سِنٽي Sinti يا سنڌي (يورپي) جپسي
گل محمد عُمراڻي
___
خانه بدوش قبيلا عرف جپسي (Gypsy) اصل ۾ ڪير آهن؟ هي اصطلاح عالم الانسان جي تحقيقي کيتر ۾ عام طور تي يورپي nomadic وڻجارن جي لاءِ استعمال ٿيندو آهي. جنهن جي Gipsy, “Spelling” به هاڻ مستعمل ۽ مروج آهي. هنن کي روماني (Romany) ۽ روم لوڪ (Rom) به چئبو آهي. هي رولاڪ اصل ۾ ڪير آهن؟ تلاش ڪبي ته انهن تي علمي روشني انسائيڪلو پيڊيا برٽنيڪا (Encyclopedia Brittanica) هن ريت، سندس جُلد 5 ۽ صفحي 593 تي وجهي ٿو، ”هيءُ ڪاري رنگ وارا Canucasoid (ڪوهه قافي نسل وارا ماڻهو آهن ) اهو آهي علم الانسان جو هڪ اصطلاح. هي رولاڪ لوڪ جيڪي جيڪي اصل ۾ ته اتر هندستان جا آهن، پر صدين کان هاڻ هن جديد دور ۾ سڄي دنيا ۾ رهن ٿا، خاص ڪري يورپ کنڊ ۾ جتي ٽيهه لک کن آهن. هي خانه بدوش جپسي عام طرح سان هڪ مخصوص ٻولي ڳالهائين ٿا، جنهن کي روماني (Romany) چئبو آهي، جيڪا وري جديد هند يورپي (Indo-European) ٻولين جي هندي (Indic) سٿ سان تعلق رکي ٿي ، جيڪي ٻوليون هاڻ اتر هندستان ، پاڪستان ، افغانستان ۽ ايران ۾ ڳالهايون وڃن ٿيون.
روماني Romany زبان سان گڏوگڏ (جيڪا هُنن جي مادري ٻولي آهي)، جپسي لوڪ سڄي يورپ جي هر انهي ملڪ جي زبان به رواني سان ڳالهائين ٿا جتي هو رهن ٿا.
هم عصر علم انسان (Anthropology) جا ڄاڻو هن ڳالهه تي متفق آهن ته هيءَ هند يورپي جپسي (خانه بدوش قبيلا) مسلسل لڏپلاڻ (migration) اصل ۾ هندستان کان ئي ڪندا رهيا آهن. 11 صدي عيسوي ۾ هي لوڪ ايران ۾ ترسيل هئا ۽ 14 صدي عيسوي ۾ هي ڏکڻ اوڀر يورپ تائين پهچي چڪا هئا ۽ وري 15 صدي عيسوي ۾ هنن جو مسڪن (گهر گهاٽ) مغربي يورپ هئو. 20 صدي جي آخري اڌ تائين اهي رولاڪ جپسي لوڪ ڪَهندا ڪَهندا وڃي اتر، ڏکڻ آمريڪا ۽ آسٽريليا تائين پهچي ويا هئا! اها آهي انهن جي مختصر ڪهاڻي. اهي جنم جنم جا وڻجارا جپسي لوڪ پنهنجو پاڻ کي هڪڙي ئي خاص Generic word (ڌاتو لفظ) سان متعارف ڪرائيندا آهن. اهو لفظ آهي روم (Rom) جنهن جي معنيٰ سندن مادري ٻولي يا عام فهم جپسي ڀاشا ۾ آهي مُڙس يا ماڻهو ، يعني هو پاڻ کي مڙس ماڻهو سڏرائڻ پسند ڪن ٿا. (آهي نه سنڌين واري خاصيت !) ۽ غير جپسين (Non-Gypsies) کي سڏين ٿا گاجي (Gadje) جنهن مطلب آهي ڇَسو ، ڀوڪ بصر يا وحشي (Barbarian) خانه بدوشيءَ واري زندگي ۽ جيوت جي ڪري هو ڪڏهن ڪنهن به آدمشماري ۾ سرڪاري طرح ڳڻپ ۾ آيائي ناهن. پر تنهن هوندي به، هڪ محتاط اندازي موجب سندن تعداد هينئر دنيا ۾ چاليهن کان پنجاهه لکن جي لڳ ڀڳ آهي. اهو تعداد سڄي دنيا جي شماريات (Survey) موجب آهي، پر ايئن چوڻ ۾ وڌاءُ اصل ڪونه ٿيندو ته هنن جي غالب اڪثريت هاڻي به ڏکڻ ۽ وچ يورپ ۾ رهي ٿي. آمريڪا (ڏکڻ ۽ اتر) ڏانهن به پهتل آهن.Social Science عرف سماجي علمن جي قاعدن مطابق غيرآباد قبيلا (unsettled tribes) جن جو گهر گهاٽ نه آهي ۽ جيڪي آباد شهري ۽ ديهي علائقن جي ويجها رهن ٿا، اهي ازل کان ئي هر قسم جي الزامن هيٺ ايندا رهن ٿا. 15 صدي کان وٺي هنن تي چوري چڪاريءَ ، ٻارن کي کڻڻ، ڪارو جادو ڪرڻ ۽ ٽوڻو ڦيڻو ڪرڻ ، مطلب ته هر قسم جي سماجي ڏوهن جا بهتان لڳندا رهيا آهن ، جيڪي ڪڏهن ڪڏهن ته سچا به هوندا آهن، پر عموماً انهن کي قربانيءَ جو ٻڪر (Scapegoat) بڻايو ويندو آهي. حقيقت ۾ ڏسجي ته هنن جي خانه بدوشيءَ جا ٻه مکيه ڪارڻ يورپي گورن ماڻهن جي نسل پرستي ۽ ڪٽر مذهبي اڻسهپ آهن. هنن جي مٿان زوري ڏيهه نيڪالي جو قديم ڪارو قانون ته مسلسل ئي لڳندو رهيو آهي ، جنهن کي هاڻ ڏيهه نيڪالي (Banishment) چئبو آهي .
جيتوڻيڪ نسلي طرح سنڌي يورپي ، جپسي پاڻ آريائي نسل جا آهن پر سندن سانوري رنگ جي ڪري ، نازي جرمني ۾ هٽلر شاهيءَ جي نسل پرست فاشي ٽئين شهنشاهيت ۾ چار لک جپسي بشمول ڇهه لک يهودين جي عقوبتي ڪئمپن ۾ نيست و نابود ڪري ڇڏيا. انهن مظلومن جو ڪو به داد فرياد ڪڏهن ڪونه ٿيو. اسرائيل ته وري به نيور مبرگ جنگي مقدمن م نازي فاشي اعليٰ جنرلن ۽ ڪاردارن کي ٽڪٽڪيءَ تي چاڙاهيو پر هنن مظلوم جپسين يا سنڌي ڀائرن جي لاءِ داد فرياد ڪرڻ وارو ڪير به ڪونه هو ۽ نه ئي آهي. پاڻ وٽ ايترو احساس هاڻ به ڪونهي ته اهي خانه بدوش وڻجارا پنهنجا وڇڙيل وڏا آهن يا ڪنهن وقت هوندا. افسسوس! سماج وادي يورپ جا اديب ۽ سڄاڻ دانشور هنن لاءِ مسلسل لکندا رهيا آهن پر اهي 1990ع کان پوءِ به هاڻي ته ٿورائيءَ ۾ وڃي بچيا آهن ، جيڪي هند شناسي يا جپسي اڀياس جا مرڪز هلائين ٿا. فرانس جا ڪارا قانون، جپسي قبيلن کي شهرن جي ڀرسان ڪئمپون هڻن کان منع ٿا ڪن ۽ کين باقاعده پوليس ٿاڻن تي رپورٽ ڪرڻ لاءِ پابند به ڪن ٿا. ٻي مهاڀاري جنگ ۾ هنن تي ڳرا ٽيڪس به لڳا ۽ کين زوريءَ فوج ۾ جنگ وڙهڻ لاءِ ڀرتي به ڪيو ويو ، جتان هزارين جپسي وري نه موٽيا.
يورپ ۾ فقط ٻه ملڪ اهڙا آهن جتي جپسي هاڻي پوري طرح کپ کوڙي آباد ٿي چڪا آهن ، اهي ملڪ آهن اسپين ۽ ويلس1990ع کان اڳ مشرقي يورپ جي سماجوادي ملڪن هنن کي قانوني طرح سان پاڻ وٽ جذب ڪرڻ جون چڱيون ڪوششون ورتيون پر ڪٿي ٿا خانه بدوش هڪ جاءِ جا ٿين؟ هڪ جاءِ تي رهن ها ته هنن کي جپسي (لڏو لٺ تي) ڇو چون ها !
هڪ دلچسپ سماجي رسم جيڪا هنن ۾ اڃان تائين هلندي اچي ، اها آهي مائٽن جي طرفانن رٿيل شادي ۽ گهوٽين طرفان ڪنواريتن کي رقم ڏيڻ. آهي نه مخصوص هندستاني (ديسي) رسم! روايتي طور تي جپسين ڌنڌو ڌاڙي به اهڙو رکيو آهي جيئن هو هميشھ سرگردان ۽ سفر ۾ رهن ٿا ، يعني ڪارواني زندگي گذارين ٿا. شروع شروع ۾ ڳئون، رڍون، ٻڪريون پاليندا هئا ۽ انهن جو وڻج واپار ڪندا هئا. مال جي پالنا ڪندا هئا ۽ پڙيون لڳائيندا هئا. جست جي ٿاون جي قلعي ڪرڻ ۽ باسڻ وڪڻڻ، عورتون ۽ مرد ڳائڻ وڄائڻ ، نچڻ ، جادوئي ڪرتب ڏيکارڻ ، ٺينگ ٽپا ڏيڻ ، خير خيرات پنڻ ، عورتن طرفان هٿ ڏسڻ، شيشي جي گولن کي تڪي قسمت جا حال احوال ٻڌائڻ، فالون ، زائچا ۽ رمل ڪڍڻ، نقلي طاقت جا شربت ٺاهي وڪڻن ۽ وندر ورونهه جا کيڏ تماشا ڏيکارڻ جا ماهر هوندا هئا ۽ آهن. توهان ڏسندئو ته اهي سڀ ڪرتون ۽ ڪم هتي برصغير هندستان ۽ پاڪستان ۾ اڃا تائين وڻجارا ڪن پيا. ويٽرينري سرجري جي سائنسي هُنر جي شروعات کان اڳ جپسي ڀاڳين کان ، يورپي گورا پنهنجن جانورن جي بيمارين ۽ علاج متعلق ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪشالا ڪڍي وٽن ايندا هئا. ٽٽل ٿاون ، خاص طور تي جست ۽ ٽامي جي ديڳڙن ديڳڙين جي مرمت ڪرڻ جا به هيءَ اصل وڏا ماهر آهن.
اهي سڀ ڳالهيون 19 صدي تائين جپسي ڪلچر ۾ شامل هيون. بلڪ گهڻي قدر هلنديون اچن. هاڻ 21 صديءَ ۾ جپسي وڏين وينن ، ٽريلرز (Trailers) ۽ ٽرڪن ۾ پنهنجو اسباب رکيو گهمندا وتن ۽ انهن قافلن کي ڪاروان چون. اڳ گهوڙا ۽ خچر هنن جا وهٽ هوندا هئا، هاڻي وڏيون طاقتور موٽرون ۽ وئنون هنن جي ڪارروانن کي سڄي يورپ ۾ گهمائينديون وتن. اڃان به گڏيل ڪٽنبن ۾ گڏجي رهن ٿا ۽ پيءُ پٽ شادي کان پوءِ به ساڳئي چئن ڦيٿن واري وئن ۾ گڏ رهن ٿا.
هنن جي قبائلي ورڇ ۽ بيهڪ به پنهنجن اصلي پرڳڻن، ماڳن مڪانن ۽ زبانن جي بنياد تي آهي. جپسي علمن جو اڀياس ڪندڙن هنن کي ٽن خاص گروپن يا گرون ۾ ورهائين ٿا.
(1) ڪلدراش (Kalderash)
هي اصلي لوهارڪو ڪم ڪندڙ قبيلو آهي. جيڪي بلقان ۽ پوءِ اتان وري وچ يورپ کان ٿيندا آيا آهن. هي اڄ ڪلهه يورپ م گهڻائيءَ ۾ آهن.
(2) گٽانوز
هي اصل فرينچ لفظ (Gitans) کان ماخوذ يا ورتل آهي، جنهن جو مطلب آهي هڪ وڏو قبيلائي گروهه. هي پورچوگال، اسپين، اتر آفريقا ۽ ڏکڻ فرانس ۾ گهڻي تعداد ۾ قيام پذير آهن ۽ ڪلا ۽ آرٽس ، راڳ رنگ (Entertainment) جا وڏا ماهر آهن.
(3) مانوش (Manouches)
فرينچ ۾ هنن کي سنٽي (Sinti) به چون ٿا، جيڪو اصل ۾ لفظ سنڌي (Sindhi) آهي. هي بازيگرن (Travelling Showman) ۽ سرڪس ۾ ڪم ڪندڙ، ڪرتب بازن جي قوم آهي.
اهي آهن پنهنجا سنڌي وڻجارا جيڪي 15 صدي عيسوي ۾ (600 سال اڳ) سنڌ مان سفر ڪري ايران ۽ اليسس (Alsace) ۽ جرمني ۾ اچي رهيا. لفظ Sintiجيئن اڳ ۾ بيان يل آهي ، دراصل لفط Sindhiجو بگڙيل يورپي روپ آهي. Wikipedia ۾ لکيل ته هي بنجارا يا وڻجارا پاڻ پنهنجي شناخت ايئن ڪرائين ٿا ته هو اصل م سنڌ کان لڏي آيل آهن. جيتوڻيڪ انيڪ اسڪالر، ان دعويٰ سان پوري طرح سهمت ناهن، هو انهن کي راجسٿاني، ملتاني ۽ پنجابي بلڪ هندستاني اصل نسل مڃن ٿا ، پر لفظ Sinti بذات خود وڏو دليل آهي ته اصل لفظ Sindhi آهي.
سنٽي (Sinti) جرمني ۽ آسٽريا ۾ 15 صدي جي آخر م وارد ٿيا. ساڳي وڪي پيڊيا هنن جي آمد جي تاريخ قبل از 1540ع ٻڌائي ٿي. هنن سان روما (Roma)جپسين جيان (Holocaust) جرمن نسل ڪشيءَ جي جنون ۾ تمام گهڻا ڪلور ٿيا. جيتوڻيڪ هو 16 صدي تائين پوري طرح عيسائيت قبول ڪري چڪا هئا ، ته به هنن کي عام طرح شڪ جي نظرن سان ڏٺو ويندو هو ۽ هنن تي گداگري ۽ چوري چڪاريءَ جي تهمت لڳندي رهندي هئي. 1899ع تائين هر پوليس ٿاڻي تي هنن لاءِ ڏوهاري قبيلن Criminal Tribes)) جو قانون لاڳو ڪيل هوندو هو ۽ هنن لاءِ هڪ شاهي عام رجسٽر رکيل هوندو هو ، جتي هو حاضري ڀرائيندا هيا. نازي دور ۾ ايڊولف آئخ مئن (Adolf Eichman) ته هنن جي نسل ڪشيءَ جي مسئلي کي به يهودي مسئلي جيان حل ڪري ڏيکاريو. اهو حل هو زهريلي گئس وسيلي هنن جي ”ڪمتر نسل“ جو خاتمو ڪجي ! جيڪي گئس چئمبرن کان بچيا، انهن کي پولينڊ ۽ يوگو سلوويا ڏانهن ڌڪي ڪڍيو ويو، حالانڪ نسلي طرح هي جپسي پاڻ به آريا (هندستاني) هئا ۽ هٽلر به آريائي نسل پرستيءَ جو وڏو مبلغ هو ۽ هو يهودين کي سامي نسل جو چئي واجب القتل قرار ڏئي چڪو هو. يهودين جي داد فرياد ڪرڻ وارا اينگلو آمريڪي عيسائي سامراجي فاتح ته پيدا ٿيا، پر هنن روما ۽ سنڌي وڻجارن جي داد رسي نه هندستان ڪئي ۽ نه ئي اسان جي سنڌي ڀائرن ڪا اهڙي F.I.R جرمن نسل پرستن تي اڄ تائين ڪٽرائي آهي. سنڌي جپسين موسيقيءَ جي دنيا ۾ وڏو نانءُ ڪمايو آهي، جن م ڪجهه موسيقارن جا نالا آهن جانگو رائن هارٽ (Django Reinhartd), جنهن کي Gypsy Jazz جو ابو سڏيندا آهن ، جيڪو گٽار وڄائيندڙ آهي. ٻيا به گهڻا جاز موسيقيءَ جا ماهر سنڌي جپسي آهن، جن ۾ قابل ذڪر آهن، ڊرافي ڊوشر (Drofi Deutscher) جمي روزنبرگ (Jimmy Rosenberg) ۽ پالس شيفر (Palus Schafer) .
اصل ۾ لفظ (Gypsy) بذات خود هڪ وڏي لساني غلط فهمي جو نتيجو آهي. شروع ۾ يورپ جا ماڻهو اهو سمجهندا هئا ته هي ڪارا وڻجارا ۽ خانه بدوش مصر (Egypt) کان آيا آهن ۽ ان ڪري انگريزن هنن کي (Egyptian) سڏيو ، جيڪو بگڙي Gypsy ٿي ويو. فرانس ۾ هنن کي Gitans ۽ اسپين ۾ هنن کي Gitano سڏيو ويو ، پر هنن پنهنجو پاڻ کي Rom سڏرايو، جنهن جو مطلب اڳئي واضح ڪيو ويو آهي روما نسل جو ماڻهو يا مڙس يا مڙس ماڻهو. هنن جي مئونث کي رومني (Romni) سڏيو ويو. Dom (ميراثي) به هنن جهڙو هڪ هندستاني اصل نسل وارو قبيلو آهي.
هنن روماني جپسين جي ٻولي جو نالو آهي ئي روماني يا روماني جِب (Chib) جيڪو منهنجي خيال مطابق لفط ڄِڀَ جي ئي بگڙيل صورت آهي. اتي ئي ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي هي همراهه اصل ۾ زبان ڪهڙي ڳالهائيندا هئا ۽ زبان کي ڄڀ چوڻ وارا سنڌي ئي ٿي سگهن ٿا. هوئن به زبان ۽ ڄڀ ۾ ڪهڙو فرق آهي ! اردو/هندي ۾ زبان جو مطلب ئي ڄڀ آهي. هاڻي هنن جي روماني ”جڀ“ (زبان) جو 7 شڪيلون يا قسم آهن. جن مان هڪ (Sinti) سنڌي ـــ روماني آهي ، جنهن کي هاڻي ٽي لک ماڻهو يورپ ۾ ڳالهائين ٿا. هي واحد هند آريائي ٻولي آهي ، جيڪا هندستان پاڪستان کان ٻاهر پلجي وڌي ٿي آهي ، ان ڪري ان کي New Indo_Aryan ٻولي چون ٿا. هندستان کان ٻاهر اچڻ کان پوءِ هن تي بلقاني ۽ يوناني ٻولين جو تمام گهڻو اثر ٿيو آهي. هاڻي ته جنهن ملڪ ۾ جپسي (روما) رهن ٿا ,اتي جي زبانن جو زبردست تاثير سندن مادري ٻولي روما ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. دوم (Dom) ۽ لوم (Lom) به روماني قبيلن سان گڏ آيل ڏسجن ٿا ۽ انهن جي تاريخي ورثي ۾ موسيقي، شاعري ۽ نرت ڪلا شامل آهن. اڳ علم انسان جا ماهر ڊوم ۽ روماني جپسين کي هڪ ئي قبيلي جون ٻه مختلف نُکون سمجهندا هئا ، پر ويجهڙائيءَ ۾ تحقيق ثابت ڪيو آهي ته ڊوم لوڪ هندستان کان تقريباً ڇهين صدي عيسويءَ ۾ لڏپلاڻ ڪري وچ مشرق، اتر آفريقا، ايران ۽ ترڪي ۾ وڃي رهيا. اهڙي طرح هو يورپ وڃڻ بدران وچ مسرق ۽ اتر آفريقا ۾ رهجي ويا. روما لوڪ پوءِ پندرهين صديءَ تائين يورپ ۾ اچي آباد ٿيا ۽ هاڻي اتي جا مستقل باشندا آهن، پر آهن وري به وڻجارا يعني خانه بدوش.
جپسي زبان کي روماني ٻولي چوندا آهن. طبعي علم انسان (Physical Anthropologist) جا ماهر هن ٻوليءَ کي هاڻ پوري وثوق سان، حتمي طرح سان هندستاني اصل جي اها زبان ڪوٺين ٿا، جيڪا پنهنجي نسل يا بڻ بنياد ۾ اتر هند آريائي (Indic) آهي. هن تي گرئرسن (Grierson) جو تاريخي ڪتاب A Linguistic Survey Of India تمام بهترين ۽ بنيادي حوالو آهي ، جنهن جو ترجمو (سنڌي ٻولي وارو حصو) پاڻ وٽ اڳ ئي ٿيل آهي. (ڏسو سنڌي ٻولي اٿارٽي جا مختلف مضمون ۽ گريئرسن وارو جلد.)
هي روماني ٻولي دنيا جي پنجن ئي کنڊن ۾ ڳالهائي وڃي ٿي، جيڪا سنڌي ٻولي جي ڌيءَ آهي. افسوس جي اها ڳالهه آهي ته هن ٻوليءَ کي جنهن جا هاڻ مشرقي يورپ ۾ ڳالهائڻ وارا لکن جي تعداد ۾ آهن ، ڪا به سرڪاري مڃتا يا قانوني پذيرائي اڃا تائين ڪونه ملي آهي. حيرت انگيز حقيقت اها آهي ته روماني ٻوليءَ جو مڪمل وياڪرڻ يا گرامربلڪل اتر هندستاني جديد ٻولين سان مشابهت رکي ٿو. روماني Dialects (مختلف لهجا) هاڻي هم عصر ماهر لسانيات فرانزوان مڪلوش (Franzvon Miklosich) مطابق هاڻي 13 آهن ، جيڪي انهن ملڪن جي اثر مقامي زبانن جي هيٺ آهن . اهي زبانون يوناني، رومانئين ، هنگرئين، پولش، روسي، چيڪو سلووڪ، جرمن، فنش، اسڪئينڊينويئن ، اطالوي، سربو، ڪروشيئن، ويلش ۽ اسپئنش آهن .
اچو ته سندس اکرن (Diction) جي ذخيري تي نظر وجهون, انهي لاءِانسائڪلو پيڊيا برٽينڪا جو حوالو ڏيان ٿو:
“It is in its vocabulary that Romany best reflects the wanderings of its speakers. The main sources (apart from original Indian stock) are Iranian (Doshman “enemy” from Persion Doshman) Armenian, Greck, Drom “way”) Romanian bolta “shop” from bolta) Hungarian (bino “sin”, from bun) and the Shavic languages glas “voice”, rebniko “pond”, grab “tomb” dosta “enough” ale “but”). Indo-Aryan words include bokh “hunger” from Sindhi/ Hindi. “bhukh” bal “hair”, from Sanskrit/ Sindhi “Vara” “Bala” gelo gone Sindhi/ Sanskrit “wayo” “Gayo”, the past participle of “za” “go” compare Bangali “jawa” “gaelo” and “rat” blood.
Bibliography:
1. Encyclopedia Britannica.
2. Wikipedia
3. Cöncise Oxford Dictionary
4. Cambridge History of India.
5. Peoples History of India
6. Dictionary of Race,Ethnicity and Culture.
7. Discovery of India.
8. Sindh through Centuries.
9. Sindh Gazetteers.Aitkens,Hughes n Sorley.