پنڊ پهڻ ٿي ويل سنڌي ادب جا موضوع
بلڪل اسان به ائين ٿا چئون ته اهڙي اٿل پٿل کي قبول ڪريو، رسول بخش پليجي صاحب انڌا اونڌا ويڄ ۾ لکيو هو ته ”اهو چوڻ ته سڀ ڪجهه ٺيڪ ٺاڪ آهي، مڙوئي خير آهي، ته اهو به ائين آهي جيئن آفيم کائي سرور ۾ رهجي ۽ غم غلط ڪجي“ پر سڀ ڪجهه ٺيڪ ٺاڪ ناهي، پهرين بيماري کي مڃڻو پوندو پوءِ ان جو علاج ٿيندو. هاڻي اها صورتحال اسان ڏسون ٿا ته اسان جي سنڌي ادب ۾ روزانو چار کان ڇهه ڪتاب نوان مارڪيٽ ۾ اچن ٿا.، جن ۾ ڪهاڻين جا ڪتاب، ناول، سوانح حيات، خاڪا، ترجمو، سهڙيل ڪتاب، تاريخ، پي ايڇ ڊي يا ايم فل جون ٿيسز، وغيره وغيره روز جي حساب سان ڪتاب ڇپجن ٿا، بلڪ اسان اهو چئي سگهون ٿا، ته سنڌ جي تاريخ ۾ ڪڏهن به ايترو ادب نه ڇپيو جيترو هيئر ڇپجي ٿو.
پر سوال اهو آهي جي ايترا ڪتاب ڇپجن ٿا، ته واقعي سنڌي قوم ايتري باشعور ٿي ويئي آهي؟ يا سنڌي سماج ۾ ايترو ادب ته وڏو تحرڪ آڻي ڇڏي؟
پر حقيقت بلڪل انهيءَ جي ابتڙ آهي، سنڌي سماج پوئتي ڌڪجي رهيو آهي، ماڻهن مان ساڃاهه اڃا به چٽ ٿي رهي آهي،قومي قدر ختم پيا ٿين، علمي بحث بجاءِ ڏاڙهي پٽ پئي ٿئي، علمي اختلاف جي بجاءِ مَ سهپ ۽ مخالفت وڌي پئي، اديب اڄ جي موضوعن کي تمام گهٽ ڇهي ٿو، ان جي مقابلي ۾ عشق،محبت وڇوڙو، گهريلو، ذاتي احساسن جا موضوع آهن، ڪٿي بلوچستان ۾ گم ٿيل نوجوانن جا موضوع آهن ته ڪٿي پياري پرين جي وڇوڙي جا موضوع آهن ته ڪٿي ڪارو ڪاري جي روايتي موضوع يا وري عورت جي غلامي جا موضوع آهن.
دنيا ڪيڏانهن پئي وڃي اسان جو اديب انهيءَ کان گهٽ واقف آهي، هو ته صرف ڪا شاعري ڪري، ڪا ڪهاڻي لکي ڪا سهيڙ ڪري، ڪو ترجمو ڪري، ڪو ڪالم لکي پاڻ کي ڳڻائي ٿو.
پر اسان جنهن سماج ۾ رهون ٿا ان جا موضوع به نوان آهن، انهن ڏانهن اسان جو رويو به نئون هئڻ گهرجي، مثال اسان جو اديب ڇا انهيءَ زوال پذير سماج جي لاقانونيت کان واقف آهي، ڇا هن کي احساس آهي ته سنڌ جا ڳوٺ ۽ شهر تباه و برباد ڪيئن پيا ٿين؟ هڪ ماڻهو شهر جي ٽريفڪ ۾ ڦاسي وقت ڪيئن ٿو وڃائي، يا ڪو پوڙهو پنهنجي پينشن لاءِ رشوت ڏيندي به پينشن نٿو وٺي سگهي ۽ ڌڪا کائيندي کائيندي خود ڪشي ڪري ڇڏي ٿو. ڇا اسان جي اديب اهو ڪلارڪ ڏٺو آهي جنهن جو پگهار ته 15 هزار آهي پر وٽس ٻه بنگلا، چار پلاٽ ٻه وڏيون گاڏيون آهن. اسان وٽ وڏيرا ڪيئن ٿا بجٽ کائن، ڪيئن ٿا اربين رپيا هڙپ ڪن، وري چونڊن جي نالي تي ڪيڏا فراڊ ٿين ٿا، جمهوريت جي نالي ۾ ڪيتري ڇڙواڳي آهي، ٻهراڙِين ۽ شهرن ۾ قبضا مافيا، وڌندڙ آبادي ۽ ناقص منصوبه بندي، صحافت ۾ لفافا ڪلچر، تعليم جو معيار ڪرندڙ، منافقي جي يلغار، ماڻهو ۾ هٻڇ، ڪروڌ، لالچ، بي روزگاري، انٽر نيٽ وسيلي کرندڙ سماج، ائڊورٽائيزمينٽ جي دنيا ۾ ڦهلجندڙ سيڪس ۽ ڪوڙ تي ماڻهو کي بي وقوف بنائڻ، قراندازي، نيٽ تي خريداري ۾ دوکي بازي، هڪ اهم موضوع جيڪو ڏاڍو حساس آهي، جنهن لاءِ ايرڪ فراهم چيو هو ته 20 صدي جي سڀ کان وڏي خبر نه عالمي جنگ آهي نه سوويت يونين جو انقلاب آهي نه ڪمپيوٽر جي ايجاد آهي بلڪ سڀ کان وڏي خبر آهي ته عورت آزاد ٿي ويئي، هن کي خبر پئجي ويئي ته هن جي طاقت ڇا آهي؟ انهيءَ کي استعمال ڪيئن ڪجي؟ اسان وٽ ٻه معيار اڃا آهن هڪ طرف عورت کي سندس طاقت جي خبر ناهي اسحتصال ٿي رهيو اٿس، ٻي طرف عورت پنهنجو آزادي جو ڀرپور فاعدو وٺي ٿي،
ان کان به خبر اها آهي ته جديديت پڄاڻان جو دور عورت جي آزادي کي ڪيئن استعمال ڪري ٿو، عورت ڪيئن شين وڪڻڻ لاءِ مشهورين ۾ گندي طريقي سان استعمال ٿئي ٿي. يا جنسي آلودگي سماج ۾ ڪيتري حد تائين وڌي آهي جو نوجوان ڇوڪريون شوق سان ڪال گرل بنجي ناڻو ڪمائن ٿيون يا وري آفيسن ۾ ڪيئن جنس کي استعمال ڪري پروموشن جا مزا ماڻين ٿيون. اهي ڏاڍا ڪڙا ۽ کرا موضوع آهن، ڪڙو موضوع اهو به آهي ته بلوچستان ۾ سنڌي مزدور ڪيئن ماريا وڃن ٿا، بلوچن جي وڌندڙ نسل پرستي سنڌ کي ڪيترو نقصان پهچائيندي، سنڌ ۾ پٺاڻن جي آبادي، يا شهرن ۾ دهشت گردن جو راڄ، ايجنسين جا کيل، سياست ۾ ترخانن، مغلن کان به وڌيڪ بادشاهگيري، وڌندڙ نجي اسڪول مافيا جي هڪ هٽي، سنڌي نه پڙهائيندڙ اسڪول. رشتن ۾ پوندڙ ڏار، طلاقن جي شرع ۾ اضافو، خودڪشيون، بيلڪ ميلنگ، يونيورسٽين ۾ ليڪچرار يا پروفيسرن جي پنهنجي پيشي سان غداري، يا ضمير فروشي، ميڊيا جو زندگي ۾ وڌندڙ حد دخلي، ٻه سئو چئنلن تي هلندڙ سياسي ڪڪڙن جي ويڙه، يا آلودگي سان ڀريل ڊراما،
ائين به ناهي ته صرف سنڌي اديب موضوعن جي معاملي ۾ پنڊ پهڻ ٿي ويو آهي پر حقيقت اها آهي ته دنيا ۾ ائين ٿي رهيو آهي، صرف چند ناول قابل ذڪر آهن. جن ۾ موجوده صورتحال جي موضوعن کي ڇهيو ويو آهي.
حقيقت اها آهي ته اسان 1980 ع ۾ ڦاٿا پيا آهيون، جڏهن ترقي پسندي جو مطلب اهو هو ته خدا کي ناهي مڃڻو يا مذهب کي گاريون ڏيڻيون آهن. پر ان وقت نطرياتي دور هو جنهن ڪري دنيا جو ادب انسان جي موجوده صورتحال جي نمائدگي ڪري رهيو هو، جنهن ڪري اسان جو ادب عوامي ادب هو. منهجس فڪر جي گهرائي هئي. سياست خود ادب جي تابع هئي. ماڻهو سياست ڪرڻ لاءِ پهرين ادب پڙهندو هو. جيڪو ان وقت جي موضوعن جي ڀرپور نمائندگي ڪندو هو. جنهن جو هڪ سبب ته اهو ته ان وقت اديب پاڙهو هو هو تمام گهڻو پڙهندو هو. دنيا جي ادب ۽ فلسفي تي سندس نظر هئي. پر اها ان دور جي ساختيات هئي. جڏهن ساختيات بدلي ته اديب وائڙو ٿي ويو، اسان جا سينئر اديب به نوان موضوع نه آڻي سگهيا، نه وري نوان اسلوب متعارف ٿي سگهيا. نوجوان اديب پاڻ کي متعارف ڪرايو، پر هن جو مطالعو نه هئڻ جي برابر آهي. توهان سوچيو ته گهڻا اديب آهن جن دنيا جي جديد ادب کي پڙهيو هوندو. 1980 کان پوءِ ايندڙ ٿيوريز کي پڙهيو هوندو، ڪنهن ڪلاسيڪل کان ڪوائنٽم ٿيوري سمجهي هوندي يا ڪنهن آئنسٽائن جي ٿيوري آف رليٽوٽي کي سمجهيو هوندو، ڪنهن اسٽيفن هاڪنگ کان ڪارل ساگان کي پڙهيو هوندو، ڪنهن لياٽارڊ، سوئسر، دريدا، مشل فوڪو، جين بودريلارڊ، ايرڪ فراهم، جيڪ لاڪان کي پڙهيو هوندو. تمام گهٽ ماڻهو آهن جن اهڙن ڪتابن کي پڙهيو هوندو. جن جديد نفسيات کي پڙهيو هوندو نه ته اڪثر اسان جا اديب تين بڙي نفسياتدان کان اڳيان چريا به ناهن.
اسان جا اديب چوندا ته ادب لکڻ لاءِ اهڙن ڪتابن کي پڙهڻ ضروري ناهي شاهه لطيف ڪو انهن کي پڙهيو هو ڇا؟ ڳالهه اها آهي ته اهڙن اديبن شاهه کي به نه پڙهيو هوندو، پر ڳالهه زمان و مڪان جي آهي، ان زمان و مڪان ۾ توهان وڃي نٿا سگهو، ان وقت ماڻهو ڳوٺ مان ٻاهر سڄي زندگي نه نڪرندو هو ان وقت جي آبادي تمام گهٽ هئي، ان وقت جي نظرين کان شاهه لطيف مڪمل طور واقف هو. ۽ ان وقت جي جديد شاعرن ۾ رومي، ڪبير، شاهه ڪريم، قاضي قادن کي مڪمل پڙهيو هو. شاهه جيترو ڀوڳيو، جيترو درد کي سامهون ڪيو اڄ جي دور جو اديب صرف پنهنجي تشهير ٿو چاهي. هو جٽ پٽ ۾ صاحبِ ڪتاب ٿيڻ ٿو چاهي، پنهنجن پئسن مان ڪتاب ڇپرائي ان جي مهورت ڪرايو، ان تي تبصرا ڪرايو خوش ٿيو وڃي، پر حقيقت اها آهي ته اعزازي طور ورهايل ڪاپين مان صرف 10 سيڪڙو به مشڪل سان ڪير پڙهي ٿو، ڪتابن جا سٿا لڳندا وڃن، پڙهندڙ اوترو گهٽجندو وڃي. ائين به ناهي ته سنڌي ادب مڪمل پنڊ پهڻ ٿي ويو آهي ڪڏهن ڪڏهن ڇرڪائيندڙ شاعري جيڪي عوامي اديب، جن جي پهچ ناهي انهن کان ٻڌڻ ۾ ايندي آهي. اهڙي طرح گذريل ڏينهن ۾ شبنم گل جي ڪهاڻين جو ڪتاب ” خالي گود جو ڏک“ پڙهڻ لاءِ مليو جنهن ۾ موضوع ته ايترا نوان نه هئا پر ڪجهه ڪهاڻيون ڏاڍيون احساساتي هيون. عزيز ڪيجهرائي جو ناول ”وڍيو هئين ته ويهه“ موضوع جي حوالي کان بلڪل روايتي هو. سندس ٻولي شاندار هئي پهاڪن، استعارن، تشبيهن ۽ ڇرڪائيندڙ جملن سان ڀرپور هو. پر ٻولي کي هن ناول ضرور جياري وڌو آهي پر موضوع جي حوالي سان هن ناول ۾ روايت پڻو آهي. عزيز ڪينجهرائي جهڙي طرح اين جي اوز، ۽ سياستدانن جي مٽي پليت ڪئي آهي ان مان ثابت ٿئي ٿو عزيز جيڪڏهن اڄ جي دور جو موَضوع کڻي ته اعليٰ ناول تخليق ڪري سگهي ٿو.
گذريل ڏينهن ۾ زيب سنڌي ڏاڍي اهم ڳالهه ڪئي هئي ته جيئن فلمن ۾ ايڪسٽرا ڪردار ٿيندا آهن بلڪل اهڙي طرح ادب ۾ به ايڪسٽرا اديب هوندا آهن. جنهن تي تبصرو ڪندي مختيار ملڪ چيو هو ته هاڻي ڪجهه ٻيون به صنفون به شامل ٿيون آهن جن ۾ ٿوڪ ادب، روڪ ادب، چيڪ ادب، پرلوڪ ادب وغيره جنهن تي هدايت بلوچ چيو هو ته هڪ ادب رهجي ويو” ٺوڪ ادب“ اسان جي اديبن جون چٿرون بلڪل صحيح آهي، اديبن ۾ ڏاڙهي پٽ به اوترو ئي آهي.
ڳالهه اها آهي ته صرف اديبن ۾ نه پر اسان جي ايوانن کان وٺي، صحافين، وڪيلن، ماسترن، کان وٺي اسان جي پاڙي اوڙي، خاندان ۾ به اها ئي ڏاڙهي پٽ ساڳي آهي، آخر ڇو زماني کي ڇا ٿي ويو؟؟
انهيءَ جو جواب آهي جديديت پڄاڻان جي صورتحال جنهن ۾ ماڻهو ماديت جي جنوني بيماري ۾ مبتلا ٿي پيو آهي. هر شيءَ، ڀلي ماڻهو هجي يا ڍور، عورت هجي يا مرد مارڪيٽ جو وکر ٿي پيو آهي،
هر شيءَ خريد فروخت لاءِ آهي، هر شيءَ کي مشهور ٿيڻو آهي، هر شيءَ کي هائپر رئلٽي ڏانهن وڃڻو آهي. رات وچم آسمان کي ڇهي تارا لاهڻا آهن، واهيات مقابلي بازي جو حصو بنجڻو آهي. اها ئي هن دور جي ريت آهي جنهن ۾ انسانيت، ضمير، عزت، پيار، صبر، عاجزي، حياءَ، ۽ رشتن جا سڪا کوٽا ٿي چڪا آهن. اهو اسان جو وهم ناهي نه وري منفي خيالن جو غلبو آهي، اها ئي حقيقت آهي، جنهن کي ميڊيا جي ٻولي ۾ ميداني حقيقت چيو وڃي ٿو. اڄ جي دور ۾ هڪڙا اهي دانشور آهن جن جو مارڪيٽ ۾ سڪو هلي ويو آهي، جيڪي ليپ ٽاپي ڪلچر وارا اديب آهن، ڪي وري ڪاپي پيسٽ اديب آهن، ڪي وري اڃا ڇتا مارڪسسٽ آهن، ڪي وري جنوني مذهبي آهن، پر سڀ مارڪيٽ جو ڌندو آهي، خود جديديت پڄاڻان جي فڪر تي ماڻهو پنهنجي دانشوري جو تصور اڀارين ٿا، وري انهيءَ جا مخالف پنهنجو تصور اڀارين ٿا، ڪي اڃا ماديت جي فڪري دهريت ۾ پنهنجو جياپو ڳولين ٿا. ڪي روحانيت جي پرچار ڪن ٿا، ڪن جو خيال آهي ته جڏهن نظام کي بدلائي نٿا سگهون ته پوءِ انهيءَ نظام جو حصو ٿيڻ گهرجي، مطلب ته صورتحال ائين آهي جو سمنڊ ۾ جڏهن جهاز ٽٽي وڃي،ذرو ذري کان ڌار ٿي وڃي پوءِ جنهن کي جيڪا شيءَ هٿ اچي انهيءَ تي ترڻ شروع ڪري پاڻ کي بچاءِ،بلڪل ائين هن سماج جو ليکو آهي ذرو ذري کان ڌار آهي هر ماڻهو پنهنجو پاڻ کي ڪيش ڪرائڻ ٿو چاهي جنهن کي جيڪو تصور ملي ٿو انهيءَ مان پاڻ کي نروار ڪرڻ ٿو چاهي. خبر نٿي پوي ته ڪير ٻڏي پيو ڪير تري پيو، ڪير ڀاڳيو ڪير چور!،
اسان جي ادب جي صورتحال به اها آهي، ته اهو سماج کي بدلائڻ جي طاقت وڃائي ويٺو آهي، هاڻي ادب يا نظريو شايد سماج کي نه بدلائي سگهي، هاڻي دانشوري اسٽيج تائين هلي ٿي، وڏين ڪانفرنسن يا سيمنارن تائين محدود آهي، تنهن ڪري ادب ۾ موضوعن جي نواڻ نٿي ملي. پر ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته اديب سماج بدلائڻ جو ٺيڪو ناهي کنيو، اديب ته پنهنجا احساس، جذبا پنهنجي ڀوڳنا جو ڪيٿارسزم ڪري ٿو. دانشور اسٽيج تي تقرير ڪري پنهنجو پاڻ جي مشهوري ڪري ٿو. ۽ خوش ٿي وڃي ٿو ته آئون وڏو نالي واري اديب ٿي ويس، هاڻي سماج کي بدلائڻ ۾ ادب ڪردار ادا ڪندو پر سڌو سئنون نه پر ميڊيا وسيلي ڪندو، ميڊيا ( پرنٽ ميڊيا، اليڪٽرونڪ ميڊيا، سوشل ميڊيا) اهم ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي. ۽ ميڊيا کي سياست بجاءِ سماجي مسئلن جي موضوعن ڏانهن ڌيان ڏيڻو پوندو، تڏهن سماج ۾ تبديلي ايندي.