون سڀ هندو ڍنگ جون آهن ۽ اڃا به آهن. ساز ۾ وايولن (Violin) يورپ کي سندن دين آهي. ان ساز تي هو خاص ڪري رامڪلي (Ram Gillie) راڳ وڄائيندا آهن. سندن اکيون خاص چمڪندڙ آهن. چون ٿا ته اوندهه ۾ به چمڪندڙ نظر اينديون آهن. نه کلڻ کي گناهه سمجهندا آهن. ڀارت اچڻ ۽ ڏسڻ جي به ڏاڍي اُڪيراٿن ڇو ته هزارين ورهين کان پوءِ دريا رستي کين ڀارت جي ڄاڻ پيئي آهي.
جپسين جو سمورو نسل هرو ڀرو سنڌين جو ڪونهي، انيڪ ڀارتواسي به آهن پر گهڻائي سنڌين جي انهن ۾ آهي، اها حقيقت آهي. پوءِ اهي ڪي اڳ ويا آهن ته ڪي بعد اتيا چارن کان ڀڄي ويا آهن. ليڪن هن وقت ٻئي لهرون گڏيل آهن.
(ڪتاب: ” سنڌي سؤوير “، ليکڪ: گنگا رام سمراٽ،
ڪَپل پرنٽنگ پريس، سهجپور احمد آباد (انڊيا) 1979ع)