عظيم بيانن جي ٽٽڻ کان پوءِ قومن ۽ رياستن جي وجود جو سوال
اچو ته سمجهون ته عظيم بيان ڇا آهي؟ جيڪڏهن هڪ گهر۾ توهان هڪ فرد جي حيثيت سان رهي رهيا آهيو، توهان جا وڏا ڏاڏا ۽ ڏاڏي آهن. توهان جي خاندان جي روايت مطابق توهان کي پٽڪو ٻڌڻو آهي. نياڻي جو حياءِ ڪرڻو آهي. کير وڪڻڻو ناهي. وڏي جي عزت ڪرڻي آهي. شادي خاندان ۾ ڪرڻي آهي. هاڻي اهو قانون اڻ لکيل توهان جي خاندان ۾ موجود آهي. توهان جيتوڻيڪ آزاد فرد آهيو. توهان جي پنهنجي راءِ آهي. پر هتي توهان هن گهر جي فرد جي حيثيت سان توهان کي هي نيريشن مڃڻي آهي. جيڪا توهان جي خانداني نيريشن آهي. اهڙي طرح توهان جنهن سماج ۾ رهو ٿا، انهيءَ ۾ قدر آهي ته چوري گناهه آهي، مڙس ماڻهو جا ڪجهه تصور آهن. شادي سماجي رواج آهي، ڪوبه ڌنڌو ڌاڙي ڪرڻ ضروري آهي. ڪنهن جي گهر ۾ نٿا گهڙي سگهو اها سماجي نيريشن آهي. اهڙي طرح رياستي پوءِ دنيا جا ڪجهه اصول گڏجي ميٽا نيريشن بنجن ٿا. مثال مذهب ميٽا نيريشن آهي. خدا جو تصور ميٽا نيريشن آهن، قسمت، مقدر، نظريا ميٽا نيريشن آهن. مثال ڪارل مارڪس جو سوشلسٽ نظريو ڏنو ڪروڙين ماڻهو انهيءَ نيريشن جا پوئلڳ هئا. ته اها ميٽا نيريشن هئي.
جڏهن به ڪو عظيم بيانيه هوندو آهي ته پوءِ انهيءَ ماپ طور تي بحث ٿي سگهي ٿو. جزا سزا، سٺو خراب، ثواب گناه سڀ عظيم بيانيه جي بنياد تي ٿي سگهن ٿا. انهيءَ ڪري ڪوڙ ۽ سچ جو تصور عظيم بيانيه جي پيداوار آهن.
سڄي دنيا جو چرخو انهيءَ عظيم بيانيه تي هلي رهيو هو. يورپ ۾ LUDWING KLAGES اوڻويهين صدي ۾ انهيءَ کي لوگو سينٽرزم جي نالي سان سڏيو جنهن جو مطلب هو ته يورپ جي سائنس، فلسفي، ٻولي، لفظن جو تعلق هڪ معروضي سچائي سان آهي. ٻولي نشان جي به نشاني آهي. معنيٰ لوگو سينٽرازم جي مطابق سچ هڪ معروضي طور الڳ وجود رکي ٿو.
هاڻي اسان ٿورو غور ڪنداسين ته ميٽا نيريشن ۾ هڪ اهم ڳالهه آهي اها ان ۾ مرڪزيت آهي مرڪز جي چوڌاري اسان جا قدر، روايتون، رياستون قومون، خاندان، عزت، محبت جا سڀ معيار چوگرد گهمن ٿا. جنهن ۾ سچ جي هڪ معروضي حيثيت آهي.
هاڻي اسان ڏسنداسين ته قوم ۽ رياست عظيم بيانيه جي پيداوار آهي يا نه؟
قوم مختلف لوڪل بيانيه کان شروع ٿي عظيم بيانيه ۾ شڪل ظاهر ڪري ٿي. مثال ٻولي جو معيار هڪ عظيم بيانيه آهي. قوم جا روحاني قدر، مهمان نوازي، رسم و رواج، عظيم بيانيه ۾ جڙيل آهن. مثال سنڌي قوم جو علائقو هڪ مقرر بيانيه آهي ڪجهه ماڻهن جو چوڻ آهي ته قوم عظيم بيانيه جي پيداوار ناهي. مثال علائقائي رسم، هٿ هنر، رانديون، ناچ، ذاتيون،شهر، خانداني قدر سڀ علائقائي بيانيه آهن. جيڪي ملي ڪري قوم ٺاهين ٿا. جنهن کي اسان ڪثرت کان وحدت چئي سگهون ٿا.قوم جذبي ۽ حب سان متحد رهي ٿي، بلڪل ائين آهي پر اڄ جو سماج جذبي جو ناهي پر هي ڊسٽوپيا جو آهي. ڪثرت کان وحدت جو تصور به تضادن جي مظهرن کان وٺي وحدت جي ايڪائي ۾ سمائجي ٿو. پر وحدت کان بغير جيڪڏهن صرف ڪثرت هجي ها ته قوم نه ٺهي سگهي ها. ڪثرت جيستائين وحدت نٿي بنجي تيستائين ايڪائي جو تصور نٿو ٺهي. تاريخ ۾ سنڌي قوم بنيادي طور انڊس تهذيب جو حصو آهي، سنڌو ندي جي شروع کان وٺي پوڇڙ تائين رنگ برنگي روايتن ۽ قدرن جو حسين سنگم آهي. جيڪو هزارين سالن کان هڪ علائقي تي رهڻ جي ڪري وجود ۾ آيو. پر سنڌي ماڻهو قومي وهڪري ۾ گهٽ رهيا آهن. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ ۾ هزارين ذاتيون آهن. ڇو ته اهي سڀ قبيلائي ايڪا هئا. ڪي پاڙا هئا. ڪن جو خانداني نالو هو. پر دنيا جي ڪنهن به قوم ۾ ايتريون ذاتيون ناهن جيتريون سنڌي قوم ۾ آهن. اهي زرعي سماج جا فاصلا هئا. انهيءَ کان پوءِ به سنڌي تهذيب جي ٻولي علائقائي لهجن سان ملي الڳ ٻوليون بنجي ويون. جنهن کان اسان هاڻوڪي سنڌي ٻولي چئون ٿا اها پنجن لهجن سان ملي وجود رکي ٿي. جنهن کي موجوده سنڌ چئون ٿا اهو علائقو 1947 کان پوءِ جو آهي. نه ته سنڌ ڪنهن وقت ملتان ۽ لسٻيلي تائين هئي. پر پوءِ به سنڌي بحيثيت گروه جي وڌيڪ رهيا آهن. ذات جي قبائلي نظام ۾ گهڻا رهيا آهن پر بحيثيت قومي سڃاڻپ جي گهٽ رهيا آهن. صرف 1967ع کان ون يونٽ جي خلاف هڪ پڙهيل لکيل طبقو مزاحمتي تحريڪ ۾ يڪجها ٿي قومي وحدت جي تصور ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. ان وقت جو ادب، ان وقت جو ڊسڪورس قومي ايڪي مطابق پنهنجي سڃاڻپ ۽ پنهنجي زبان جي بچاءَ لاءِ گڏ ٿي ويو هو اسان چئي سگهون ٿا ته سنڌي قوم جو اهو سونهري دور هو جيڪو 1990ع کان پوءِ بلڪل ختم ٿي ويو. نه ته ٻين دورن ۾ انفرادي طور ماڻهو وڙهيا آهن. قبيلن ذاتين طور ماڻهو وڙهيا آهن. جڏهن به سنڌ تي حمله آور ايندا هئا ته علائقي جا ماڻهو يا قبيلي جا ماڻهو وڙهندا هئا. اجتماعي طور سنڌ ڪانه وڙهي. اهڙي طرح پاڪستان ٺهڻ جي نتيجي ۾ جيڪا قوم صوفي مت جي قائل هئي. امن پسند هئي ان جي هندو برادري ڇو لڏي ويئي. ان وقت سنڌي ماڻهن ۾ ٻڌي هجي ها ته گڏجي مقابلو ڪن ها. هندن کي سنڌ مان لڏڻ نه ڏين ها. پر وڏيرن، پيرن مرشدن جا مفاد سنڌي قوم کان بالاتر هئا.
سنڌي قوم جي عظيم بيانيه ۾ صوفي مت، ٻولي ۽ زمين ئي هئي پر اها به سنڌي ماڻهن کي يڪجها نه ڪري سگهي.
سوچيو عظيم بيانيه ٽٽڻ کان پوءِ قوم جي ڇا صورتحال ٿي سگهي ٿي. صرف سنڌ جي نه پر اها صورتحال سڄي دنيا جي آهي. ٻولي ۾ بگاڙ شروع ٿي ويو. هر علائقي جي پنهنجي لهجي کي اهميت ملڻ لڳي معياري ٻولي ختم ٿي ويئي.ميڊيائي ٻولي رائج ٿي ويئي. سنڌي ميڊيم ختم ٿي ويو. سنڌي ۾ پڙهائي آهستي آهستي ختم ٿي رهي آهي. ڪلچر ڪيڏانهن ويو؟ جيئن انگريز فادر يا مدر ڊي ملهائي انهن کي ياد ڪندا آهن تيئن اسان ڪلچر ڊي سال ۾ هڪ ڏينهن ملهائي اجرڪ ٽوپي کي ياد ڪندا آهيون جيڪو ڪلچر ڊي نه پر ڪمرشلزم جو حصو آهي. هڪ واپار آهي يا وري هڪ ڏيکاءَ آهي. باقي اسان جون رسمون رواج سڀ ختم ٿي ويا. رشتا ناتا، احترام، محبت، صوفي ڀائيچارو، سهپ، مذاق، سڃاڻپ سڀ ختم. ماڻهو ڪٿي لڳي ٿو ته هي اهو ساڳيو آهي جنهن کي ويهين صدي جي اڌ ۾ ڏٺو ويو هو. نظريو ختم ٿي وڃڻ ڪري قوم پرستي جي تحريڪ به ختم ٿي ويئي. هاڻي صرف ميڊيائي ڊسڪورس آهن. سي به عوامي ناهن عام عوام کي قومي شعور ئي ناهي. هو ته پٺاڻن کي پنجابين کي زمينون وڪڻندا وڃن ٿا. ڪجهه پئسن جي عيوض ڌارين کي جعلي ڊوميسال ٺاهي ڏين ٿا. سنڌ ۾ وڏيرا پٺاڻن کي تحفظ ڏين ٿا اسان جي سڄي ڪوسٽل ايريا هيئر وڪجي چڪي آهي. سنڌ جون زمينون تيزي سان ڌاريا وٺي رهيا آهن پر قوم ڪڏهن گڏجي ڪو ان مسئلي کي نه کنيو آهي. اسان جا ڪجهه دانشور آهن جيڪي اخبار يا فيس بڪ تي پنهنجو موقف ڏيندا رهندا آهن پر اهو به گروپ بندي جو شڪار ٿيندو آهي. اسان وٽ مرڪزيت ناهي تنهن ڪري ڪير ڪنهن کي تسليم نٿو ڪري، ڪير ڪنهن جي ليڊر شپ کي تسليم نٿو ڪري. توهان چوندا ته قومن ۾ تبديلي ايندي آهي ڪلچر به بدلجندا آهن. ته اسان جي قوم موجوده تبديلي تي فخر ڪري ڇو ٿي اها ڳالهه ڪري ته اسان عظيم هئاسين اسان امن پسند، سٺين روايتن جا امين هئاسين اسان جا شهر ۽ ڳوٺ خوبصورت هئا. صرف ناسٽيلجيا آهي. ڇو ته اڄ جي دور ۾ اسان ڪجهه رهيا ئي ناهيون.اسان قومي جدوجهد ۾ ٽائيم ۽ اسپيس گهريو هو. اسان کي ٽائيم مليو ۽ اسپيس آهستي آهستي اسان کان کسجي رهيو آهي. هڪ لمحو ايندو ته اسان ٽائيم وڃائي ويهنداسين. انفراديت ايتري گهر ڪندي جو اسان ٽائيم وڃائي ويهنداسين. انفراديت ايتري گهر ڪري ويئي آهي جو هر ماڻهو قوم ”جو ضمير جو“ عزت جو سودو ڪرڻ لاءِ تيار ويٺو آهي. ٺڳي، ڪوڙ، دولاب، منافقي اسان جي اڄ جي دور جا سماجي قدر آهن. اسان هن وقت جيڪڏهن پاڻ ۾ هڪ الڳ سڃاڻپ رکون ٿا ته اها ٻولي جي وحدت آهي. باقي علائقائي سڃاڻپ پوسٽ ماڊرن ازم ۾ ڪا حيثيت نٿي رکي. دنيا ۾ ڇهه سئو شاهوڪار ماڻهو اهڙا آهن جن وٽ سڄي دنيا جي دولت گڏ ٿي چڪي آهي. جن جون پنهنجون مافياز آهن. جن جون بئنڪون پنهنجون آهن. جن جي لاءِ دنيا سائبر اسپيس آهي. جنهن کي مرضي مطابق هلائن ٿا. جنهن وقت چاهين جنهن ملڪ ۾ جيڪي چاهين اهو ٿيندو. حڪمران به هنن جي مرضي سان ايندا. نيو ورلڊ آرڊر کان پوءِ رياست ڪا معنيٰ نٿي رکي. جهڙي طرح وڏيري جي پنهنجي لئي لست آهي ڪرپشن ڪري سڄي سنڌ جي ڀينگ ڪئي اٿن اهڙي طرح دنيا ۾ سياسي، معاشي سماجي، مذهبي ڪرپشن عالمي واپار بنجي چڪو آهي.
قوم، مذهب ذات، رياست ڀلي ڪهڙي به هجي ماڻهن جي سڃاڻپ هاڻي صرف دولت وڃي رهي آهي. واپاري ميز تي عيسائي جتي ويهي ٿو اتي يهودي ۽ مسلمان، هندو، سک، به ويهي ٿو هنن جو پاڻ ۾ ڪو اختلاف ناهي. هڪ ميز تي گڏجي کائن ٿا پر عوام کي بيوقوف ٺاهڻ لاءِ هنن اسان کي تفرقا ڏنا آهن.هاڻي رياستون انهن اميرن جون غلام آهن. جنهن تي جيڏي مهل چاهين ڪنهن مسخري کي حڪومت ڏيئي ڇڏين. دنيا مان ليڊر شپ جو دور ختم ٿي چڪو آهي.
ڪجهه ماڻهو چون ٿا ڪا اوچتو وڏي تبديلي ايندي جيڪا دنيا کي لوڏي ڇڏيندي. سڀ ڪجهه بدلجي ويندو. يا وري سنڌي قوم پنهنجي عظمت کي آخر ڪار ثابت ڪندي. اهڙو معجزو اچي ٿو يا نه ڪجهه نٿو چئي سگهجي.
موجوده ڌن راڄ مان جند ڇڏائڻ تمام ڏکيو ڪم آهي. مستقبل ۾ ڇا ٿيندو ڪجهه نٿو چئي سگهجي، پر موجوده صورتحال ۾ جڏهن ڪرونا موت جو راڪاس بنجي دنيا کي وڪوڙي ويو آهي اتي به توهان ڏٺو ته لکين بيانيه آهن ڪي چون ٿا اهو سراسر ڪوڙ آهي، ڪي ڪجهه ٿا چون ڪي وري عالمي سازش ٿا چون جيترا وات اوتريون ڳالهيون ناهن انهن کان وڌيڪ آهن. اهڙي افراتفري جو انجام ڇا ٿيندو؟ ڪجهه به نٿو ٻڌائي سگهجي پر ايترو َضرور آهي ته جديديت پڄاڻان ۾ قومون ۽ رياستون ختم ٿي وينديون صرف هڪ عالمي مارڪيٽ ڪلچر ۽ زبان اڀرندي. انسان صرف ڪارپوريٽ سماج ۾ خريدار جي حيثيت سان جيئندو. خريدار لاءَ سڄي دنيا سندس هوندي واپاري لاءِ سڄي دنيا سندس مارڪيٽ هوندي.