ادب ۾ بي ادب اديب
حضرت محمد صلي الله عليه وآلہ وسلم جن جو فرمان آهي ته بھترين اخلاق گناھن کي ائين ڳاري ڇڏيندا آهن جئيڻ پاڻي برف کي ڳاري ڇڏيندو آهي ۽ برو اخلاق انسان جي عملن کي ائين بگاڙي ڇڏيندو آهي جئين سرڪو ماکي کي بگاڙي ڇڏيندو آهي.
(طبراني)
ادب لفظ جي پٺيان ھڪ وسيع معنىٰ جو ڍڳ / ميڙ ملي ٿو. ادب صرف تخليقڪار جيڪو سرجي ٿو ان کان علاوه به ھڪ الڳ اثر ۽ معنويت رکي ٿو ادب سماجي لچڪ سان گڏ روين ۾ ڪردار جي ادا ڪرڻ کي به ادب چئجي ٿو. ادب معاشري جي ھر عملي جدوجھد ۽ علمي بيھڪ جي ڪري ڪچن، پڪن ذھنن تي به نمايان نظر اچي ٿو ادب انساني وجود جو ازل کان اڳ ۽ ابد کان بعد به خوشگوار زندگي گذارڻ جو ضامن ھجي ٿو ادب تعليم، تمدن، ريتون ،رسمون، سياست، سياحت، فصاحت ۽ بلاغت جو ھڪ انمول ميڙ آهي۔ ادب اصلاحي يا مثبت سوچن جي مدد سان لکڻ/ سرجڻ سان گڏ عملي ڪمن ۾ به ڏسي سگھجي ٿو ادب زندگي جو اھم حصو آهي جتي اھو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ايندڙ گذريل، ھلندڙ زندگي ڪھڙي نوعيت جي ٿي سگهي ٿي. حضرت شيخ سعديؒ جن جو قول آھي ته جيڪو ماڻھو ننڍي ھوندي بي ادب ھوندو آهي اھو وڏي ھوندي به بي ادب ئي رھندو.
جيڪو ادب لکجي ٿو ان جو متن/ مقصد عمل ڪرڻ ئي ته آهي لکڻ جو اھم/ خاص ٻيو وري مقصد ڪھڙو آهي؟ ادب لکيو ته بي حد وڃي ٿو پر عملي نظام ۾ گھٽ ئي نظر اچي ٿو سامھون/ روبرو ۽ پويان جيڪي نتيجا نڪرن ٿا انهن جي اصطلاحي لچڪ ۾ جيڪر فرق ملندو ته اھو منافق چئبو. قول ۽ فعل ۾ تضاد اڄڪلھ جي انسانن ۾ عام رواج بڻجي چڪو آهي. ھر انسان اديب آهي ڀلي اھو صاحب ڪتاب ھجي يا نه ڇو ته آڳاٽي زماني ۾ ادب ھر معاملي ۾ مک ڪردار ادا ڪندو ھو. مثال طور پاڻ جنهن کي تجريدي نظم/ نثراڻا نظم/ ون لائين/ ھڪ سٽي نظم جيڪي آزاد نظمن جي صنف ۾ اچن ٿا اھي زير عمل ۽ قلم تاريخ جي ورقن ۾ نمايان نظر اچن ٿا. موهن جي دڙي مان مليل تختين تي لکيل ٻولي به آزاد ۽ ھڪ سٽي نظم ئي سمجھيو وڃي ٿو. ادب صرف انهن لاءِ ڪين آهي جيڪي علم عروض جي رڳ مان واقف ھجن ادب ته سھڻي اخلاقن/ سھڻي خيالن/ سھڻي عملن جي وجود جو سندر ۽ سپرين روپ آهي.
جيڪي ماڻھو ادب جي صنفن/ ڪم/ گھاريٽن تي مڪمل طبع آزمائي ڪري چڪا آهن/ ڪري رھيا آهن. اھي ئي جيڪڏھن عملي اخلاق کان آجا ھجن ته پوءِ انهن جو لکڻ معاشري ۾ ڪيتري حد تائين پکيڙ ڪري سگهي ٿو؟ يقينن ان جو ڪو به اثر نه ٿيندو. لکڻيون جيڪي ڪتاب ۾ شامل ھجن ٿيون سا مرگ جي بستر تي ساھ ڏيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ٿو ٿي سگھي. عالمي ليول تي اسان جي معاشري کي ايتري محنتن ۽ جفاڪشن کان پوءِ به اھا پذيرائي ڇو نه ٿي ملي؟ سنڌ اندر ادبي تنظيمون الڳ الڳ بيٺڪون، طبقاتي سسٽم، معاشري ۾ ڪھڙو اثر ڏيڻ وڃي رھيا آهن؟ ڇو ته اديب جڏهن به لکي ٿو ته معاشري جي ئي پھلوئن تي لکي ٿو پر ان کان پوءِ معاشرتي معاملن ۾ بدڪردار/ ھٺيلو/ تڪبر سان سلھاڙيل ۽ بداخلاق ھوندو ته ان جو اثر پڙھندڙن تي قطعن نه ٿيندو جيڪو ڪجهه اسان لکون ٿا ڇا ان ڪيفيت مان پاڻ ڪڏھن گذريا آهيون. ھتي ڪيفيت پيار ۽ عشق مان مراد ڪونهي ھتي صرف ڳالهه ان مجموعي عملن جي آهي جيڪا اسان ذميداري (معاشري کي بھتر بڻائڻ جي) سر تي کنئي آهي. ان جو ذڪر ڪجي ٿو. ادب لکڻ جي برعڪس سوچڻ کان پوءِ ٻيا اھم جزا زبان، اٿڻي، ويھڻي، ڳالهه ٻولھ، سڀ جو سڀ اوترا ئي خاص آهن جيترو اسان پاڪ خيالن جو ذڪر ڪندا آھيون. ڇا مجموعي معاملن ۾ اسان جي زبان يا ھٿ ڪڏهن پاڪ رھيا آهن يا وري پاڻ ۾ ننڍن ننڍن معاملن کي وڌائي وڻ ڪري ان جو شيطاني شيوي سان ميوو کائڻ پسند ڪندا آهيون. ڇو ته شيطان جو عمل به بي ادب جي ئي خاني ۾ اچي ٿو سالن جي ڪمائڻ صرف بي ادب جي باھ جي ھڪ جھلڪ تار تار ڪري ڇڏيو. بھگود گيتا جي باب چوٿون ۽ ٻيا ڪيترائي باب سٺن، عملن، روين ۽ ان مان ملندڙ نتيجن جو بيان ٿيل آهي ۽ ان سان گڏ عيسائين جي پاڪ ڪتاب انجيل ۾ پڻ مختلف ھنڌن تي ان اخلاق ۽ ادب جي ڳالهه ڪئي وئي آهي. جيڪا معاشري کي حقيقي ساھ ڦوڪي ٿو قرآن ڪريم ۾ صاف ۽ چٽي اکرن سان بيان ٿيل آهي ته توهان جا اعمال توهان جي نيتن تي منحصر ڪن ٿا يا ٻئي ھنڌ ته توهان مان ڀلي ۾ ڀلو انسان اھو آهي جنهن جا اخلاق ڀلا ھجن.
ھاڻي ڳالهه جيڪا وڃي بچي ٿي سا اھا ته اسان جي وجود ۾ سوچڻ جي حد تائين پاڻ وڏا اڳواڻ ۽ مفتي ھجون ٿا پر جڏهن ڏيتي/ ليتي ۽ روين ۾ ان جي برعڪس ھجون ته اسان پاڪ ڪتابن ۽ فرمانن کي پٺي ڏني سين ۽ منافق بڻجنداسين ۽ ان جو ٺڪاڻو جھنم/ نرگ آهي ۽ اھو ئي خاص پھلو آهي جيڪو اسان جي انبار پبلش ٿيل ڪتابن ۾ عشق، پيار، ڏک، درد، اڌما، سور ته ملن ٿا پر وجودن جي اصلاح روين جي آسودگي، ميٺاج، گھٽ ئي نظر اچن ٿا ۽ وري ادبي محفلن ۾ علم ادب ۽ اخلاق تي ليڪچرار طور ويهي حوال ڪري گھر ڀيڙو ٿيون ٿا.
جيترو ادب ھن صدي ۾ لکجي ٿو اوترو شايد ئي گذريل وقت ۾ لکيو ويو ھجي پر ڪتابن جي انبار اٿلائڻ سان ذھني سوچن ۽ زباني ڳالهه ٻولھ ۾ ڪو خاص فرق نظر ڪو نه ٿو اچي وڏا وڏا ڪتاب گھرن جي ڪٻٽن/ لائبريرين ۾ ڀريا پيا آهن پر انهن ۾ جيڪي شيون سرجيون ويون آهن انهن جو انسان جي عملي ميدان/ زندگي ۾ رتي برابر به پسي ڪين سگهجي ٿو اھا ڳالهه معاشري جي سڀني انسانن کي ڀلي ڀت خبر آهي ته ھر ڪو پنهنجي معيار مطابق ٻي کي بي ادب ڪوٺي ٿو. جيڪو ڪوٺي/ پڪاري ٿو اھو به ان وانگر ئي بڻجي وڃي ٿو شايد ان کي خبر ڪونھي ته ظرف جو دائرو ڪيترو وسيع رکڻ گھرجي. وڏن وڏن ادارن ۾ ڇپجڻ ۽ ميلن، ملاکڙن، مشاعرن ۾ وڃڻ کان پوءِ بطور سينيئر ليکڪ يا شاعر طور ڪنهن سبب تحت ڪنهن به اديب سان رابطي جي ڪوشش ڪجي ٿي ته رويو منفي ڏسڻ کان ئي ملي ٿو مطلب پوءِ عام ماڻھو کي ڇو معيار ڏجي؟ جڏهن ته پاڻ کي تخليقڪار سمجھڻ وارا ان عمل کان آجا آهن. ادب صرف لکڻ تائين محدود ناھي موٽ ۾ عام ماڻھن کي ڇا ٿو ملي. لکڻ کان وڌيڪ حساب ڪتاب/ لھ وچڙ ۽ روين مان ئي اندازو لڳي وڃي ٿو ته فرق/ طبقاتي سسٽم جي اوسر کي ھٿي ڏيڻ اڄڪلهه جي معاشري ۾ نظر اچي ٿو ۽ جيڪو لکندڙ بي ادب آهي ۽ منافق جو پاٽ پڙھي ادب جي ڳالهه ڪندو ته معاشرو اتي جو اتي بيٺو ھوندو ۽ ان ۾ ڪا مثبت تبديلي ڪو نه نظر ايندي. جيترا ڪتاب ھن وقت ڇپجي چڪا آهن جيڪر انهن کي پنهنجي زندگي ۾ عمل جي انس سان نڀائجي نه ٿو ته لکڻ ۽ وائي حوالن سان ته سڀني ماڻھن جا ذھن ڀريا پيا آهن. اسان جي ھن معاشري ۾ ھر ڪو پاڻ کي صحيح سمجهي ٿو ۽ ٻين کي غلط اھا ھڪ ذھني بيماري آهي جڏهن ته انسانيت اھا ئي آهي ته ھن ڪمزور وجود وٽ سواءِ تنقيد جي ٻيو ڪجهه به ڪونهي، معاملو اگر دليلن سان نه ٿو ڏئي سگھجي ته لفاظي اصلاحي بيان ڏيڻ سان بي ادبي ۽ بغض ۾ ويتر معاملو وڌي وڃي ٿو. ادب لکندڙن کي مون پنهنجي زندگي ۾ بي ادب ئي ڏٺو منهنجي زندگي اديبن کان سواءِ به عام وجودن سان ملاقات ٿيندي آهي. پر جنهن وٽ ذميداري ھجي ۽ اھو ئي معمولي ڪمن ۾ وقت وڃائي ته پوءِ ھن نسل جو ڇا ٿيندو؟
ھن وقت معاشرو مھان ۽ حد کان وڌيڪ بي ادبي من گھڙت ڳالھين جو ھر جڳهه تي پنهنجو ميلو مچائي بيٺيون آهن جنهن ملڪ ۾ سياسي يا ڪنهن به ذميدار شخص جا خاڪا ۽ گاريون ڏنيون وڃن ته اتي فقيري ۽ درويشي ڪٿان ملندي ۽ عشق ۽ عقل جي جوڙ جا جادو ڪيئن ملندي ڏسنداسين. گذريل ولي يا بزرگن جھڙا ماڻھو اڄڪلهه ڇو اڻ لڀ ملن ٿا ان جو ڪارڻ ڪڏهن ويھي ڪنهن سوچيو آهي ڪنهن به نه؟ ھن نازڪ صورتحال کي جيڪي به اديب دانشور آهن اھي بنا ڪنهن رنگ نسل ۽ فرق جي ھڪ ئي پليٽ فارم تي محبت ۽ عزت جي فضا جي فڪر کي بلند ڪن ته جيئن ھن دور کان بعد ۾ اچڻ وارن مٿان امن ۽ محبت جي فضا برقرار ھجي. خدا ذوالجلال ھن خطي پاڪستان جو حامي و ناصر ٿئي.