حياتيءَ جي حفاظت لاءِ رُلندڙ جپسي !
قاضي آصف
___
جپسي ڪير آهن، ڪٿان جا آهن؟ ان سوال جو جواب تلاش ڪرڻ جو تجسس رڳو اسان کي نه آهي، پر دنيا جي مختلف ملڪن ۾ ان حوالي سان تحقيق ٿيندي رهي آهي ۽ بحث مباحثا ٿيندا رهياآهن. تقريبا سڀني تحيقيتن ۾ آڱريون سنڌ ڏانهن کڄن ٿيون ته دنيا ۾ صدين کان ڦرندڙ جپسين جو اصل تعلق سنڌ سان آهي . اها به هڪ حقيقت آهي ته اسان کي پنهنجي باري ۾ گهڻيون حقيقتون ۽ سچايون ٻين ئي ٻڌايون آهن. اهي حقيقتون ٻڌي اسان حيران ئي ٿيندا رهيا آهيون .
مان هتي فقط ٽن حوالن جو ذڪر ڪندس. اهي ٽئي سنڌ کان ٻاهر جا آهن.
پهريون حوالو
اسٽيفني جي فولسي Stephanie G. Folse
هن 1995 ۾ يونيورسٽي آف ڊينيور منجهان انٿراپالوجي سائنس ۾ ماسٽرس ڊگري حاصل ڪئي ۽ ان لاءِ تحقيقي مقالو لکيو. هو لکي ٿو:
جپسين جو بڻ بڻياد ڳولهڻ لإءِ ضروري آهي ته اهو ڏسجي ته انهن جي ٻوليءَ تي ڪهڙين ٻولي جو اثر آهي. ان سان اها ڳالهه سامهون اچي ٿي ته جپسين جو اصل تعلق هندوستان جي علاقي (هاڻي پاڪستان ) سنڌ سان آهي . تاريخ ۾ اتان هنن جي ٽي دفعا وڏيون لڏ پلاڻ ٿي . پهريون ڀيرو افغاني حڪمران محمود غزنوي جي حملن (1027۔1001) وقت ، ٻي محمود غوري (1192۔1191) ۽ ٽين چنگيز خان (1227۔1215) پاران سنڌوءَٕ جي ڪنارن تي سخت حملن وقت . هنن ماڻهن جو تعلق هنرمند، فنڪارن، ،ڌاتن جو ڪم ڪندڙ ۽ ٻيون ڪرتون ڪندڙن سان هو. ان کان پوءِ 200 سالن تائين هنن آهستي آهستي، مصر، اتر آفريڪا، اتراولهه ۾ بازنطين شهنشاهت ، ڏکڻ بالڪاني ملڪن سربيا، بلگاريا، هنگري ۽ ان جي چوڦيرعلائقن ۾ وڃي آباد ٿيا. يورپ ۾ رهندڙ جسپي بهرحال محمود غزنويءَ جي دور جا بي گهر ٿيل ماڻهو آهن. سموري يورپ ۽ ٻين ملڪن ۾ رهندڙ جپسين جي زندگيءَ ۽ رهڻي ڪهڻيءَ جو تجزيو ڪرڻ کان پوءِ اها ڳالهه سامهون اچي ٿي ته هو ڪٿي به ٽڪاءُ نه ڪري ويٺا. ان جو خاص سبب اهو آهي ته هنن جي ذهن ۾ اها ڳالهه رهي ، ته جيئن ئي سندن وطن تي محمود غزنويءَ جا حملا ختم ٿيا ته هو واپس پنهنجي گهرن ڏانهن روانا ٿيندا. ايئن، جيئن ڪيوبا جا بي گهر ٿيل ماڻهو اڃان تائين پنهنجو سامان ٻڌيون ويٺا هوندا آهن ته، اجهو حالتون ٺيڪ ٿيون ۽ هو اجهو ٿا واپس پنهنجن گهرن ڏانهن وڃن . ان آسري ۾ هنن صديون گذاري ڇڏيون آهن !
بيو حوالو
ٽائمز آف انڊيا ۾ مئي 2013 ۾ ڇپيل مضمون
هن مضمون ۾ لکيل آهي ته : دنيا ۾ موجود جپسين جي بڻ ٻڻياد جو پيرو کڻڻ سان اها خبر پوي ٿي ته، اهي اصل ۾ هندوستان جي علاقي سنڌ مان ويل آهن ۽ هو ڪالي ماتا جي پوڄا ڪندڙ آهن . جپسين جي قبيلي روما جي دعوا آهي ته هنن جا وڏا سنڌوءَ جي ڪنارن تي آباد جنگجو هئا ۽ سندن اصل ماڳ سنڌ ۾ موهن جو دڙو آهي . روماني ٻولي جو بنياد سنسڪرت آهي . جسپي دنيا جي لاءِ سدائين حيرت جو سبب رهيا آهن . هنن لاءِ اهڙيون چوڻيون به موجود آهن ته هوهڪ بستري تي ٻه دفعا نه سمهندا آهن، هڪ ئي کوه مان ٻيو دفعو پاڻي نه پيئندا آهن ۽ ڪا به ندي سال ۾ ٻه دفعا نه ٽپندا آهن.
ٽيون حوالو
Minority Rights Group International (MRGI)
هن گروپ پاران جرمنيءَ ۾ موجود روما، سنتي جپسيز جي باري ۾ تفصيلي رپورٽ موجود آهي . هن رپورٽ ۾ سنتي (سنڌي جي بگڙيل صورت) جپسيز جي حالتن جو ڪجهه اهڙو ذڪر ٿيل آهي ، جو پڙهندي اکين جون پنبڙيون آليون ٿيو وڃن . تعارف ۾ ئي لکن ٿا ته جرمني ۾ هڪ لک 70 هزار روما ۽ ٽي لک سنتي جپسي آهن . هو جرمنيءَ جي مختلف علائقن ۾ رهندا آهن . پر انهن جي گهڻائي جو نه ڪو مستقل گهر آهي نه رياست .
هو جرمني ڏانهن 14 هين ۽ 15هين صدي ۾ آيا . جرمن روما پاڻ کي سنتي چوندا آهن ، جيڪي اصل ۾ سنڌ کان هتي آيا . شروع ۾ انهن کي رومن شهنشاهيت طرفان تحفظ حاصل هو ۽ سندن ڪيترن ئي علاقن ۾ ڀليڪار ڪئي وئي هئي ، پر جرمنيءَ مان رومن شهنشاهيت ختم ٿيڻ کانپوٕ 1482ع ۾ انهن تي سخت پابنديون مڙهيون ويون . ڪنهن به غيرسنتي کي اهو حق هو ته هو سنتي ماڻهوءَ جو شڪار ڪري سگهي . انهن جي بي عزتي ڪرڻ، زبردستي ڪرڻ ۽ کين قتل ڪرڻ جي به اجازت هئي . ارڙهين صديءَ ۾ سنتين خلاف قانون ڏاڍا خطرناڪ هئا. فريڊرڪ وليم جي 1725ع ۾ جاري ڪيل حڪم تحت سنتين کي پڪڙي، بنا ڪيس هلائڻ جي ڦاهي ڏئي سگهبي هئي . فرنڪفرٽ ۾ ، بعد ۾ ٻارن کي تحفظ ڏنو ويو. ارڙهين صديءَ جي پڄاڻيءَ تي سنتين کي هيٺين ذات طوربرداشت ڪرڻ شروع ڪيو ويو. انهن کي مزدوري ڪرڻ ۽ ساز وڄائي روزگار ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي ، پر انهن جي آباديءَ کي ڪنهن هڪ جاءِ تي رهڻ جي اجازت نه ڏني وئي .انهن کي ڪڻو ڪڻو ڪري مختلف علائقن ڏانهن موڪليو ويو.
جرمنيءَ ۾ نازي دور روما، سنتين لاءِ هڪ دفعو ٻيهر وڏي عذاب جو دور هو. 1935ع ۾ نازي جرمنيءَ سنتي جپسيز جي شهريت ختم ڪري ڇڏي . روما ۽ سنتي جپسين نازي ظلمن کان بچڻ لاءِ 1930ع ۾ ئي آسٽريا ڏانهن ڀڄڻ شروع ڪيو ، پر 1938 ۾ نازين جي آسٽريا تي قبضي سان انهن جي مٿان ساڳيو عذاب جاري رهيو. نازين طرفان يهودين، سنتي، روما جپسين سميت ڪجهه قبيلن کي مڪمل طورختم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو. ان سلسلي ۾ 1941 ۾ هڪ مهم شروع ڪئي وئي هئي. جرمني ۽ جرمنيءَ جي قبضي هيٺ آيل ملڪن ۾ به لکين سنتين ، روما کي ڪنسٽريشن ڪيمپن ۾ واڙي ، انهن کي قتل ڪيو ويو. جرمني ۽ آسٽريا ۾ رجسٽر 40 هزار سنتي ۽ روما جپسين مان 25 هزارن کي 1945 ۾ مختلف شهرن ۽ ڳوٺن ۾ گيس چيمبرن ۾ وجهي ۽ فائرنگ اسڪواڊ ذريعي قتل ڪيو ويو. جرمنيءَ ۾ اڄ تائين سنتي ۽ روما، نسل پرستي جو شڪار آهن . انهن جي آبادين تي حملا ڪيا وڃن ٿا، سنتي ۽ روما جي يادگارن جي بي حرمتي ڪئي وڃي ٿي. هاڻي ته هنن مان گهڻن پنهنجي سڃاڻپ به مٽائڻ شروع ڪئي آهي جو کين سنتي ۽ روما جي حيثيت ۾ روزگار نه ٿو ملي .
***
اها دعوا ته جپسي سنڌ جا آهن، ڪنهن سنڌيءَ نه ، دنيا جي ٻين ماڻهن جي ڪيل آهي .هتي سنڌ ۾ ته انهن کي وساريو ويو آهي . جرمنيءَ ۾ دنيا جي اقليتن جي تنظيمن سان رابطو ڪري سنتين، روما ۽ ٻين قبيلن جي جپسين تائيڻ پهچ حاصل ڪري سگهجي ٿي . هنن سوين سال اڳ زندگي بچائڻ لاءِ پنهنجي اباڻي ڌرتي ڇڏي هئي ۽ هو اڄ به ڌرتي جي گولي تي حياتيءَ جي حفاظت لاءِ سرگردان آهن !!