مارڪيٽ يا انسان
گلوبل دور ۾ ٽي اهم مسئلا اڀرندا
1. هڪ ته حد کان وڌيڪ آدم شماري جو فطري صد باب ٿيندو،پوءِ اهو بيمارين جي شڪل ۾ ٿئي يا جنگ جي صورت ۾،
2. ٻيو ته انسان ادارن جي تعليم ۽ ڊگرين جي حصول مان نڪري ويندو، صرف لياقت، صلاحيت ئي کيس ڪم ايندي، باقي پي ايڇ ڊي، هيرا ڦيري ڪندڙ ريسرچ پيپر اتي ئي پيا هوندا،
3. ٽيون انسان اڻ ڇهندڙ معاشيات[Speculation/ Virtual-Economy ] جي دنيا ۾ داخل ٿي ويندو.سڀ کان وڌيڪ خطرناڪ اڻ ڇهندڙ معاشيات مذهبي هوندي، ماڻهو روحانيت به وڪڻندا، روحانيت جا دڪان خود خريدار ٺاهي ڏيندا.
جادوئي دور [Digital/Virtual] جي شروعات ٿي چڪي آهي، جنهن جو زمان ۽ مڪان نه هوندو. جديت پڄاڻان [Post-Modernity] ته هڪ صورتحال آهي، جنهن کي بيان ڪري ,مسقبل جي ايندڙ خطرن کان آگاهه ڪريون ٿا. ان ۾ منفي يا مثبت سوچ جي ڳالهه ناهي. ڇو ته انهيءَ دور جا طريقا مڪمل ابتڙ هوندا، انهيءَ ڪري هر ماڻهو انهيءَ دور جي ايندڙ طوفان کي ڏسي پريشان آهي- زندگي جي هر شعبي ۾ وڏي اٿل پٿل ٿي رهي آهي.اها سڀ ايندڙ تبديلي جي تياري آهي، جو گلوبل دنيا ۾ موجود غبار آهستي آهستي ختم ٿي ويندو،
هڪ اهڙي دنيا نروار ٿيندي جنهن ۾ ماڻهو مشين هوندو، پنهنجو هنر ڏيکاري پنهنجي روزي ڪمائيندو. اهي ڪتاب، اها پاڪستاني ريسرچ، اتي ئي پئي هوندي، توهان ٿورو غور ڪريو اسان جي قوم پرست سياست ختم ٿي ويئي ڇو ته اسان مان قومي سوچ موڪلائي ويئي، اسان مان اجتماعي سوچ موڪلائي ويئي، اسان انفرادي مفاد لاءِ ڪجهه به ڪري سگهون ٿا، هاڻي اسان صرف ڪلچرل گروهه جي طور تي سڃاتا وڃون ٿا. آهستي آهستي اهو ڪلچر انهيءَ نسل سان گڏ ختم ٿي ويندو،
گلوبل معاشيات دنيا جي سياست بدلائي ڇڏيندي، قومي يا اجتماعي سوچ سان گڏ ,انساني ماڻ ماپا ختم ٿي ويندا، ٻوليون ختم ٿيڻ لڳنديون جڏهن دڪان بند ٿيڻ وارو هوندو آهي ته دڪاندار مال جيئن تيئن ڪري سستو ڪري وڪڻي جان ڇڏائيندو آهي، اسان جي موجوده نظام جو دوڪان بند ٿي رهيو آهي، هن وقت هر جڳهه تي مافيا موجود آهي استادن کان وٺِي بيوروڪريسي ۾ سياست کان وٺي عالمي منڊِي ۾. مافيائون مارڪيٽ ۾ ماڻهن کي ڪلاسيفاءِ ڪري رهيون آهن، امير ماڻهن جا ملڪ الڳ، امير ماڻهن جون رهائش جون ڪالونيون الڳ، غريب ماڻهو بٺي جو کاڄ ٿي ويندو( (Gated - Communities
گلوبل مارڪيٽ دنيا تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ جنگ جي شروعات ڪندي، اهو نٿو چئي سگهجي ته اها جنگ جي شڪل ڪهڙي هوندي؟ وائرل جنگ هوندي يا بايولاجيڪل جنگ هوندي، يا وري ائٽمي جنگ هوندي، پر دنيا هن صدي ۾ هڪ خوفناڪ جنگ مان ضرور گذرندي،
ٻئي طرف اڻ ڇهندڙ معاشيات ايترو ترقي ڪندي [ Digital-World] جو ماڻهو بئنڪاري ڊجٽ تي ڪندا، سودي بازي اسمارٽ فون ڪندي، سڀ کان وڌيڪ خطرناڪ اڻ ڇهندڙ معاشيات مذهبي هوندي، ماڻهو روحانيت به وڪڻندا، روحانيت جا دڪان خود خريدار ٺاهي ڏيندا، ۽ وري سودو به انهيءَ دڪان تان پاڻ وٺندا، اهو دور ويو جڏهن ملا لولا پني کائيندو هو هاڻي ملا مرسڊيز ۾ گهمن ٿا، وڏين هوٽلن تي کاڌا کائن ٿا، دنيا گهمن ٿا، سندن مافيا ايتري خطرناڪ آهي جو توهان هنن جي خلاف ڪو به احتجاج نٿا ڪري سگهو.
ائڊورٽائيزنگ يعنيٰ مشهوري جي دنيا توهان جا حواس ختم ڪري توهان کي بدحواس ڪندي، دنيا جو هر ڪوڙ ايڏو ته ديدادليري سان ۽ سائنسي طرح پيش ڪيو ويندو جو توهان انهيءَ تي ضرور اعتبار ڪندا، نه ڪندا ته توهان جي زال يا ٻار توهان کي انهيءَ تي ايمان آڻڻ لاءِ چوندا.
پر 21 صدي جو نسل جڏهن توهان کان پوءِ جيڪا جڳهه ولاريندو، اهو انهن سڀني شين کان واقف نه هوندو. تصور ڪريو جيڪو نسل هاڻي موبائل تي دنيا جي هر عمل کان پرائمري ۾ واقف ٿيو وڃي اهو جڏهن جوان ٿيندو ته ڇا ٿيندو. ان وٽ احساس ذميداري ڪهڙي هوندي؟ ان وٽ قدر ڪهڙا هوندا؟بلڪل اڪيلو، کوکلو نسل، رشتن کان عاري، فاسٽ فوڊ کائيندي، ماچيس جي تيلي وانگر شر شر ڪندي وسامندو ويندو. انهيءَ سڀ عمل جي شروعات ٿي چڪي آهي،
گهڻا دوست چون ٿا ته اها منفيت آهي، دنيا جو ٻيو پاسو ترقي ڪري رهيو آهي، ماڻهو سائنسي ترقي مان سرفراز ٿي رهيو آهي، ماڻهو کي سهولتون ملي رهيون آهن، ذات پات پات جو ڀيد ڀاءُ به ختم ٿي رهيو آهي، عورت آزادي ماڻي رهي آهي، هر ماڻهو کي اڳيان وڌڻ جا موقعا ملي رهيا آهن، ٽيڪنالوجي جا فائدا انسان ڏانهن منتقل ٿي رهيا آهن، اڳ ماڻهو ڪاري ڪامڻ ۾ مري ويندو هو، پر هاڻ علاج اچي ويا آهن، روڊ رستا ٺهن پيا اسان جو نوجوان دنيا مان تعليم پرائي پيو. مايوس نه ٿيو، مايوسي کان خوابن جي اونڌاهي ڀلي آهي،
بلڪل توهان صحيح ٿا چئو ڪئنسر کاڌل جسم کي رلي ۾ ويڙهي سمهي پئو ۽ چئو ته اسان اميد پرست آهيون، يا ڪرپشن ۽ ناانصافي جا شڪار ماڻهو گهر ۾ ويهي رهن چون ته اسان جو بدلو الله وٺندو، بيماري کي بيماري مڃڻ ۽ ان تي ڳالهائڻ کي مايوسي سمجهيو وڃي ٿو.
انهن فائدن کان ڪير به انڪار نٿو ڪري، پر سوال آهي هڪ دور مان نڪري ٻئي دور ۾ وڃڻ جو هڪ زمان ۽ مڪان مان نڪري ٻئي ۾ داخل ٿيڻ جو، انهيءَ سڄي عمل ۾ اسان ڇا وڃائينداسين ۽ ڇا حاصل ڪنداسين.
توهان چوندا ته اهو ته سڀ ڪجهه هاڻي ئي ٿي رهيو آهي، پر ترسو توهان جو آخري نسل اڃا ساهه کڻي پيو، جنهن موسمون ڏٺيون، جنهن نظريا ڏٺا، جنهن ادب پڙهيو، جنهن سچ ۽ ڪوڙ جي جنگ به ڏٺي، جنهن پيار، روايتون، محبتون ڏٺيون، جنهن مهمان نوازي به ڪئي، جنهن نِياڻي ست قرآن جو تصور ٻڌو، جنهن عورت کي برقعي ۾ به ڏٺو، جنهن ڪورٽن ۾ انصاف به ٿيندي ڏٺو، جنهن دنيا جا وڏا ليڊر به ڏٺا
اصل مسئلو وري به انسان جو آهي جيڪو مادي ترقي جي انبارن ۾ پاڻ کي ڪٿي ڳوليندو؟سوال اهو آهي ته ڇا ايندڙ دنيا موجوده دنيا کان وڌيڪ خوبصورت ٺاهي سگهجي ٿي؟ يا هي دور حرف آخر آهي.
سوال اهو ئي ساڳيو آهي ته
ڇا اسان هن دنيا مان مطمعن آهيون، يا دنيا جي ترقي ۾ انسان جو زوال لازمي آهي،
ڇا ڪا اهڙي دنيا نٿي ٺهي سگهي، جنهن ۾ مادي ترقي سان گڏ, انسان جي به ترقي ٿئي،
جنهن ۾ ڪو به خطرو نه هجي، انسان مڪمل طرح انساني سماج ۾ ساهه کڻي؟
ڇا مادي ترقي مارڪيٽ جي بجاءِ انسان لاءِ وقف نٿي ٿي سگهي،
ڇا عورت جي آزادي مارڪيٽ جي وکر بنجڻ کان بغير نٿي ٿي سگهي؟
مارڪيٽ يا انسان سوال وري به اهو ساڳيوآهي