ائبنارملٽي ڏانهن وڌندڙ گلوبل دنيا Dystopia
اتي اها به ترقي نظر آئي آهي ته دنيا ۾ گذريل پنجن سالن دوران وڌ ۾ وڌ جنهن شيءَ جي مارڪيٽ ۾ گهرج وڌي آهي، اها نفسياتي دوائن جي آهي. سائڪاٽرسٽ چون ٿا ڪو وقت هو اسان کي ڪير پڇندو به نه هو، اسپتالن ۾ اوٻاسيون ڏيئي وقت پاس ڪندا هئاسين. پر هن وقت وڌ ۾ وڌ مصروف نفسياتي ڊاڪٽر آهي،هن وقت ٽيئن نمبر تي دنيا ۾ نفسياتي بيماريون آهن 2021ع تائين دنيا ۾ ٻيو نمبر وڏي بيماري نفسياتي بيماري هوندي.
گلوبل دنيا جيڪا وڌ کان وڌ شيءَ ڦهلائي آهي- اها ائبنارملٽي آهي.ائبنارملٽي جا هونءَ ته ڪيترائي سبب آهن پر هتي اسان گلوبل دور جي سببن تي ويچارينداسين.
[1] گلوبل دنيا جي هر ماڻهو کي خبر آهي ته مستقبل ۾ ماڻهن لاءِ سڀ کان وڏو مسئلو روزگار جو هوندو، ڇو ته نئين ٽيڪنالوجي جديد روبوٽس آڻي رهي آهي، جيڪي ماڻهن جي جڳهه تي ڪم ڪندا. نتيجي طور عام ماڻهوءَ کان روزگار کسجي ويندو، روزگار جي تلاش هن وقت سڄي دنيا لاءِ اهم مسئلو بڻجي سامهون آئي آهي. نتيجي طور انهيءَ مسئلي جي اهميت به ايتري وڌي آهي جو دنيا ۾ روزگار لاءِ ماڻهو چاپلوسيون ڪن ٿا، بي ضميرا ٿين ٿا، وري گهڻيون ڇوڪريون پنهنجي جسم جو نماءُ ڪندي يا عزت جي برعڪس روزگار حاصل ڪن ٿيون. اهي اڳتي هلي اهڙا ماڻهو ائبنارمل ٿي وڃن ٿا. ڇو ته صلاحيت جو فقدان کين هميشه ٻين جي آڌار تي زنده رکي ٿو. انهيءَ سلسلي ۾ اڳتي هلي آمريڪا ۾ 47 سيڪڙو انڊيا ۾ 77 سيڪڙو روزگار ختم ٿي ويندو. دنيا ۾ ڪجهه ملڪ انهيءَ سلسلي ۾ هاڻي کان پلاننگ ڪري رهيا آهن. پنهنجي معاشي وسيلن جي ڪٿ ڪندي، هو مستقبل لاءِ سوچين پيا. پر گهٽ ۾ گهٽ اسان جو ملڪ انهن ملڪن مان ناهي، جتي مستقبل ته ڇا، پر حال لاٰءِ به ڪا سوچ ناهي.
[2] 2000ع تائين، مغربي سياسي اڳواڻ ۽ جديديت پڄاڻان جا حامي، هنبوڇيون هڻندا هئا ۽ کل جهڙا بيان ڏيندا هئا. ته گلوبل دنيا ۾ ايتري ترقي ٿيندي جو اربين روزگار جا ذريعا پيدا ٿيندا، ماڻهن جي زندگي جو معيار بلند ٿي ويندو، پر 2008ع ۾ بل ڪلنٽن پنهنجي آخري صدارتي خطبي ۾ هڪ وڏي معاشي بحران جي ڳالهه ڪئي هئي. جنهن ۾ ترقي يا آفته ملڪن ۾ 70 لک ماڻهو بي روزگار ٿي چڪا هئا. خليج ۽ عرب ملڪن ۾ اها اٿل پٿل اڃا وڌيڪ نظر آئي،“ جنهن جو اثر پاڪستان جهڙن غريب ملڪن تي تمام گهڻو ٿيو، جو لکين ماڻهو ملڪ موٽڻ تي مجبور ٿيا. گهڻن کي عرب ملڪن ۾ پگهار ملڻ بند ٿي ويو.
[3] گلوبل مارڪيٽ ڪجهه نوان سياسي اصطلاح متعارف ڪرايا، جن ۾ فري مارڪيٽ، سياسي نيو لبرل ازم، ساختيات پڄاڻان فيمينزم، يوني پولر جنس، مذڪر مونث جي تصور کان بغير سماج ۽ معاش وغيره.
جنهن بنياد تي مارڪيٽ جو عمل دخل زندگي جي هر شعبي ۾ ايترو وڌيو جو. ماڻهو پنهنجو زمان مڪان وڃائي ويٺو.ماڻهو زمان و مڪان کان بغير نارمل رهي نٿو سگهي، مثال اوچتو توهان سمهي اٿيا توهان فورن گهڙيال يا واچ ڏسو ٿا ته وقت ڪيترو گذريو آهي، جي توهان کي ڪو وسيلو نه ملي جو وقت معلوم ڪري سگهو ته توهان پريشان ٿي پوندا، وري ٻيو مثال توهان کي اکيون ٻڌي ڪنهن اهڙي جاءِ تي پهچائجي ته توهان پهرين فرصت ۾ اها ڳالهه معلوم ڪندا ته هي علائقو ڪهڙو آهي؟ توهان ڪٿي موجود آهيو، پر جي معلوم ٿي نه سگهي ته توهان پريشان ٿي پوندا.
اهڙي طرح جديديت پڄاڻان پنهنجي زمان مڪان کان ڪراس ڪندي اڳتي نڪري ٿي جنهن ڪري بيهڪ ناهي، ماڻهوءَ جو ذهن هڪ وقت ۾ هڪ مڪان سان وابسته ٿيندو آهي. جنهن ڪري کيس سندس زندگي سمجهه ۾ ايندي آهي، حال، ماضي ۽ مستقبل کي سمجهي سگهندو آهي، پر هن دور ۾ هڪ وقت ۾ ڪيئي صديون سمايل آهن ۽ مڪان گم ٿيو وڃي. نتيجي طور ماڻهو ائبنارمل ٿيو پوي. ان کان پوءِ سماجي قدر ختم ٿي ويا، ماڻهن کي خبر پئي ته چاپلوسي جون نعمتون ڪيتريون آهن، منافقيءَ جو سڪو دنيا ۾ اهم بنجي ويو.هر ماڻهو کي خبر پئجي ويئي ته هو هڪ وکر آهي مارڪيٽ ۾ وڪجي سگهي ٿو، جنهن جي بدلي هو ڪجهه به ڪري سگهي ٿو يا ڪرائي سگهي ٿي. نتيجي طور ماڻهو جو جوهر نڪري مارڪيٽ ۾ اچي ويو. ماڻهو پاڻ صرف مشين بنجي ويو. روح کان ويڳاڻو ٿي ويو، اهڙو ماڻهو ائبنارمل نه ٿئي ته معجزو چئبو.
انهيءَ سان گڏ دنيا جي تيز ٽيڪنالوجي زمان مڪان کي گم ڪري ڇڏيو، توهان دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ سيڪنڊن ۾ رابطو ڪري سگهو ٿا، رات ڏينهن جو فرق ختم ٿي ويو مارڪيٽ معاش 24 ڪلاڪ کليل رهي ٿي. توهان ڪا به اليڪٽرونڪ يا ڪمپيوٽر ٽيڪنالوجي ۾ شيءَ وٺو، ٻي ڏينهن انهيءَ جو قدر بدليل هوندو، ڪا ٻي شيءَ اچي چڪي هوندي، روزانو جي حساب سان نئين ٽيڪنالوجي مارڪيٽ ۾ اچي ٿي، جنهن ڪري ڪا به شيءَ ڪٿي رڪجي نٿي جو سندس اهميت يا قدر جو ڪاٿو ڪري سگهجي، اڄ جي مارڪيٽ ۾ صبح ۽ شام جا قدر الڳ الڳ آهن. اهڙي طرح ماڻهو جي اهميت، رشتن جي اهميت به لمحن ۾ بدلجڻ لڳي آهي. اهڙي ترقي ۽ تبديلي دنيا کي ائبنارمل ڪري ڇڏيو آهي. ياد رکڻ گهرجي ته ماڻهو لکين سالن جي ارتقائي سلسله عمل ۾ پيدا ٿيو آهي، جنهن جا لکين سال فطري تبديلي مان گذريا آهن، پر اوچتو جڙتو تبديلين ماڻهو کي وائڙو ڪري ڇڏيو آهي. نتيجي طور ماڻهو جي حالت اها آَهي جو اوچتو روشنيءَ جي تيز سندس ڏسڻ جي قوت کي ختم ڪري ڇڏي ٿي ۽ ماڻهو منجهي بيهي رهي ٿيو، بلڪل اهڙي ائبنارملٽي ماڻهن ۾ پيدا ٿي رهي آهي.
[4] مارڪس چيو هو ته مزدور پيداوار کان لاتعلق ٿئي ٿو، پيدا پاڻ ڪري، محنت مزدوري پاڻ ڪري پر پنهنجي ئي ٺاهيل شين کان لاتعلق هئڻ ڪري ويڳاڻو ٿي وڃي ٿو. بلڪل اهڙي طرح هاڻي هر ماڻهو مارڪيٽ جي شين جي ڀرمار، ۽ تڪڙي تبديلي۽ شين جي تيز وهڪري ۽ روز جي ايجادن ۽ دريافتن مارڪيٽ کي سينگاري ته ڇڏيو آهي، پر ماڻهو جو واسطو شين سان ڪجهه ڏينهن جو به نٿو رهي، گهڻن ماڻهن کي مارڪيٽ ۾ نيون آيل شين جي خبر به ناهي جي خبر آهي ته استعمال نٿو اچي، وري جي خريد ڪري استعمال ڪن ٿا ته ٻي ڏينهن نئين ٽيڪنالوجي اچي وڃي ٿي، اهڙي طرح ماڻهو وري به پيداوار کان لاتعلق رهي ٿو، اها ويڳاڻپ ماڻهو کي ائبنارمل ڪري ٿي.
[5] بنيادي طرح سماجي طور قدر ۽ رشتا ماڻهو کي نارمل رکندا آهن، ڄمڻ کان مرڻ تائين ماڻهو رشتن ۽ قدرن ۾ جڪڙيل هوندو آهي، ماءَ جو پنهنجو قدر ۽ ڪلچر آهي پيءَ، ڀيڻ،ڀاءَ وري دوست، سنگت پاڙو اوڙو، ڪي رشتا، روح وارا آهن ڪي رشتا سلام دعا وارا آهن، ڪي سڃاڻپ وارا آهن، ڪي رت جا رشتا آهن جن جا پنهنجا قدر ٿين ٿا. جيڪي سماج ۾ صدين کان هلندا رهن ٿا، پر اڄ جي دور ۾ رشتا ختم ٿي ويا آهن.
ٻاهر جي دنيا ۾ اسان ٻڌندا هئاسين ته رشتا ختم ٿي چڪا آهن پر هاڻي اسان وٽ صورتحال اها ٿي رهي آهي، والدين اولاد کي وقت نٿا ڏين، سندن زندگيءَ ۾ حصيداري ڪري ڏک ۽ سک ۾ شامل نٿا ٿين. اولاد ٻاهر جي سنگت ڳولي ٿو، نتيجي طور بگڙي وڃي ٿو. اڪثر والدين پنهنجن ٻارن کي مهانگيون شيون وٺي ڏيندا آهن، موبائل، گاڏي، سندن ڪمرا سينگاريل، اي سي پر ٻارن سان ٻه پل گذارڻ لاءِ تيار ناهن.
[6] اڪثر رشوت جي پئسن سان پنهنجي ٻارن کي وڏين يونيورسٽين ۾ پڙهائي انهن کي وڏن عهدن تي پهچائيندا آهن. پر اهي ٻار احساسن، جذبن ۽ روح کان عاري هوندا آهن. توهان اڪثر ڏٺو هوندو، ڊاڪٽر، واپاري، انجنئر يا آفيس جا ماڻهو مڪينڪل ۽ مشين وانگر وهنوار ڪندا آهن، جنهن جو سبب اهو ئي آهي ته انهن کي ماءُ پيءُ جو پيار نه مليو رشتي جي دنيا ۾ اڪيلا رهجي ويا. اهڙي طرح خاندان ٽٽي رهيا آهن، طلاقن جي شرح وڌي رهي آهي، ماڻهو ٿوري ڳالهه تي قتل غارت ڪن ٿا، جنهن جو بنيادي سبب ائبنارملٽي آهي،
[7] هڪ وڏي نفسياتي بيماري يروشلم سينڊروم آهي، جنهن ۾ ماڻهو مذهبي سحر ۾ اچي توازن وڃائي ويهندو آهي، پاڪستان ۾ خاص طور سان طالبان ڪلچر جڏهن پروان چڙهيو ته هيءَ بيماري عام ٿي ويئي.
گلوبل دنيا پنهنجي زوال ڏانهن تيزي سان وڌي رهي آهي، ڇو ته اڳ جاهل اڻ پڙهيل هوندا هئا. چريا انفرادي طور ڪجهه ماڻهو هوندا هئا. پر هاڻ اجتماعي طور سماج چريا آهن ( Mob-Mentality )، ۽ اجتماعي طور پڙهيل لکيل پي ايڇ ڊي جاهل آهن. ائبنارمل سماج ۾ ائبنارمل فرد پيدا ٿيندا آهن.
جديديت پڄاڻان هڪ اهڙو ائبنارمل دور آهي،جنهن لکين سالن جي ڌرتي جي تاريخ کي نيست و نابود ڪري ڇڏيو آهي.
هن دور ۾ گلوبل ائبنارملٽي پيدا ٿي چڪي آهي. جڏهن ته دنيا ۾ هر ماڻهو کي سندس زندگي آساني سان گذارڻ جو حق آهي نه صرف ماڻهو کي بلڪ جانورن، پکين، وڻن ۽ ٻوٽن جو به اوترو ئي حق آهي.
پر دنيا خطرناڪ استحصالين جي ور چڙهي ويئي آهي. ڪٿي معاشي ڏيوالپڻو نڪري چڪو آهي ته ڪٿي وري نظام ختم ٿي ويا آهن. دنيا لامرڪز ٿيندي وڃي. نظرين،قدرن ۽ رشتن کان عاري ٿي رهي آهي،
هن وقت سنڌ ۾هر قسم جي مافيا موجود آهي، دانشور مافيا، اديب مافيا، صحافي مافيا، سياسي ڪارڪن مافيا، پروفيسر مافيا، سيڪريٽريٽ مافيا، پوليس مافيا، ناڪا مافيا، وغيره پر توهان سڀني ۾ هڪ ڳالهه مشترڪ ڏسندا اها آهي ” منفيت“ (Negativity) توهان کي گهڻا ماڻهو صرف دشمني ڪندي نظر ايندا. هو سمجهن ٿا سندن جياپو صرف ٻين کي گهٽ ڪرڻ ۾ آهي، يا وري ٻئي کي ڪڍرائي اڳيان وڌي سگهجي ٿو.
بنيادي طور سنڌي سماج جي اندر اها ائبنارملٽي/Dystopia ڪجهه وڌيڪ نظر اچي ٿي. ڇو ته سنڌي سماج ۾ ڀڃ ڊاهه سڀ کان وڌيڪ ٿي آهي، ٻهراڙِي ۽ شهر جو فرق مٽجي ويو هاڻي سڀ گلوبل دنيا جو حصو آهن، سڀني وٽ قدر ختم ٿي ويا، اين جي اوز انهن کي ڌنڌي بازي تي به هيرائي ڇڏيو. هاڻي سڀ هڪ بيماري جو شڪار آهن. اها آهي Paranoid جي، جنهن ۾ فرد ٻئي کان خوف کائيندو آهي، لڳندو اٿس سڀ سندس دشمن آهن. تنهن ڪري جڳاڙ ڪريو، پاڻ کي مشهور ڪريو ته توهان کي ٻيا وڏي شخصيت سمجهن، جي توهان ۾ ٽيلنٽ ناهي ته ٻين جا پٽڪا لاهيو، ٻين کي فيس بڪ تي گاريون ڏيو. توهان وڏي شخصيت بنجي ويندا. اهو خفت هڪ ڇڙواڳ سماج جو قدر آهي، اها ائبنارملٽي ڏاڍي خطرناڪ آهي جيڪا گذريل پنجن سالن کان تمام گهڻي وڌي آهي،
سنڌي قوم جي هڪ ٻي ائبنارملٽي جيڪا دنيا کان نرالي آهي اها آهي،
اصل ڪم ڇڏي ٻئي جي ڪم ۾ مداخلت ڪرڻ ۽ پاڻ کي دانشور سمجهڻ، اها ائبنارملٽي عام آهي جيئن روڊ تي ابتي پاسي کان ڊرائيونگ ڪرڻ عام آهي يا لاڙ ۾ گٽڪو عام آهي، يا هڪ ڦيٿي تي موٽر سائيڪل هلائڻ عام آهي بلڪل ائين ٻئي جي ڪم ۾ ٽنگ اڙائڻ عام آهي. اصل ۾ اهي سڀ غير معمولي حرڪتون ائبنارمل آهن.
ڪجهه ماڻهو انهيءَ ڳالهه کي سمجهن ٿا. انهن ماڻهن جو فرض آهي ته سماج ۾ مثبت تبديلي لاءِ قدم کڻن گهٽ ۾ گهٽ منافقي ڇڏين. ڪوڙي کي ڪوڙو چون ۽ سچ جي کلي حمايت ڪن.دنيا اڃا ختم نه ٿي آهي، اڃا اميد ختم ناهي ٿي
جئسلميرياڻيون جڳ ۾، اڃا ڪي آهن،
وڃيو لـڱ لاهين، للاهه ڪارڻ لوڪ سين.