ڊجيٽلائيزڊ ڊڪٽيٽرشپ Expoiltation and irrelavency
ڇو ته گذريل تمام دور ڪنهن نه ڪنهن نظريي تي مبني هئا. پوءِ اهو مذهب هجي يا ڪو معاشي، سياسي يا ڪو فلسياڻو نظريو هجي، ان نظام جي خاصيت اها هئي ته ان ۾ سچ ۽ ڪوڙ جو تضاد هو.ان نظام ۾ مرڪزيت هئي. ڪلچر هجي، روايتون هجن، تهذيب هجي، قدر هجن يا وري مذهب هجي پر ان نظام ۾ مرڪزيت هئي. جنهن جي چوڌاري فرد گهمندو هو.
اهي دور صدين تي مشتمل هوندا هئا. تبديلي اڻ لکي هئي جيڪا هزارين سالن کان پوءِ ايندي هئي. يورپ جي سجاڳي واري دور کان پوءِ تڪڙيون تبديليون اچڻ لڳيون جنهن جو بنيادي سبب سائنسي ايجادون، سائنسي علم ۽ زندگي جو طور طريقو سائنس تي رکيو ويو. ان دور کان مادي نظرين جي اچڻ ۽ دنيا کي تبديل ڪرڻ جا فلسفا اچڻ لڳا. پر بنيادي طور تاريخ جو ڪو وڏو ڇال نه هو پر ايندڙ وقت جي تبديلي جو بنياد ضرور هو.
اسان دنيا جي سڄي تاريخ کي ٽن دورن ۾ ورهائي سگهون ٿا.
1.هڪ جنگهلي دور، جنهن ۾ ڪابه سهوليت نه هئي انسان صرف فطرتي قانونن جي تابع هو، فطرت کي ويجهو هو.
2.ٻيو دور زراعت کان شروع ٿي سرمائيداري ۽ سوشلزم تائين جو آهي. جنهن ۾ ڪلاسيڪل دور، لبرل دور، ماڊرنزم، سوشلزم ۽ فاشزم اچي وڃن ٿا.
3.انهيءَ دور کي اسان عام فهم ۾ ماڊرن ازم جو دور به چئي سگهون ٿا.
پهرين دور ۾ انسان ڪميون سرشتي ۾ گڏيل زندگي فطرت جي ويجهو رهي گذاريندو هو. جنهن ۾ هر شيءَ قدرت جي هئي، انسان کي سندس استعمال جي لاءِ ڪو ڏوڪڙ خرچ ڪرڻا نه هئا. نه پابنديون هيون، نه ذاتي ملڪيتون هيون، نه لالچ ۽ هرس هو. جيڪو نظام لکين سال هليو.
ان کان پوءِ غلامي ۽ زراعت جو نظام آيو. جنهن ۾ ماڻهو فطرت جي ويجهو ته هو پر طبقا پيدا ٿي چڪا هئا. پر انسان گڏجي رهڻ ۽ پاڻ ۾ رشتن جي هم آهنگي ۾ اڃا به مظبوط هو.انسان وٽ قدر، مريادا، تهذيب ۽ رسم و رواج پيدا ٿي چڪا هئا
سجاڳيءَ جي دور ۾ سرمائيداري دور جنم ورتو. مشينن جو دور آيو. انسان زمين تان بي دخل ٿيو. ڪارخاني وارو ڪلچر، مزدور ۽ استحصال جنم ورتو. وڏيون منڊيون وجود ۾ آيون، جنهن ڪري وڏا ميٽرو پوليٽن شهر وجود ۾ آيا. انسان فطرت کان پري ٿيڻ لڳو، مصنوعي ماحول، بند گهٽين ۾ طبقاتي ڪشمش ۾ جيئڻ لڳو.
ويهين صدي جي شروعات ۾ سوشلٽ انقلاب انسان کي استحصال کان پاڪ معاشري جو ۽ غير طبقاتي نظام جو حقيقي تصور ڏنو. ساڳي وقت ويهين صدي ۾ فاشزم جو هڪ تصور اسان وٽ حقيقت بنجي سامهون آيو. وهين صدي جا فيصلا ويهين صدي ۾ ٿي ويا. فاشزم به ختم ٿي ويو. سوشلزم به ختم ٿي ويو. لبرل ڊيمو ڪريسي به ختم ٿي ويئي.
اسان 21 صدي ۾ داخل ٿياسين جنهن ۾ جديديت پڄاڻان جو پڙاڏو اسان ٻڌي رهيا آهيون. دانشور انهيءَ تي به متفق ناهن ته هي ڪو جديديت پڄاڻان جو دور آهي هنن جو خيال آهي ته اسان انهيءَ دور کان به اڳتي نڪري چڪا آهيون. جنهن دور جو ڪوبه نالو ناهي. فرق صرف ايترو آهي ته اڳين تبديليون صدين ۾ اينديون هيون. پوءِ ڏهه سالن جون هونديون هيون پر هاڻ روز جي تبديلي آهي، بلڪ ڪلاڪن جي تبديلي به شروع ٿي چڪي آهي. جنهن ڪري هر لمحو نئين تاريخ کڻي اچي ٿو.
تنهن ڪري اهڙي دور کي نالو ڪيئن ڏيون؟ نالو ته ڪجهه وقت جي بيهڪ کي ملندو آهي. پر اسان کان وقت وڃائجي ويو آهي. اسان کان اسيپس به وڃائجي ويو آهي. ڇو ته اسان جي دنيا جي اٿل پٿل، ايتري آهي، جو انسان تبديلين جي سونامي ۾ ڦاٿل آهي. هن وٽ ڪو به زمان و مڪان نه رهيو آهي.
ٻي اهم ڳالهه ته جديد دور ۾ سچ ۽ ڪوڙ جي لڙائي هئي. ماڻهو نظرين جي مرڪز ۾ اختلافن سان رهندا هئا. پر اصل ۾ انسان جو مرڪز انسانيت هو. قدر، روايتون، ڪلچر ۽ ماڻهپو جو تصور هو. ڪوڙي کي ڪوڙو چوڻ، بي ضميري کي ڀاڙيو چوڻ، بزدل ۽ بهادري جا معيار هئا. عزت ۽ ذلت جا معيار هئا. شين جي افاديت، معيار ۽ مقدار جو تصور هو. غلط ۽ صحيح جو معيار هو. ايمانداريءَ جو قدر هو. ڇو ته دنيا ۾ مرڪزيت هئي، پوءِ ڀلي ڪنهن مذهب جي هجي يا نظريي جي يا وري روايتن ۽ تهذيب جي هجي.
انهيءَ کان پوءِ سوشلزم جو نظام ناڪام ٿي ويو دنيا يوني پولر ٿي ويئي. 21 صدي جي شروعات ۾ انفو ٽيڪنالوجي ۽ بايو ٽيڪنالوجي جو انقلاب اچي ويو. سڄي سماج ۾ اٿل پٿل شروع ٿي ويئي. نظريا سڀ لڙهي ويا. سچ ۽ ڪوڙ جي جنگ ختم ٿي ويئي. قدر ۽ روايتون نه رهيا، گلوبل دنيا پنهنجا گلوبل مسئلا کڻي آئي جنهن ۾ هڪ وڏو چئلينج اهو سامهون آيو. جديد دور معروضي ماحول کي گدلاڻ (Pollution) جو شڪار ڪري فطرت کي تباهه ڪيو. انسان ڌرتي جي گولي ۽ فطرت کي تباهه ڪيو. جنگيون ۽ ائٽمي تباهي انسان کي هاڃو رسايو.
پر جديديت پڄاڻان جو هي دور جيڪو هيرا ڦيرا [ Speculation ] جي معشيت تي ٻدل آهي. اهو سڀ کان وڏو نقصان اهو ڪندو جو انسان جي دماغي ماحول Ecology) Mind) کي تباهه و برباد ڪري انسان کي ڪنهن ٻي نسل ۾ تبديل ڪري ڇڏيندو. مطلب انسان انسان نه رهندو ڪو ٻيو جانور ٿي پوندو. جيڪو گهٽ ۾گهٽ موجوده دور مطابق نارمل نه هوندو.
هن سلسلي ۾ يواول نوح هراري ((YUVAL NOAH HARARI ٽي ڪتاب لکيا آهن.
هڪ: [The Sapiens -A brief history of Human kind)
ٻيو اهم ڪتاب)
Homo dues: Brief history of tomorrow]
ٽيو اهم ڪتاب
(21 lessons for 21st century 2018) اٿس.
منهنجي هن بحث جو بنيادي نڪتو ٽيئن ڪتاب ۾ موجود بحث جي سلسلي ۾ ئي آهي. هراري صاحب چوي ٿو ته:
1.گلوبل دور جو انسان انفارميشن جي ٻوڏ جو شڪار آهي. اڳ مسئلو اهو هو ته معلومات محدود هئي، علم لاءِ ماڻهو اسڪولن، يونيورسٽين، مدرسن جو رخ ڪندا هئا. پر پوءِ به علم محدود هو. هن وقت علم جو دور نه رهيو آهي، ڇو ته علم جو تعلق سوچ ويچار سان آهي. سوچڻ جو وقت ناهي، تنهن ڪري معلومات جو دور آهي. پر معلومات جو سونامي آهي، هر طرف کان توهان کي معلومات ملندي. پر 70 سيڪڙو غلط ملندي !!! ڇو ته تحقيق جهڙي عياشي جا اسان قائل ناهيون. عقل اسان پٺتي ڇڏي آياسين،. جيڪو مليو ان تي اعتبار ڪرڻو آهي ۽ ان معلومات کي فارورڊ ڪرڻو آهي. اهڙي طرح سڄي دنيا انفارميشن جي سونامي جو شڪار آهي. سقراط جو مسئلو اهو هو ته هن کي خبر هئي ته ”آئون جاهل آهيان پر ماڻهن کي خبر ئي ناهي ته هو جاهل آهن“ پر اڄ جو مسئلو اهو آهي ته ماڻهو کي خبر ئي ناهي ته هو چريو ٿي چڪو آهي!! تنهن ڪري هراري جو اهو جملو ته “Clarity is power” ڏاڍو اهم آهي.
2.مسئلو اهو آهي ته جيڪڏهن نظام نه وڻي ته ,انقلاب برپا ڪري دنيا تبديل ڪجي جو تصور ئي ختم ٿي ويو، نه رهيو پرولتاري نه رهيو سرمائيدار. صرف ڪرپٽ طبقو وڃي رهيو. هر ماڻهو کي ڪرپشن ڪرڻي آهي، بليڪ ميلنگ ڪرڻي آهي، بي ضميري، چاپلوسي، ڀڙوت اڄ جو گليئمرازڊ فيشن آهي. انقلاب ڪٿان ايندو؟
3.هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته گلوبل ٽيڪنالاجي ۾ ڊجيٽل ڊڪٽيٽرشپ آهي. دنيا مافيائن جي هٿ ۾ آهي. ملٽي نيشنل ڪمپنيون پنهنجا ادارا ايترا ٺاهي چڪيون آهن جو رياست[ Nation-State ] ڪا معنيٰ نٿي رکي. حڪمران صرف انهن مافيائن جا ايجنٽ آهن.
4. ماڻهو جي پهرين انقلابي تبديلي جيڪا 21 صدي جي شروعات ۾ سامهون آئي آهي. اها آهي. ”لاتعلقي“ جنهن کي هراريIrrelevance) ) چئي ٿو. ڇو ته توهان مشغول آهيو. ٽيڪسٽ ڪرڻ ۾، غلط انفارميشن جي ٻوڏ ۾، توهان مشغول آهيو، موبائل نيٽ ورڪ جي مشغولين ۾، توهان وٽ فيس بڪ آهي، ٽيوٽر آهي، واٽس اپ آهي، گوگل آهي، توهان گلوبل مشغوليت ۾ مصروف آهيو. دنيا توهان جي غير موجودگي ۾ تاريخ جا اهم فيصلا ڪري رهي آهي. پر توهان مصروف آهيو.
5.توهان جو تعلق دنيا سان فزيڪلي يا روحاني نه رهيو آهي بلڪ توهان تصور ۾ جيئو ٿا.[ Virtual-World] توهان جا رشتا ناتا ختم ٿي ويا. هاڻي هڪ گهر ۾ جيئرا لاشا رهن ٿا. جن جو جو وجود ٽيڪسٽنگ ۾ مصروف آهي، فيس بڪ تي دوستيون، واٽس اپ تي وڊيوز، گوگل تي جنسي گدلاڻ ڳولڻ ۾ ماڻهو مصروف آهي.
6.ماءُ جي ممتا به ان وقت ختم ٿي جڏهن ماءُ پنهنجو ٻار ٽوڪري ۾ وجهي نوڪرياڻي کي جلهڻ لاءِ ڏئي ٿي ۽ پاڻ وري ڪتو ڪڇ ۾ کڻي هلي ٿي. رشتن ۾ لاتعلقي تيزي سان وڌي رهي آهي. رشتيدارن ۾ ٻري پيئي آهي. ڀائرن ۾ جهيڙو، پي پٽ ۾ جهيڙو، زال ۽ مڙس جو رشتو سڀ صرف فارمل ٿي ويا آهن. ڪير به ڪنهن لاءِ خلوص نٿو رکي.
7.هڪ ته زندگيءَ ۾ ڪچهريءَ لاءِ وقت ناهي ٻيو ته مفاد ناهي. هر ڪنهن جي پنهنجي تصوراتي دنيا آهي. موبائل ۾ سڀني جو منهن آهي. ڪنهن اڻ ڄاتل دنيا جي سحر ۾ قابو آهن، پر ويجهڙائي ۾ ويٺل پنهنجي ماءُ به نظر نٿي اچي. پنهنجي ٻارن لاءَ وقت ناهي. ڇوته ٻارن کي موبائلون وٺي ڏنيون آهن. اهي پنهنجي دنيا ۾ گم آهن. هر هڪ جي زندگي مان رس چس موڪلائي ويو آهي.
8. ماڻهو وٽ ڪوبه جذبو، احساس نه رهيو آهي. روڊ تي ايڪسيڊنٽ ٿئي ٿو ماڻهو کي صرف رستو کپي، کيس اتان نڪري وڃڻ جي جلدي آهي. ماڻهو مرن ٿا صرف مئسيج هلائي انهن جا فوٽو رکي موت کي سيليبريٽ ڪيو وڃي ٿو. ڪنهن سان نانصافي ٿئي ٿي ڪو به نٿو ڪڇي، روڊ تي ڦر ٿئي پيئي پر ڪير به نه مداخلت ڪندو. اهو صرف واقعو آهي، ڪنهن کي گولي لڳي ڪو به سروڪار ناهي صرف خبر آهي. ماڻهو کي ماڻهو سان ڪو به تعلق ناهي رهيو. دنيا سان ڪو به تعلق ناهي ڇو ته تعلق صرف موبائل سان آهي.
9.ماڻهو سمجهن ٿا ته هاڻي ڪيئن به ڪري دولت هٿ ڪجي، جڏهن دولت هٿ اچي ٿي ته زندگي جو مقصد رڳو ڪن دوستن سان شراب نوشي ۽ زنا جو پروگرام ٺاهي، ناچ ٽپا ڏيندي هو زندگي جو واهيات پڻي کي ڌڪين ٿا، پر زندگي اوترو واهيات ٿيو پوي.
10. اصل مسئلو اهو آهي ته اڳ سرمائيدار کي مزدور کپندا هئا. استحصال ڪرڻ لاءَ به ماڻهو کپندا هئا، زميدار کي هاري کپندا هئا. تنهن ڪري غريب کي سرمائيداري سماج ۾ جڳهه مليل هئي. بک مري ته پر مزدوري موجود هئي. سرمائيدار کي پڙهيل لکيل ڪلارڪ ۽ مئنيجر به کپندا هئا. مطلب پرولتاري [Labor] جي ضرورت موجود هئي.
11.پر اڄ جي انفو ٽيڪنالوجي ۽ بايو ٽيڪنالوجي واري انقلاب کان پوءِ پورهيت جي جڳهه تيزي سان مشين وٺي رهي آهي. ڪميوٽر ٽيڪنالوجي، روبوٽ ٽيڪنالوجي، دنيا جا سڀ ڪم خودڪار ڪندي ويندي. 2050ع تائين انجنئير ۽ ڊاڪٽر به مشينون هونديون. ريسرچ به مشينون ڪنديون. صرف ٻن قسمن جا انسان مارڪيٽ ۾ رهندا هڪ اهو جنهن وٽ جديد ٽيڪنالوجي جو هنر هوندو. ٻيو اهو جيڪو مارڪيٽ ۾ خريداري ڪندو. [Consumer] باقي ڪنهن جي جڳهه نه رهندي.
12.هن وقت دنيا جي آبادي ست ارب آهي. ملٽي نيشنل بلينرز ڪمپينين [Globalists] جي مافيائن جو ارادو آهي ته دنيا جي آبادي کي گهٽائي اڌو اڌ ڪيو وڃي. ڇو ته هاڻي ان ماڻهو جي ضرورت ناهي جيڪو شريف آهي، جيڪو ايماندار آهي. جيڪو ضمير جو سودو نٿو ڪري. جيڪو مارڪيٽ ۾ سٺو خريدار [Consumer] نٿو ٿي سگهي. ان کي جيئڻ جو حق ئي ڪونهي. هاڻي ڪلچر فطرت نه ڏيندي بلڪ مارڪيٽ طئي ڪندي. هاڻي رشتا مارڪيٽ طئي ڪندي. دنيا ۾ جيڪي ڪجهه آهي اهو وکر آهي. مارڪيٽ ۾ وڪبو. تنهن ڪري جيڪو نٿو وڪجي اهو لاتعلق [Irrelevant] ٿيندو، ڪنڊائتو ٿيندو. جيڪو دولت هٿ ڪرڻ جي ڊوڙ ۾ نٿو شامل ٿئي يا مقابلي جي ڊوڙ ۾ نٿو شامل ٿئي. اهو لاتعلق [Irrelevant] ٿيندو.
13.هاڻي زنده صرف اهو رهندو جيڪو “شيءَ” [Commodity] بنجي رهندو. تنهن ڪري طبقاتي ڪشمڪش جي جڳهه تي، زندگي ۽ موت جي ڪشمڪش رهندي.
14.گلوبل دنيا ۾ جادوئي حقيقت نگاري، هائپر ريئلٽي ۽ هائبرڊ ڪلچر جي پيدائش “Z”جنريشن جنهن کي ٽڪ ٽوڪ جنريشن به چيو ويندو آهي. اها عين مارڪيٽ جي ڪلچر مطابق آهي. جن وٽ رشتن جو تصور ناهي. جن وٽ فطرت جو تصور ناهي. جيڪي جنسي آلودگيءَ ۾ ماچيس جي تيلي وانگر جيئڻ ٿا، فاسٽ فوڊ کائيندي، گاڏيون فضول روڊن تي ڊوڙائيندي، زندگي جو جوهر وڃائي، ڪرمنل بنجي جيئن ٿا. جن کي موبائل ۾ مصروف رکيو ويو آهي. اهي دنيا کان لاتعلق آهن.
15. توهان سوچيو دنيا اڃا اڳتي ڪيڏانهن نڪري پيئي آهي؟ جڏهن ماڻهو اڏامندڙ لباس پائي گهمندو. جڏهن ڪارون روڊن تي هلڻ بجاءِ ختم اڏامڻ شروع ڪنديون يونيورسٽين ۽ ڪاليجن جو رواج نه رهندو. اسڪلڊ فيلڊس جا پنهنجا انسٽيٽيوشنز هوندا. جڏهن ماڻهو مشينن سان ڳالهائيندو. ماڻهو منجهه ماڻهو نه رهندو!!
16. پر اسان اڃا فيس بڪ تي ڏاڙهي پٽ ۾ مصروف آهيون، اسان اڃا ميڊيائي نان اشوز کي نٿا سمجهون، اڃا ڪوڙن ٺڳن کي عالم، اسڪالر سمجهون ٿا.
اسان کي خبر آهي ته سنڌ جا سياستدان ۽ وڏيرا، دنيا جي تبديلي کان واقف ناهن هو لاتعلق آهن، دنيا جي تبديلين کان، ڇو ته دنيا جون مافيائون اهو ئي چاهين ٿيون ته، ڪوبه دنيا کان واقف نه هجي صرف لاتعلق هجي،
پنهنجي ماڻهن کان،
پنهنجي قوم کان،
پنهنجي رشتن کان،
پنهنجي علم کان،
سچ کان ۽ ضمير کان.
لاتعلق هجي