گلوبل دنيا کي ڪيئن ڏسجي؟
دنيا ۾ 1930ع کان ٽي اهم نظام ٽڪراءَ ۾ اچي رهيا هئا. هڪ فاشزم، ٻيو لبرلزم (جمهوريت ۽ سرمائيداري) ٽيون ڪميونزم. 1945ع ۾ فاشزم کي شڪست اچي ويئي. دنيا ٻن ڪئپمن ۾ ورهائجي ويئي. عالمي جنگ جي نتيجي ۾ اڌ دنيا سوشلسٽ ڪيئمپ ۾ شامل ٿي ويئي. سرمائيدار کي اهو احساس ٿيو. ته جنگ سندس فائدي ۾ ناهي. جي ٽئين عالمي جنگ لڳي دنيا ته سڄي ڪميونسٽ ڪئمپ ۾ تبديل ٿي ويندي. انهي ڪري هنن سرد جنگ جي شروعات ڪئي ۽ جديد ٽيڪنالوجي کي پنهنجي مفاد لاءِ استعمال ڪيو. 1980ع کان ڪمپيوٽر جي ايجاد، انٽر نيٽ ۽ موبائل جي ايجاد سان سوويت يونين جي لاءِ مقابلي جو نئون دور شروع ٿيو. آخر ڪار سرمائيداري مقابلي ۾ سوشلسٽ دنيا پوئتي رهجي ويئي.
1995ع کان پوءِ دنيا ۾ صرف عالمي سرمائيداري جو نظام وڃي رهيو. جنهن کي لبرلزم جي خوبصورت نعري ۾ ويڙهي سامراج دنيا تي حاوي ٿي ويو. اها ئي جمهوريت جيڪا سامراجي قوتن لاءِ خطرناڪ هئي. اها روح روان ٿي ويئي. انٽرنيٽ جي سهولت سڄي دنيا ۾ عام ٿي ويئي، جنهن ڪري روز ڳانڍاپي لاءِ نوان سافٽ ويئر ٺهڻ لڳا. فيس بڪ کا ن وٺي ٽيوٽر، واٽس اپ، يو ٽيوب وغيره هزارين سافٽ ويئر ڪمائي لاءِ ميدان ۾ اچي ويا.
ان کان علاوه سرمائيداري مارڪيٽ [Globalization] ۾ تيزي سان نيون شيون ٺهڻ لڳيون ايجادن جي ڀرمار ٿيڻ لڳي، اهڙيون شيون مارڪيٽ ۾ اچڻ لڳيون جن جو خيال به اسانجي ذهن ۾ ناهي، نه وري اهڙيون شيون اسانجي ڪاضرورت آهن، پر مارڪيٽ جو تصور اهو وڃي بيٺو ته ”ايجاد ضرورت جي ماءُ آهي“. پهرين شيءِ ايجاد ڪريو پوءِ مارڪيٽ ۾ آڻي ماڻهن جي ضرورت بنايو. ان کان علاوه گلوبل سامراج ڪيفيت جي بجاءِ مقدار جي مارڪيٽ تي يقين ڪرڻ لڳا. شين جا انبار مارڪيٽ ۾ آڻجن، جن جي ڪوبه معيار نه هجي. استمعال گهٽ کان گهٽ وقت ڪري سگهجن. ته جيئن ماڻهو مارڪيٽ ڏانهن جلد رجوع ڪن۽ مارڪيٽ ۾ روز نيون ايندڙ شيون سندن توجه ڇڪي سگهن.
نتيجو اهو نڪتو ته انسان مارڪيٽ جي وس ۾ ٿي پيو. يعنيٰ انساني ذهن هيڪ [Hacked] ٿي ويو. جيئن مارڪيٽ چوي تيئن ڪرڻ لڳو. جنهن ڪري انسان جي زندگي ۾ گلوبل دنيا سندس ذاتي زندگي ختم ڪري ڇڏي. نه صرف ايترو پر بايو ٽيڪنالوجي ۽ انفو ٽيڪنالوجي هائبرڊ دنيا متعارف ڪرائي. جنهن ۾ کاڌا به هائبرڊ، ٻج ۾ هائبرڊ، تصور به هائبرڊ. ادب ۽ آرٽ به هائبرڊ ته نسل به هائبرڊ.
هائبرڊ ٻجن اسان جي زراعت تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏي، زميدار ڪمائي جي هوس ۾ هائبرڊ ٻج استعمال ڪندي پنهنجا اصلي، ديسي ٻج وڃائي ويٺا. جنهن ڪري هڪ ته زمينون طاقت ڇڏي ويون. ٻيو ته هائبرڊ ملٽي نيشنل ڪمپنين دنيا جي زراعت کي پنهنجي وس ۾ ڪري ڇڏيو. هاڻي هارين وٽ ٻج ته آهن ئي ڪونه. اسان کاڌي جي لاءِ ڪمپنين جا محتاج ٿي پياسين. هاڻي هڪ ڏينهن اهڙو به ايندو جو ملٽي نيشنل ڪمپنيون توهان کي غلام بنائي رکڻ لاءِ پنهنجي شرطن تي ٻج ڏينديون.گلوبل دنيا ۾ ٽيڪنالوجي جي ڀرمار ۽ حقيقت [Reality] کان مٿانهين حقيقت [Virtuality] ئي معيار آهي تنهن ڪري صرف تصور اڀاريو، ميڊيا ذريعي انهي جي اشتهار بازي ڪريو ۽ مارڪيٽ فتح ڪريو. هاڻي دنيا ۾ هيرو ٿيڻ لاءِ توهان کي محنت يا جدوجهد ڪرڻ جي ضرورت ناهي. صرف پنهنجي چالبازي جي ذريعي پنهنجو اشتهار ڪريو. اليڪٽرانڪ ۽ سوشل ميڊيا جي ذريعي پاڻ کي مشهور ڪريو. مثبت يا منفيت کي وساري ڇڏيو.توهان صرف مارڪيٽ ۾ مشهور ٿيو توهانجي مارڪيٽ ٺهي ويندي. اهو آهي حقيقت کان مٿانهين حقيقت جو تصور.
انهيءَ مقابلي ۾ چين اڳتي نڪري ويو. مارڪيٽ تي قبضو ڪندو ويو. جنهن ڪري آمريڪا جو سپر تصور لاءِ خطرو پيدا ٿي ويو. اهو ئي سبب آهي جو ڊونالڊ ٽرمپ آمريڪن نيشلزم جو نعرو لڳايو. ڏٺو وڃي ته برطانيا جو يورپي يونين کان ڌار ٿيڻ، آمريڪا ۾ نيشلزم جو نعرو لڳڻ گلوبل وليج جي خلاف پهرين بغاوت آهي.
هن وقت هر طرف کان, دنيا تبديل ٿي رهي آهي، هي اها دنيا ناهي جنهن ۾ اسان پيدا ٿيا هئاسين،هي هڪ اهڙو عبوري دور آهي جنهن ۾ انسان جي نسلي تبديلي اچي رهي آهي. دنيا ۾ جاگرافي جي تبديلي اچي رهي آهي. دنيا ۾ سماج تبديل پيا ٿين. اخلاق، قدر، ڪلچر سڀ تبديل ٿي رهيا آهن. ڇو ته دنيا هڪ نئون روپ وٺي سامهون اچي رهي آهي، تنهن ڪري دنيا کي سمجهڻ جو انداز يا نظريو به نئون هئڻ گهرجي، يا دنيا کي ڏسڻ جو انداز به نئون هئڻ گهرجي.
اسان جي سماج ۾ نئين دنيا جي روپ کي اسان جو عام ماڻهو نه سمجهي سگهيو آهي. جديد ٽيڪنالوجي مان 20 سيڪڙو ماڻهو به فائدو نه وٺي رهيا آهن. ٻي طرف اسان وٽ انفارميشن ۽ خبرن جي ٻوڏ اچي چڪي آهي. ڪو وقت هو جڏهن ريڊيي تان سڄِي ڏينهن ۾ ٽي دفعا خبرون اينديون هيون ڪي شوقين ماڻهو بي بي سي ٻڌندا هئا. پر اڄ گهر ۾ ٻه سئو چينل هر لمحي بريڪنگ نيوز جي ٻوڏ ۾ ڦاٿل آهن.
ان کان پوءِ اشهتار بازي جي دنيا حد کان به وڌي ويئي آهي. انٽر نيٽ تي معلومات جي ٻوڏ، ٽي وي چينلز تي معلومات، خبرن ۽ پروگرامن جي ٻوڏ اسان کي حقيقت[ Reality ] کان پري رکڻ لاءِ ڪافي آهي. ڇو ته حقيقت ايترو تيزي سان نه بدلبي آهي. فطرت جو پنهنجو طريقو آهي. پر اسان وٽ فطرت جي خلاف نظام هڪ مصنوعي دنيا ٺاهي آهي، جنهن ۾ هر ماڻهو مصنوعي ماحول ۾ ڪوڙ جي دنيا ۾ رهيو پيو آهي. پروگرام جي ٻوڏ هاڻي اهڙا ته پروگرام پيش ڪري ٿي جن جو حقيقت سان ڪو به تعلق ناهي، مثال هڪ مولوي ڪمپيوٽر کڻي ماڻهن کي مستقبل جو حال ٻڌائي ٿو.،جنن، پرين ۽ ديون تي ڊاڪيومينٽريون. اسٽيج پروگرام، موسيقي جي نالي ۾ سيڪسي آلودگي ڦهلائڻ، پيار جي نالي ۾ فحاشي يا هڪ ٻي کي بيوقوف بنائڻ جا گر، سياسي ڪڪڙن جي ويڙهه، يا وري ظالم کي مظلوم بنائڻ، مظلوم کي ظالم بنائڻ، ڪنهن جي پڳ لاهڻ، ڪنهن کي هيرو ٺاهڻ. ڪنهن کي بليڪ ميل ڪرڻ، جنهن خبر کي چاهين ته اها بريڪنگ نيوز بنجي. وري مظلوم کي انصاف ملي يا نه پر خبر پراڻي ٿي ويئي ته ختم، وري نئين بريڪنگ نيوز کپي.
هاڻي دنيا ۾ جتي هر طرف مفادن جي جنگ هجي، هر طرف انفارميشن جي ٻوڏ هجي، هر طرف ڪوڙيون ۽ سچيون خبرون هجن. ماڻهو جو ڪنفيوز ٿيڻ فطرتي آهي. اسان جو نوجوان نسل به بلڪل اهڙي طرح ڪنفيوزڊ آهي، جنهن جي دنيا ۾ روز ڳرا لفظ بي معنيٰ مقصد کڻي اچن ٿا. مثال سائبرگ، پروسيومر، بايو ٽيڪ، انفو ٽيڪ، بليڪ چين، هٿرادي ذهانت، سائبر ڪرائيم، وغيره
اسان جي نوجوان نسل جو تعليمي ميدان پراڻو آهي استاد اپ ڊيٽ ناهن. نوجوان کي صرف اهو ٻڌايو ويو آهي ته جلدي ڪا سڻڀي نوڪري هٿ ڪرڻي آهي، ڀلي ڪجهه به ڪريو. ضمير وڪڻو، عزت وڪڻو، احسان فراموشي ڪريو. پر اسٽيٽس حاصل ڪريو. دولت ڪمايو. شيون وٺڻ جو مقابلو ڪريو.
اهڙي صورت حال ۾ طاقت جو سرچشمو عوام ناهي بلڪ علم جي چٽائي (power of clarity) آهي، هاڻي اسان کي اهڙا استاد کپن جيڪي شاگردن کي صرف معلومات نه ڏين پر اهو ٻڌائن ته صحيح معلومات ڪهڙي آهي. اهو ٻڌائي سگهن ته صحيح خبر ڪهڙي آهي. استاد جو ڪم آهي ته شاگرد کي ٻڏتر مان ڪڍي. پر اهڙي صورتحال وارو استاد اسان وٽ ناهي.
ٻئي طرف جمهوريت عالمي سرمائيدار جو بهترين ذريعو آهي. جمهوريت جي معنيٰ آهي هر ماڻهو کي ڇڙواڳ ۽ لاقانيت ڏانهن وٺي وڃجي. هر ماڻهو کي ايترو ڪرپٽ ڪجي جو هو ڪرپشن کي حق سمجهڻ لڳي، انهيءَ نتيجي ۾ انسان جو اخلاقي ۽ ثقافتي نظام تبديل ٿي رهيو آهي.هاڻي ماڻهو وٽ رشتن جو تصور ختم ٿيندو وڃي. انساني قدر پوئتي هليا ويا آهن. اسان جي سياستدانن جو صرف ايترو ڪردار آهي ته سياست ڪري صاحب اقتدار ٿيڻو آهي ۽ ڪرپشن جو ڪو به موقعو هٿان ناهي ڇڏڻو.اسان جا سياستدان صرف عوام تي رعب وجهيو، ترقياتي ڪمن جون بجٽ کايو ويٺا آهن.هنن کي نه ملڪ جي خبر آهي نه وري تبديل ٿيندڙ سماج جي. اسان جو دور روز جو نئون دور آهي، توهان کي اهو ياد رکڻ گهرجي ته عالمگير گهڻ قومي سرمائيداري{MultiNational-Corporations} جي نشونما لاقانونيت ۾ آهي. سماج ۾ انارڪي، ڏوهه، مفت جون دشمنيون، اسڪينڊل، رشوت خوري، قتل و غارت، چاپلوسي ۽ ڏيکاءَ پرستي يا اسٽيٽس جي هوس پرستي عالمگير سرمائيداري جي لاءِ انتهائي ضروري آهي.
جتي آدمشماري گهڻي آهي، اتي خريدار وڌيڪ آهن. جتي جهالت وڌيڪ آهي اتي خريداري ۾ ٺڳي وڌيڪ آهي. انهيءَ ڪري دنيا جي عالمگيريت جو بنيادي جوهر ئي لاقانونيت ۾ آهي. اڪثر اهو ٻڌندا آهيون ته اسان جي قوم قانون تي عمل نه ڪندي آهي. اسان جا ماڻهو ٺڳ آهن، بدمعاش آهن، ٻه نمبر آهن. يا وري ڏوهاري دماغ جا آهن. پر اصل ۾ ائين ناهي. انهن کي هٿرادو اهڙو ٺاهيو ويو آهي.
توهان ٿورو غور ڪريو. ڪيئنٽ ايريا ۾ توهان وڃي موٽر سائيڪل جو سائلنسر ڪڍي هلائي ڏيکاريو. يا روڊ تي ڪچرو اڇلائي ڏيکاريو. گاڏي اسپيڊ ۾ هلائي ڏيکاريو. ڪنهن جي چوري ڪري ڏيکاريو. فورن قانون حرڪت ۾ ايندو. پر ٻاهر جتي عوام آهي، اتي ڪوبه قانون ناهي.اهو ئي ڊرائيور سعودي عرب ۾ قانون تي عمل ڪري ٿو. ڊرائيونگ بهترين ڪري ٿو. پر پاڪستان ۾ نٿو ڪري.
انهيءَ ڪري ته اسان ملٽي نيشنل ڪمپنين جي مارڪيٽ آهيون، اسان جي مٿان حڪومت نه پر عالمي ادارا آهن، جن ۾ آءِ ايم ايف، ورلڊ بئنڪ، ڊبليو ٽي او، اين جي اوز، ورلڊ ٽريڊ آرگنائزيشن، نيٽو- وغيره جيڪي رياستن کان مٿانهان ادارا آهن، وري دنيا ۾ مافيائون اڃا الڳ پنهنجو ڪردار ادا ڪن ٿيون.
ڇو ته اسان وٽ، سچ يا ڪوڙ جي پرک ناهي، اسان وٽ علم ناهي جديد دنيا جي پرک ناهي، نون چئلينجن کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪجهه به ناهي. انهيءَ ڪري اسان جو مستقبل ناهي.
ڇو ته اسان وٽ ڪو نظريو ناهي، اسان وٽ ڪا آڊيالوجي (Idealogy)ناهي سنڌي ماڻهو ٿو رو غور ڪن ته, هو پاڻ کي 2050 ع ۾ ڪٿي ڏسن ٿا؟