ترقي پسند دور جي ڪٿا ۽ اڄ جي ترقي پسندي
اصل ۾ انسان يا ڪنهن به جانور ۾ هڪ عادي ٿيڻ جي قوت موجود هوندي آهي، جنهن ڪرت يا ڪم جو هو عادي ٿي ويندو انهي رستي تي هلي پوندو، اها جبلي نفسيات آهي، توهان ڪنهن اٺ يا گهوڙي کي هفتي کن هڪ ڳوٺ کان ٻي ڳوٺ ڏانهن وٺي وڃو، ان کان پوءِ توهان اٺ يا گهوڙي تي سمهي به رهو, پر اهو توهان کي انهيءَ ڳوٺ وٺي ويندو.اهڙي طرح ٻڪرين يا مينهن چارڻ واري دراڙ کي ڪا وڏي محنت ڪرڻي ڪانه پوندي آهي، اهو روز جنهن رستي تان انهن کي وٺي ويندو آهي ۽ وٺي ايندو آهي،اهي خود بهخود انهيءَ رستي تي روز هلڻ شروع ڪنديون آهن،
بلڪل اهڙي طرح جيڪڏهن انسان کي ڪا ڪرت ملي ويندي آهي ته هو انهيءِ رستي تي هلڻ شروع ڪري ڏيندو آهي، پهريائين ڪجهه ڏينهن تڪليف ضرور ٿيندي آهي پر آهستي آهستي ماڻهو انهيءَ رستي تي هلڻ جو عادي ٿي ويندو آهي پوءِ اها نشي جي دنيا هجي، مذهبي دنيا هجي، سياسي دنيا هجي، يا وري ڪا غير اخلاقي دنيا هجي، جيئن فقير نئون هوندو ته ڪجهه ڏينهن تڪليف ٿينديس پوءِ انهيءَ لاءِ پنڻ ڪرت بنجي ويندي.-
اها هڪڙي جبلي عادت آهي جيڪا جانور ۾ پيدا ٿيندي آهي،، بلڪل ائين اسان جو سماج هڪ جبلي مقابلي بازي ءَ ڪرپشن، دشمني، ٻي کان گوءِ کڻڻ جي عادت ڌاري چڪو آهي، اها ڪرت سوچڻ سمجهڻ جي صلاحيت کان بغير جاري آهي.
اهڙي طرح 1960 کان 1985ع سنڌي ۾ هڪ اهڙو دور گذريو جنهن کي نظرياتي دور چيو وڃي ٿو، جنهن ۾ ڪميونسٽ آئڊيالوجي اڀري. سنڌي اديب هجي شاگرد هجي يا دانشور هجي - پر سماج جي عام روز مره روايت ۽ عادت ڪميونسٽ بنجڻ ٿي ويئي، ادب ۾ سياست ۾ هڪ اهڙو ڪلچر اڀريو جنهن ۾ دنيا جو عالمي ادب پڙهيو ويندو هو، دنيا جي سياست تي بحث مباحثو ڪيو ويندو هو. مذهب يا ڀڳوان کي گاريون ڏيڻ ڦيشن هو، بلڪ جيڪو اهڙو ڪم کلي عام ڪندو هو انهيءَ کي پڪو ڪميونسٽ سمجهيو ويندو هو.
عام طور تي ڪميونسٽ فيمينسٽ به هوندو هو.هو عورتن جي ڇڙواڳي جي حد تائين آزادي جو قائل هو. جنهن ڪري اڪثر سندن جلسن، ميٽنگن، ميڙن ۾ ڇوڪريون به بي حجاب شامل هونديون هيون، جنهن ڪري وري ڪجهه نوجوان جيڪي جواني جي جبلت جي زور تي به انهيءَ جلسن ۾ يا فيشن طور ڪميونسٽ بنجي ويندا هئا.
اسان جي ڳوٺن ۾ وري نوجوان پاڻ ۾ بحث مباحثون جون محفلون سجائيندا هئا. يا وري جلسن جلوسن ۾ شامل ٿيڻ. باغي شاعر پنهنجي شاعري جلسن ۾ پڙهندا هئا. عام طور تي اسان جا نوجوان ڪميونسٽ ڳوٺن ۾ وڏيرن جي اوطاقن تي وڃِي رهندا هئا ۽ وڏيرن کي گاريون ڏيندا هئا
سنڌ ۾ ڪميونسٽ تحريڪ 1980ع واري دور ۾ ترقي پسند دور جو ڪلچر تمام گهڻو اڳتي نڪري چڪو هو. جنهن ڪري حڪومت سنڌ کان خوفزده هئي، ساڳي وقت وري 1978ع ۾ افغانستان ۾ نور محمد تراڪي جي سربراهي ۾ قومي جهموري انقلاب سڄي دنيا تي اثر وجهي چڪو هو، امريڪن به خوفزده هئا ته جيڪڏهن سوويت يونين اڳتي وڌيو ته پوءِ انڊيا، پاڪستان اسان جي هٿ مان ويا،اهي خطا جيڪڏهن ڪميونسٽ انقلاب هيٺ اچي ويا ته امريڪا کي پنهنجو خاتمو نظر اچي رهيو هو.انهي ڪري صورتحال کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ امريڪن ڊالر گيم کيڏي، طالبان جي راند شروع ڪئي، مذهب کي هٿيار بنايو،
1989ع کان پوءِ صورتحال اهڙي تبديلي کاڌي جو پاڪستان ۾ ڪميونسٽ پارٽي ٽٽي ويئي، ترقي پسند گروپ ڌار ڌار ٿي ويا. آخر ڪار سوويت يونين به ٽٽي ويو، دنيا هڪ نئين دور ۾ داخل ٿي ويئي. هاڻي اسان جي ترقي پسند تحريڪ جا اهي دوست جيڪ ان وقت ڪميونسٽ ڪلچر جا حصا هئا انهن مان ڪجهه ته ٻاهر هليا ويا ڪي امريڪا، ڪي اآسٽريليا، ته ڪي ڪيئنيڊا وغيره، ڪجهه دوستن ڪاروبار ڏانهن رخ ڪيو ۽ خالص ڪمرشل بنجي ويا،
ڪي دوست وري موجوده صورتحال جو جائزو وٺڻ لڳا ۽ هن نئين دور کي سمجهڻ لڳا ته آخر جديديت پڄاڻان جو هي دور ڪهڙي قسم جو آهي؟هن دور ۾ ڪهڙيون بجڙايون آهن يا هن دور جا نظريا، منطق، ۽ سائنسي ايجادن جي نتيجي ۾ حالتن ڪهڙو رخ ورتو آهي، پاڻ کي اپ ڊيٽ ڪرڻ لڳا ته جيئن ڪو نئون گس ملي سگهي،
پر ڪجهه دوست وري اتي جو اتي بيهي رهيا- هو 1980ع کان اڳيان وڌيڪ چريا ئي نه. هنن جي ترقي پسندي اها ئي رهي ته، ماديت پسند معنيٰ ترقي پسند، ڌهريو معنيٰ ترقي پسند، يا فيمينسٽ معنيٰ ترقي پسند، هي اهو گروپ هو جيڪو اتي ئي بيهي رهيو، اڃا تائين اهي دوست انهيءَ زمان و مڪان ۾ ڦاٿل آهن، جبلي طور اها ڪرت ڪن ٿا.
ايندڙ سنڌ جو ته خبر ناهي ڇا حشر هوندو؟ جيڪو طبقو ڊجيٽلائيزڊ پيدا ٿي رهيو آهي، جنهن کي پنهنجي ڪلچر ۽ روايتن جي خبر ئي ناهي، اهڙا مثال ته هاڻي ئي ملن ٿا ته جڳاڙي ماڻهو سڄي سنڌ ۾ ڦهلجي رهيا آهن جيڪي هر قيمت تي پنهنجو پاڻ کي چمڪائڻ چاهين ٿا، مادي فاعدا حاصل ڪرڻ چاهين ٿا. منفيت ۽ م سهپ وارو هي طبقو ايندڙ سنڌ کي ڪهڙي پاسي کڻي ويندو خبر ناهي.
اها صحيح ڳالهه آهي ته 1960 کان 1980ع جي دور جو نوجوان جيڪو ترقي پسند هو- ان اڄ جي دور جي سنڌ سنڀالي ورتي، صحافت کان وٺي وڏين پوسٽن تي اهي ترقي پسند نظر اچن ٿا.دانشور طبقو هجي يا تجزيه نگار, پر اهو ان وقت جو تربيت آفته طبقو سنڌ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿي.
پر اڄ خبر پوي ٿي ته صرف ماديت پسندي ترقي پسندي ناهي، صرف مذهب کي گاريون ڏيڻ ۾ ترقي پسندي ناهي، صرف سائنسي سوچ رکڻ ۾ ترقي پسندي ناهي هي جيڪو طبقو 1980ع ۾ ڦاسي بيهي رهيو. اهو اڄ به مڪينڪل آهي انهيءَ وٽ اڄ به ترقي پسندي جا معيار اهي ئي آهن، پر ترقي پسندي هر دور جي پنهنجي ٿيندي آهي،
سقراط جو روايتي ديوتائن کان انڪار ڪرڻ ۽ وقت جي حاڪمن خلاف بغاوت به ته ترقي پسندي هئي.
مارٽن لوٿر جو عيسائت ۾ ڏار وجهڻ پروٽسٽنٽ فرقو پيدا ڪرڻ به ته ترقي پسندي هئي،
عربن جي دور جاهليت ۾ حضرت محمد صلعم جو روايتي بت پرستي کان انڪار ڪرڻ، ۽ نياڻين کي زنده پورڻ خلاف بغاوت به ته ترقي پسندي هئي.
اهڙي طرح ڪارل مارڪس جو سرمائيداري جي موجوده نظام کان بغاوت ڪرڻ به ترقي پسندي هئي.
پر نظريا هميشه وقت جي سائنس ۽ معاشي اوزارن کان متاثر ٿيندا آهنڪارل مارڪس جو دور 1818 کان 1883ع وارو هو.، ان وقت اڃا فارمولائيز نيوٽن جي قاعدن تي دنيا هلي رهي هئي. ان وقت هائي اسپيڊ ڊجٽلائيزڊ دور اڃا ڪونه آيو هو ان وقت اڃا ڪمپيوٽر جو تصور به نه هو. انهيءَ ڪري ان وقت جا نظريا انهيءَ وقت جي زمان و مڪان جا هئا.
پر اڄ جو دور تبديل ٿي ويو آهي
اڄ جي طبقاتي نظام ۾ طبقن جي صورتحال اها ناهي.
نه ته اڄ جي دور ۾ پرولتاري رهيو آهي نه وري برجوازي،
اڄڪلهه ته وري ملٽي نيشنل ڪمپنيون آهن ۽ مڊل ڪلاس وڌيڪ آهي،
باقي لمپن پرولتاري آهي، ڪرپشن ڪندي ماڻهو ارب پتي ٿي ويا آهن،
اهي هاڻي ماديت پسند ته ضرور آهن، اهي سائنسي اپروچ به رکن ٿا.
اهي مذهب جي به خلاف آهن اهي عورتن جي آزادي جا قائل آهن.
پر ڇا انهن کي اسان ترقي پسند چونداسين؟؟
اهو ئي سوال آهي ته اڄڪلهه وري گهڻا ماڻهو صوفي مت جي دنيا کي پيا اکولين، پر ترقي پسندي جو جوهر ڪهڙو آهي،
ڪارل مارڪس جي مطابق جدلياتي ماديت ۽ تاريخي ماديت جي مطابق ماڻهو جي سوچ ئي ترقي پسند ٿي سگهي ٿي.
ٻي معنيٰ ۾ مارڪس چوي ٿو ته تبديلي بنياد آهي، رڪجي وڃڻ ڪنهن شيءَ تي بيهي رهڻ ترقي پسندي ناهي،
پر اها تبديلي انسان جي فاعدي لاءِ هجي دنيا جي مستقبل لاءِ خوش آئينده هجي.
هاڻي اسان 1980ع ۾ ڦاٿل اسان جي دوستن کي ڇا چئون جيڪي اڄ به فارملائيز آهن جيڪي اڄ به انهيءَ ئي ڪميونسٽ ڪلچر کي کڻي ترقي پسندي چون ٿا.
آئون سمجهان ٿو اڄ جا اصطلاح ترقي پسندي جا پراڻا ناهن،
اڄ جي دور ۾ ماديت پسندي، دهريت،يا عورتن جي ڇڙواڳي تي يقين رکڻ، يا وري پرولتاري طبقي جو اصطلاح کڻي هلڻ ترقي پسندي ناهي،
اهو ته سڀ ڪجهه سرمائيدار ڪري ٿو.
اڄ جي دور ۾ جديد سائنس جي نظرين ۽ ڪائناتي جوڙجڪ کي سمجهڻ ضروري آهي.
اڄ جي زمان و مڪان کي سمجهڻ ضروري آهي،
اڄ جي معاشيات ۽ پيداواري ۽ روزمره جي اوزارن کي سمجهڻ ضروري آهي،
تنهن ڪري اڄ جيڪڏهن انساني روحاني قدرن جي ڳالهه ڪري ٿو ته اهو ترقي پسند آهي،
اڄ جيڪڏهن ڪو ماڻهو نظام کي بهتر بنائڻ ۽ رشوت، ڪرپشن جي خلاف ڳالهائي ٿو ۽ ان تي عمل به ڪري ٿو ته ترقي پسند آهي،
اڄ جيڪڏهن اسان جي ڪو ماڻهو اسان جي ڪلاسيڪل صوفي مت ۾ سهپ، رواداري، پيار، ڀائپي ۽ انسانيت جي ڳالهه ڪري ٿو ته ترقي پسند آهي،
اڄ جو ماڻهو موجوده سماج جي ماديت پسندي، هوس، وحشي پڻي، ۽ بي ظابطين خلاف ڳالهائي ٿو ته ترقي پسند آهي،
اڄ جو ماڻهو جيڪڏهن اڄ جي دور کي سمجهي ٿو ته هي هٿرادو اشو، هائپر ريئلٽي، بليڪ هيومر، گليمئر، ڇڙواڳي ، ڏيکاءَ پرستي انسان لاءِ هاڃيڪار آهي، ته اهو ترقي پسند آهي.
باقي رڳو ڪامريڊ چوڻ، ڇوڪرين سان هٿ ملائڻ، ۽ ڪامريڊي ڪلچر پيدا ڪرڻ, ترقي پسندي ناهي.
دور بدلجي چڪو آهي، اڄ جي دور ۾ واٽون ويهه ٿي چڪيون آهن، ماڻهو ڪنفيوز آهن، بي يار و مددگار ٿي پيا آهن،
واپاري ڪمپنيون ماڻهن کي واپار جو ڪلچر ٿيون ڏين، هر ماڻهو وکر بنجي ويو آهي،
اهڙي صورتحال ۾ ترقي پسند ي وري ماديت پسندي يا مڪينڪل هجي ته پوءِ اها ترقي پسندي ناهي
پر انهي واپار کي هٿي ڏيڻي آهي،
ماڻهو جو روايتون، ڪلچر، روحاني جذبا، جن ۾ پيار، همدردي، ڀائپي، سهپ، درگذر ڪرڻ، هڪٻئي کي عزت ڏيڻ، خلوص، وڏ ننڍي جو حيا ۽ عزت، عورت جو آڌر ڪرڻ انهيءَ کي عزت ڏيڻ، بي لوث هئڻ، شامل آهن اهي سڀ روحاني قدر آهن، جيڪي ماديت پسندي ۾ گم ٿيڻ نه گهرجن.
اسان وٽ ترقي پسندي سڪڙجي ويئي آهي، انهيءَ جا ماڻ ماپا هاڻ نوان هئڻ گهرجن،
ڇوته انسان صرف جسماني بت ناهي، انهيءَ کي پنهنجو جيئڻ جو جواز کپي،
انهيءَ کي خوشي، پيار همدردي کپي انهيءَ کي بنيادي سهولتون کپن،
انهيءَ کي انصاف کپي، انهيءَ کي هڪ نظام کپي،
اصل ۾ انسان حقيقت پسندي ۽ رومانويت جو سنگم آهي،
جيترو هو واضح آهي ايترو هو تصوراتي آهي،
انسان کي صرف انسانيت پسندي کپي.