ذهني دٻاءُ ۽ چريائپ
عام طور سان اسان ڊپريشن جو نالو ٻڌندا رهندا آهيون، پر اسان مان گهڻن کي خبر ناهي ته ڊپريشن ڇا آهي؟ ساڳئي وقت اسان ٻيا به اصطلاح ٻڌندا آهيون جيڪي هن ريت آهن.
1. Anxiety بي چيني
2. Bipolar dis order ٻهروپيت جو شڪار
3. Schizophrenia ذهني ڀڃ ڍاهه يا ذهن منتشر
4. Panic attack دهشت زده ٿيڻ يا ڦهلائڻ
5. Compulsive disorder علتي يا عادت کان مجبور
مختلف اصطلاح اسان ٻڌندا آهيون هتي آئون انهن جي نفسياتي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ، يا انهن جا ميڊيڪل سبب ڄاڻڻ بجاءِ انهن جا سماجي سبب ٻڌائيندس. عام طور سان نيوروسز بيماري مان ساڪوسز ٿيڻ جا امڪان هوندا آهن.
فرق ايترو آهي ته نيوروسز سڄي شخصيت جو هڪ حصو بيمار هوندو آهي،پر سائڪوسز ۾ سڄي شخصيت تباهه هوندي آهي. نيورسز ۾ حقيقت سان تعلق بهرحال رهندو آهي، پاڻيءَ ۾ گهوتا کائيندو وري ٻاهر نڪرندو آهي پر سائڪوسز ۾ حقيقت کان ماڻهو ڪٽجي ويندو. آهي.نيروسز ۾ ماڻهو ۾ اهو احساس ٿيندو آهي ته هن سان ڪا ائنارملٽي ٿئي پئي، هو ٻولي ڪمنيوڪيٽ ڪري سگهندو آهي، پر سائڪوسز ۾ ماڻهو کي پنهنجي ائبنارملٽي جو احساس نه رهندو آهي. هو ٻولي ڪمينوڪيٽ ڪري نه سگهندو آهي. ڳالهائيندو ضرور آهي پر غير معمولي منشتر ٻولي جنهن جو ڪو سرو ٻي سري سان نه ملي. شيزوفرينا ٻنهي ۾ ٿي سگهي ٿي. جنهن ۾ ٻن قسمن جا وهم ٿين ٿا هڪ کي انگريزي ۾Hallucination ٻي کي انگريزي ۾ Delusion چوندا آهن. پهرين قسم جي وهم ۾ ماڻهو کي اهڙيون شيون نظر اينديون آهن جيڪي اصل ۾ موجود ئي نه هونديون آهن. مثال ڪو جن نظر اچي ڪا پري نظر اچي، ڪو ماڻهو نظر اچي، ڪا شڪل ڪو آواز، ڪا خوشبو سنگهڻ ۾ اچي پر اصل ۾ اها حقيقت ۾ هوندي ناهي. مثال ڪجهه فلسفي دنيا کي هڪ مايا قرار ڏيندا آهن ته هي سڄو مانڊاڻ اکين جو دوکو آهي، اصل ۾ ڪجهه به ناهي، معنيٰ اسان سڀ پيدائشي شيزوفرينيا جا شڪار آهيون. جو اسان کي جيڪي ڪجهه نظر اچي ٿو اهو دوکو آهي پر هي ٿيوري اهو ٻڌائي ته جيڪا شيءَ هر ماڻهو کي ساڳي نظر اچي ٿي اهو وهم ناهي. پر ڪنهن هڪ کي نظر اچي پر ٻيو نه ڏسي سگهي ته پوءِ اهو وهم آهي. ٻيو اصطلاح delusion جو آهي. هن جو مطلب ته آهي ته هجي نوڙي پر ماڻهو کي نانگ ڏسڻ ۾ اچي، هجي ڪنهن ڪاٺي جو پاڇو پر ماڻهو سمجهي مون تي ڪير بندوق تاڻيو بيٺو آهي. ڇرڪ ڀري ته ڪا شيءَ آهي.
نيوروسز بيماريون جڏهن به ٿين ٿيون ته ان جا سماجي سبب هوندا آهن. ماڻهو جي دماغ جي عضوياتي خرابي نه هوندي آهي يعنيٰ معاملو پيٿالوجيڪل نه هوندو آهي.
انسان صدين کان هڪ مخصوص سماج، فطرت، زمان و مڪان ۾ نشونما حاصل ڪئي آهي. پٿر جي دور کان وٺي، غلامي واري سماج، جاگيرداري واري سماج تائين تبديليون جلدي ڪونه اينديون هيون، لکين پوءِ هزارين سال تبديلي ۾ لڳندا هئا. انسان جا نسل انهيءَ تبديلي کي ڪڏهن محسوس ڪونه ڪندا هئا. تنهن ڪري انسان پنهنجي ماحول ۾ رچيل هو. ان وقت ڪو ساختياتي نقص ڪري ماڻهو نفسياتي مريض ٿيندو هو. يا وري ڪو خوف، آفتون، بيمارين جو شڪار ٿي نفسياتي مريض ٿيندو هو. پر مريضن جو تعداد تمام گهٽ هو. انسان جيترو فطرت جي ويجهو رهندو، اوترو هو گهڻين ڳالهين کان بچيل رهندو جنهن ۾ نفسياتي مرض به شامل آهي. سجاڳيءَ واري دور کان پوءِ جڏهن سائنسي ايجادن پيداوار جي ذريعن ۾ تبديلي آندي، ته هٿ جو ڪم مشينون ڪرڻ لڳيون جنهن ڪري پيداوار کپت کان وڌيڪ ٺهڻ لڳي. واڌو پيداوار کي کپائڻ لاءِ مارڪيٽ وجود ۾ آئي، خريد و فروخت جو تصور پيدا ٿيو، سرمائيداري نظام شروع ٿيو. تبديلين جو آغاز شروع ٿيو. جيڪي فطرتي تبديليون اينديون هيون اهي هاڻ هٿرادو تبديلين ۾ شامل ٿي ويون. شهرن جو ٺهڻ، گندگي، ماحولياتي آلودگي، جنگيون، فساد، سياست، لڏ پلاڻ، وغيره سڀ شروع ٿي ويون، جنهن سان خاندانن جو ٽٽڻ، رشتن جو ٽٽڻ، مفادن جو اڀرڻ، ويڳاڻپ، ڍونگي مذهبي ماڻهو، جنوني ماڻهو پيدا ٿيڻ لڳا. 20 صدي تائين ته ڪجهه بچاءَ هو ڇو ته دنيا ٻن بلاڪن ۾ ورهايل هئي، قومي سرمائيداري نظام ۽ جاگيرداري گڏ هليا پي. سڌ سماءَ جا ذريعا ڪمزور هئا، واقعا جلدي ٻين تائين ڪونه پهچندا هئا. انسان ويساهه رکندو هو اعتبار، ڪهل، همدردي، پيار اڃا هو. پاڪستان ۾ سڌ سماءُ جي ذريعن ۾ سرڪاري ريڊيو جيڪو رات جو ٻارنهن کان بند ٿي ويندو هو.سرڪاري ٽي وي جيڪا شام چار کان شروع ٿي رات جو يارنهن وڳي بند ٿي ويندي هئي. ٽي وي اداڪاره تي به رئو مٿي تي هوندو هو. ڪو واقعو ٿيندو هو سال پيو ڳائبو هو. چوري ڪرڻ چور ايندا هئا جي ڀاڳيو جاڳي پيو ته چور ڀڄي ويندا هئا، نياڻي سياڻي جو ته نالو به ڪونه وٺندا هئا. ان وقت ٺڳي ڪندڙ، چور، ڌاڙيل، رشوتي، ڪوڙ ڳالهائيندڙ، ڊيوٽي نه ڪندڙ پاڻ ڪونه پڏائيندو هو. لڪ ۾ رهندو هو. کيس شرم ايندو هو، ڪسڀ ڪرڻ وارا ته اڃا پري رهندا هئا. شريف جو تصور واضح هو. هر شيءَ چٽي ۽ صاف هئي. 1980ع کان پوءِ تڪڙي تبدلين جو دور شروع ٿيو. 21 صدي جي شروع ٿيڻ سان گلوبل وليج جو نعرو لڳو. سڌ سماءُ جا ذريعا ته تيزي سان وڌڻ لڳا. ڪمپيوٽر جي ايجاد دنيا کي لوڏي ڇڏيو. موبائل، ليپ ٽاپ، انٽرنيٽ جي دنيا سڄي دنيا کي پاڻ ۾ ڳنڍي ڇڏيو، جتي هر وقت ماڻهو انفارميشن جي زد ۾ آهي. ان کان پوءِ نظرياتي دور جنهن ۾ هر شيءَ جي مرڪزيت هوندي هئي. اخلاق جي مرڪزيت،رشتن جي مرڪزيت، ڪلچر جي، تهذيب جي،ثقافت جي، لوڪ ڏاهپ جي مرڪزيت هئي اها مرڪزيت ٽٽي ويئي ان ڪري سچ ۽ ڪوڙ جي پرک ختم ٿي ويئي. بلڪ ماڻهو کي ايترو نام نهاد اشوز ذريعي ڌنڌاڙيو ويو، جو بوکلائٽ ۾ ماڻهو هڪڙي شڪ ۽ شڪايت واري ڪيفيت ۾ مبتلا ٿي ويو. تبديليون ايترو تڪڙيون جو ڪٿي ڪابه شيءَ بيهي نٿي. نتيجي طور هڪ خطرناڪ مقابلي بازي واري صورتحال پيدا ٿي ويئي. ماڻهو وٽان فطرتي ڪلچر ختم ٿي ويو. مطلب ته انسان اڌ مشين اڌ ماڻهو بنجي ويو. ان کان پوءِ لڏ پلاڻ شروع ٿي ويئي هر ڪوئي چاهي ٿو هو شهر ۾ رهي. ڇو ته روزگار جا ذريعا به اتي، سهولتون به اتي. مشيني فاعدا به اتي آهن. زندگي اڇلجي ويئي. سڪون ختم ٿي ويو. بي چيني، هيرو ازم، مقابلي بازي، ٻي کي ٺڳڻ، ٻي کي گهٽ ڏيکارڻ، ٻي جي گلا ڪرڻ، ٻي خلاف سازشون ڪرڻ اسان جا قدر بنجي ويا. اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن ڪو نارمل رهي ته معجزو ئي چئبو.
هڪ ٻيو اهم سبب جيڪو نه صرف ذهني صحت تباه پيو پر جسماني صحت لاءِ به هاڃيڪار آهي اهو کاڌ خوراڪ جو آهي. توهان سوچيو هائپر ريئلٽي صرف اشوز يا واقعن يا شين جي ناهي پر کاڌ خوراڪ به هائپر ريئلٽي جي شڪار آهي. اصلي ٻج سڀ گم ٿي ويا. هائبرڊ ٻج مارڪيٽ ۾ اچي ويا آهن جن ۾ ڪيميڪل اهڙيون ملاوتون ڪيل آهن جو جو هو اصلي پيداوار کان ٻيڻ تي پيداوار ڏين ٿا. پر انهن ۾ غذايت ناهي. ان کان پوءِ ايترا ڪيميڪل ڀاڻ استعمال ڪيا وڃن ٿا، جو غذا زهريلي بنجي وڃي ٿي. پاڻي گندو ٿيندو وڃي. کير ۾ ملاوت، تيل ۾ ملاوت، گيهه ۾ ملاوت، مصالن ۾ ملاوت، پلاسٽڪ جي ٿانون جو استعمال، اي سي ۾ سمهڻ، جسماني ڪم گهٽ هئڻ، ذهني صحت کي متاثر ڪري رهيو آهي.
هڪ اهم مسئلو اسان جي ميڊيا آهي. ميڊيا جو ڪم آهي افراتفري ڦهلائڻ، بريڪنگ نيوز ٺاهڻ، لاشن جون تصويرون ڏيکارڻ، اسان کي ٻن قسمن جي دهشت گردي کي منهن ڏيڻو پوي ٿو هڪ اها جيڪا ڪنهن جڳهه تي ٿئي ٿي مثال بم ڦاٽو ٻي اها جيڪا وري رپورٽ جي صورت ۾ اسان کي ڏيکاري وڃي ٿي. گذريل ڏينهن ۾ ڪيترائي ڪيس نفسياتي ڊاڪٽرن وٽ آيا جن ۾ ماڻهو خوف ۾ گهرن کان ٻاهر نٿا نڪرن، ڊپ مان ڇيڏڪ پيا ڀرين ته اجهو گولي لڳي، اجهو بم ڦاٽو، ٻارن جي پڙهائي متاثر ٿئي ٿي. سماجي وهنوار متاثر ٿئي ٿو. عام طور سان ٽي وي چئنل يا سوشل ميڊيا تي خطرناڪ تصويرون رکيون وڃن ٿيون جيڪي ماڻهو کي خوف ۽ هراس ۾ مبتلا ڪن ٿيون. اسان کي چيو وڃي ٿو ته اهو اسان جو حق آهي ته اسان ماڻهن کي باخبر رکون. پر ڳالهه اها آهي ته ڪو اخلاق ڪو قدر، ڪو قانون ته هئڻ گهرجي يا سڀ ڪجهه جائز آهي.جي جائز آهي ته ته پوءِ اهو ڏينهن پري ڪونهي جڏهن پرائمري ٻارن کي نصاب ۾ پڙهايو ويندو ” مرني ڪي بعد ڪيا هوگا“ يا بهشتي زيور، ان کان پوءِ ميڊيا ذريعي مشهورين (Advertisements) جو آهي. جن تي ڪو به قانون لاڳو نٿو ٿئي. ڪريم جي شيشي وڪڻڻ لاءِ جيترو سيڪس اڀاريو وڃي ٿو اوترو ڪو کدڙو به پنهنجي مالڪ جي ستل شهوت کي اڀارڻ لاءِ ڪونه ڪندو. جيترو ماڻهو کي لالچايو وڃي ٿو، جيترو ماڻهو کي ڇتو ڪيو وڃي ٿو. شايد اوترو ڪو ڀوائتو خواب به نه هجي. آخر ماڻهو وڃي ڪيڏانهن؟؟ ڊراما ڏسو ته گهريلو سازشن سان ڀرپور، مٿيئن طبقي جي نوجوانن جي عياشي سان ڀرپور، يا وري ڌاڙيل ڪلچر جا ڊراما، لباس ڏسو ته گهمندڙ ڦرندڙ وائگرا.(Viagra) نجي ٽي وي جا صحافي وري جڙتو خبرون ٺاهڻ، نوڙي مان نانگ ٺاهڻ ان ۾ سنسني ڀرڻ ۾ پورا آهن.
اهڙي صورتحال ۾ ماڻهو ۾ بيزاريت، پوءِ چڙ جو پيدا ٿيڻ، آهستي آهستي خوف، اڪيلائي، پيٽ خراب ٿيڻ، هاضمي جو سرشتو خراب رهڻ، بلڊ پريشر جو وڌڻ يا گهٽجڻ، ڪاوڙ اچڻ، ٿوري ڳالهه تيviolent ٿيڻ، ڀڃ ڍاهه ڪرڻ، ٿوري ڳالهه تي نفرت جي انتها تي پهچي وڃڻ، گهريلو زندگي جي نا آسودگي، زال مڙس ۾ طلاق جو تعداد وڌڻ، ٻارن جو خود ڪشي ڪرڻ، ڏهاري ذهنيت پيدا ٿيڻ، قتل جهڙا ڏوهه ڪندي دير نه ڪرڻ، ننڊ نه اچڻ، بي خوابي، يا رڳو ننڊ جو اچڻ، مايوسي، وزن جو وڌڻ يا وزن جو گهٽجڻ، ڪم ۾ دل نه لڳڻ، مَ سهپ ٿوري ڳالهه تي غصي ۾ اچڻ، (يورپ ۾ پراڻي چوڻي آهي ته جيڪو هلڪو ڦلڪو اخلاق جي دائري ۾ مذاق نه سمجهي ۽ مذاق تي چڙي پوي اهو ائبنارمل آهي) اسان وٽ تهsense of humor ختم ٿي ويو آهي. ماڻهو هر وقت ويڙهه ۾ آهي، اهي سڀ ڪيفيتون ذهني دٻاءُ جون آهن. جن ۾ ماڻهو آهستي آهستي ائبنارمل ٿيندو ويندو آهي. پر هن کي خبر نه پوندي آهي ته هو ائبنارمل آهي، پر ڪجهه ماڻهو پاڻ محسوس ڪري وٺندا هن ته ڪا ائبنارملٽي هنن سان ٿئي پئي، ڊپ جو وڌڻ، موت جو خوف، ويڳاڻپ، زندگي مان لطف اندوز نه ٿيڻ، يا مسلسل پيٽ خراب رهڻ، رات جو ننڊ نه اچڻ سان ماڻهو عام ڊاڪٽرن جو رخ ڪن ٿا، پر اسان جي عام ڊاڪٽرن کي خبر نه پوندي آهي ته اصل مسئلو ڪهڙو آهي. ڊاڪٽر دوائن جو پرچو لکي ڏيندو اها مخصوص اسٽور تان توهان کي وٺڻي آهي، ڪميشن ڊاڪٽر کي ملي ويندي توهان سڳيا لاٽون ساڳيا چگهه، پر ڊاڪٽر سينگاپور جو سير پيو ڪندو، فرج، ٽي وي، فرنيچر فرمائش تي پيو ملندس، توهان وري ڊاڪٽر وٽ ويندا ڊاڪٽر دوا بدلائندو، پر ٿيندو ڪجهه ڪونه، چو ته ڊپريشن جي بيماري لاءِ نفسياتي ڊاڪٽر کپي يا وري علم نفسيات جو ماهر کپي جيڪو توهان جيڪو..
Psychotherapy ڪري توهان ۾ مثبت خيال اڀاري، توهان کي سمجهائي، پر افسوس ته ھتي ماڻھن جي بيمارين تان به ڪمايو وڃي ٿو. درد به مارڪيٽ ۾ وڪجي ٿو. تنھن ڪري ڪنھن کي ڪنھن سان به واسطو ناھي، صرف ڪمائي ڪرڻي آھي. اھڙي صورتحال جنھن ۾ انسان اڪيلو ٿيندو وڃي، رشتا ٽٽي وڃن. ماڻھو جي درد جي ڪا دوا نه رھي، ٻي طرف ھوس، لالچ، جنون ھر طرف کان انتھا تي پھتل آھي ته پوءِ ماڻھو ڪٿي نارمل رھندو؟ تنھن ڪري اڄ جو سچ اھو آھي ته اسان سڀ چريا ٿي رھيا آھيون.