• ٿر جي انتظامي ۽ قدرتي طبعي ورهاست
ٿرپارڪر انتظامي طورته مٿين ڇهن تعلقن ۾ ورهايل آهي ، پرتاريخ ريگستان جي مصنف رائچند هريجن ٿر جي ريگستان جا ، اٺ قدرتي ڀاڱا لکيا هئا . اڳتي هلي هن علائقي ۾طبعي تبديلين کي نظر ۾ رکندي . ليکڪ حاجي محمد “ حاجن ” دل ، پنهنجي شاعري جي ڪتاب “ ٿر وڏو وستار،”۾ موجوده ٿر جي ڏهن طبعي ڀاڱن جو ذڪر ڪيوآهي، جيڪي هن علائقي جي موجوده طبعي حالتن موجب درست ڏسڻ ۾ اچن ٿا. انهن علائقن ۾ ، وڻن جي قد ، وڻن جي تعداد ، پاڻي جي ذائقي ، کوهن جي اونهائي وغيره جو ڪجهه قدر فرق آهي . انهي ڪري طبعي ڳالهين کي نظر ۾ رکندي انهن کي ڌار ڌار ورهائڻو ٿو پوي .اهي ڏه ڀاڱا هي آهن . 1. کائڙ 2. ڍاٽ 3. مهراڻو 4. ونگو 5. اونيهر 6. سامروٽي 7. وٽ 8. ڪنٺو 9. پائر 10. پارڪر .
1. کائڙ:هن ۾ سمورو ڏاهلي تعلقو اچي وڃي ٿو .جيڪو عمرڪوٽ ۽ ڇاڇري تعلقن کي ٽوڙي ٺاهيو ويو آهي .جنهن جو تعلقي هيڊڪوارٽر ڳوٺ کيمي جي پار ۾ آهي .هن حصي ۾اڪثر ڀٽون ننڍيون آهن ۽ سندن اوچائي به گهٽ آهي پر ڪجهه ڀٽون ڪٿي ڪٿي وڏيون به آهن. هن حصي ۾وڻن جو قد ننڍو آهي .وڻن جو تعداد به گهٽ آهي . سموري ٿر کان هن علائقي جا کوهه اونها آهن .هتي کوهن جي اونهائي ٽي سئو فوٽن کان به وڌيڪ آهي . پاڻي جو ذائقو ٺيڪ آهي . هن حصي جي زمين ۾ پوسل ۽ زرخيزيءَ گهٽ آهي ، انهي ڪري برسات تي هتي گهٽ گاه ڦٽندا آهن .
2. ڍاٽ : ٿر جي هن ڀاڱي ۾ پورو ڇاڇرو تعلقو اچي وڃي ٿو . ڇاڇرو شهر به هن علائقي ۾ آهي .ڍاٽ علائقي ۾ ، ڀٽون ، کائڙ جي علائقي کان ڪجهه قدر اوچيون آهن. پر ٿر جي ٻين علائقن کان ننڍيون آهن . پر ڪي چند ڀٽون وڏيون به آهن . جيئن ڇاڇري کان اولهه طرف سائين ڏني جي ڀٽ، جنهن جي چوٽيءَ تان 90 ڪلوميٽر پري هندستان جو ڇهوٽڻ جبل ڏسي سگهبو آهي . هن ڀاڱي ۾ پاڻي هيٺ آهي ۽ کوهه اونها آهن . هتي کوهن جو پاڻي پيئڻ ۾ ڳرو محسوس ٿئي ٿو .هتي به اولهه يا اتر طرف ٽي سئو فوٽ اونهاکوهه کوٽڻا پون ٿا . هتي زمين جي اندر پٿريلا تهه به هوندا آهن . هن علائقي جا اٺ مشهور آهن ، جن کي ڍاٽيءَ اٺ چوندا آهن . ڍاٽيءَ اٺ وزن کڻڻ لاءِ ۽ ٻني ٻاري جي ڪم جا ڏاڍا آهن . هن علائقي جي ميان عبدالحق نو تيرهي سر ايجاد ڪئي جيڪا کوهن ٻڌڻ ۾ استعمال ٿئي ٿي . هن ڀاڱي ۾ رهندڙ ماڻهن مان ڪي ماڻهو پاڻ کي ڍاٽيَ به سڏائيندا آهن .
3. مُهراڻو :هي علائقو اتر طرف ٿر جي ريگستان جي مهڙ ۾ آهي . ان ڪري کيس مهراڻو سڏيندا آهن . هن علائقي ۾ مٺي تعلقي جو اتريون ڪجهه حصو اچي وڃي ٿو. مٺي جو خوبصورت شهر به هن علائقي ۾ آهي .مهراڻي سان لڳ درياءَ جي قديم وهڪري جا به ڪجهه نشان آهن ، جيڪو اڳي هن ڀاڱي جي هڪ پاسي کان وهندو هو . هي علائقو به قديم تاريخي ماڳن سان ڀرپور آهي . هتي هڪ تاريخي ڳوٺ “نوهٽو ” به آهي جيڪوهتان وهندڙ قديم درياءَ جو پتڻ هو، ۽ وڏو واپاري مرڪز به هو . ٿر جا سگهڙ ٻڌائين ٿا ، ته لاکي ڦلاڻي جي زال مهرراڻيءَ به هن ڳوٺ جي هئي . هتي ڀٽون وڏيون آهن . هن ڀاڱي ۾ وڻ گهٽ آهن ، پرڪنڊي ، ڪرڙ ، ڪونڀٽ جا وڻ ۽ ٿوهرجا جهڳٽا سموري ٿر کان هتي وڌيڪ آهن .هتي جا کوهه کائڙ ۽ ڍٽ جي مقابلي ۾ گهٽ اونها آهن. انهن جو پاڻي کارسرو، پر پيئڻ جهڙو آهي .مهراڻي ۾ مٺو پاڻي گهٽ ملي ٿو .مهراڻي جا مهري اٺ مشهور آهن ، جن کي ٿر جا ماڻهو “ ڏيسي ” اٺ به چوندا آهن ، جيڪي سواري جي لاءِ ڪم ايندا آهن . هي اٺ ڏسڻ ۾ ڏاڍا خوبصورت آهن . ڀاڳيا ا هي اٺ شوق سان ڌاريندا آهن .
4. ونگو: هن ڀاڱي ۾ تعلقي ڏيپلي جو اتريون ۽ اولهه وارو حصو اچي وڃي ٿو. هن علائقي ۾ ڀٽون وڏيون ۽ وڌيڪ پکڙيل آهن. هتي وڻ وڏا ۽ زمين زرخيز آهي . انهي ڪري وسڪاري بعد هتي گاهه وڌيڪ ڦٽن ٿا . انهي ڪري هتي وسڪاري جي مند ۾ بيراج علائقي جا ماڻهو مال ڪاهي اچي رهي پون ٿا. پوءِ گاهه هئڻ تائين هتي ئي رهيا پيا هوندا آهن . هن علائقي ۾ کوهه گهڻو اونها ڪونهن انهن جو پاڻي پيئڻ جهڙو آهي . هتي زمين جي اندر ڪو به جابلو تهه ناهي. هن علائقي ۾ به قديم درياءَ جي ڪجهه وهڪرن جا نشان موجود آهن. هن علائقي ۾ درياءَ جي ڦٽل وهڪرن جي ڪنارن تي قديم آبادين جي آثارن جا به نشان آهن .جن بابت تحقيق ڪرڻ جي ضرورت آهي .
5. اونيهر: هي علائقو تعلقي اسلام ڪوٽ جو ڪافي حصو والاري ٿو. اسلام ڪوٽ جو شهر به هن علائقي ۾ آهي . هن علائقي ۾ ڀٽون وڏيون ۽ چوٽي واريون آهن . هتي ڏهر يعني ڀٽن جي وچ وارا سڌا آبادي لائق پٽ هيٺ ۽ اونها ۽ وڏي ايراضي تي پکڙيل آهن . انهي ڪري هن علائقي جا ماڻهو هن علائقي کي اونڏهر( اونهن ڏهرن وارو ) به سڏين ٿا . پوري ٿر ۾ اهڙا ڏهر ٻئي هنڌ ناهن . هتي وڻ وچولا آهن ۽ زمين وچٿري زرخيز آهي . هتي کوهه به وچٿرا اونها آهن ، جن جي پاڻي پيئڻ سان ڪڙاڻ محسوس ٿيندي آهي . هتي زمين جي اندر پٿريلا تهه به موجود آهن ، جيڪي تهه به تهه کوٽائي ڪندي ڏسڻ ۾ ايندا رهندا آهن . جن ۾ ڪجهه تهه سخت ته ڪجهه ڀرندڙ پٿر جا آهن.
6. سامروٽي :هن علائقي ۾ ڪجهه حصو تعلقي مٺي جو ۽ تعلقي ڏيپلي جو وچ وارو حصو اچي وڃي ٿو. ڏيپلي جو شهر به هن علائقي ۾ آهي . هن علائقي ۾ ڀٽون وڏيون ۽ اوچيون آهن . جنهن ۾ نرهوڙي کان اولهه ۽ ڳوٺ ننهائي کان اوڀر ۾ ٿر جي وڏي ۾ وڏي ڀٽ “ ٻانهياري ” به موجود آهي . هن حصي ۾ وڻ به تعداد ۾ گهڻا ۽ ساوا ڏسڻ ۾ ايندا آهن .هن علائقي جا کوهه گهڻو اونها ڪونهن. ڇاڪاڻ ته هتي زير زمين پاڻي مٿي آهي .هتي جي کوهن جو پاڻي ٿورو ڪڙاڻ مائل آهي ، پر پيئڻ جهڙو آهي . ٿر جي هن حصي ۾ لوڻ جا ڪيترائي سن ( ڍنڍون) آهن . ٿر جي هن علائقي ۾ ڪل 61 لوڻ جا سن آهن . جيڪي هن ريت آهن. 1. سائونگي جو سن 2. سڌوئي جو سن 3. پٻوپل جو سن 4. بگهاڙيو جو سن 5. هٿني جو سن 6. ڊاڀڙو جو سن 7. دونهائي جو سن 8. هاشم کوهي وارو سن 9. سارڻ جو سن 10. ڪتاني جو سن 11. ڊونڊڙي جو سن 12. کهنڊڙي جو سن 13. لاڏڪي جو سن 14. ڏگو بجير وارو سن 15. پلوپور جو سن 16. روهل جو سن 17. لسيو جو سن 18. گوڏانگڙي جو سن 19. ڪارويو جو سن 20. ڊگهاڙيو جو سن 21. چَڙيل جو سن 22.ڪيرلو جو سن 23. هٿرائي جو سن 24. کاري راهمان جو سن 25. ڳڀڻ جو سن 26. راڻويرو جو سن 27. سينگالو جو سن 28.ڊڳ جو سن 29. ڳالهائو جو سن 30. صابن کوهي جو سن 31. آمرنو جو سن 32. ڊاڙ جو سن 33. راهمڪي بازار وارو سن 34. سينگاريو جو سن 35. انڙجهڙ جو سن 36. گنگالس جو سن 37. ٻٽڙي جو سن 38. آڪلو جو سن 39. نرهوڙو جو سن 40. سگار جو سن 41. ڏيڙمون جو سن 42. ڪونئرليو جو سن 43. بُولي جو سن 44. تلو جو سن 45. وينگي جو سن 46. ڦلاڻي جو سن 47. منهيرو جو سن 48. ڇائوڇپرو جو سن 49. ڊاڀڙو پاڙها جو سن 50. ٻٽڙي ٺڪر جو سن 51 ترڪڻي جو سن 52. اوڍاڻو جو سن 53. ٻٽياڻو جو سن 54. سرنگهه وارو سن 55. جوجهريو جو سن 56. ٻنڌ هنگورجا سن 57. ڪنڍ و لنڊ جو سن 58. ڪهيارو جو سن . هن علائقي ۾ تاريخي لحاظ کان، سومرن جي دور جا ڪجهه ماڳ به آهن.
7. وٽ : هن علائقي ۾ تعلقي اسلام ڪوٽ ۽ ڏيپلي جو ڪجهه حصو اچي وڃي ٿو . هن ڀاڱي ۾ ڀٽون وڏيون آهن . هي علائقو سمنڊ کي ويجهو آهي . هتي کوهن جو پاڻي تانگهو آهي ، ڪٿي ته چند فوٽ کوٽڻ سان زير زمين پاڻي مليو وڃي . کوهن جو پاڻي ڪجهه قدرسٺو ۽ نه کٽندڙ آهي ، هتي کوهن تي ڀاڄيون وغيره ٿين ٿيون . هتي وڻن جو تعداد به سٺو آهي . جن ۾ ٿر جا ، گگرال ،ڦوڳ ، موراڙي، ٻائوري ، ۽ ڪانڪهه جا ناياب وڻ به شامل آهن . هن علائقي ۾ هيٺيان 15 لوڻ جا مشهور سن ( ڍنڍون ) آهن . جيڪي 1. ميڙو سن 2. ڇڇي ڍوڻي سن 3. ڀوتاڙو سن ( هي هندستان جي سرحد تي آهي ) 4. لسڙي سن 5. سوئاڙي سن . ( هن سن جي باري هتان جا جهونا ماڻهو چوندا آهن ته ، ڪنهن زماني ۾ لوڻ جي هن سن ۾ 100 سوئا اٺڻين جو وڳ غرق ٿي ويو هو ، انڪري هن سن تي سوئاڙي سن نالو پيو . ) 6. نبي سر لنجا سن 7. ٽيپاري سن ( هن سن مان گهڻي مقدار ۾ لوڻ ڪڍيو وڃي ٿو) 8. ڪانڱيڻي سن 9. گانگاڻ سن 10. ٻنڌڻا لس سن 11. جُهن جو سن 12. ڏيڻيون سن 13. تيراڙ سن 14. تُرڪڻي سن 15. ڏهنياري سن آهن . هن علائقي جوڳائو گيهه تمام گهڻو مشهور آهي، جنهن کي هتان جا ماڻهو “ کرتائي” سڏيندا آهن .
8. ڪنٺو : هي ڀاڱو تعلقي ننگر پارڪر جو اتر ۽ اوڀر وارو حصو والاري ٿو . هن علائقي ۾ ڀٽون پوريون پنيون آهن ، هتي آبادي لائق زرخير زمينون آهن . ٿر جي هن علائقي ۾وسڪاري وقت فصل ڀلا ٿين ٿا . هتي کوهه سئو فوٽن کان ويندي ڏيڍ سئو فوٽن تائين اونها آهن . کوهن جو پاڻي به ڪجهه قدر ذائقي ۾ سٺو آهي . هن علائقي ۾ پڻ زمين جي هيٺان پٿريلا تهه موجود آهن . هتي ڪٿي ڪٿي کوهن جي کوٽائي ڪندي ، سئو فوٽن تي هڪ ڪاري سخت پٿر جو تهه اچي ٿو. جيڪو ٽوڙڻ ۾ ڏاڍو مشڪل ٿيو پوي . ڪڏهن ڪڏهن اهو تهه ڪٽيندي هيٺ ڪريو پوي ۽ پاڻي وڏي قوت سان مٿي اچيو وڃي . پوءِ انهي کوهه جي پاڻي جو هيٺ تر نه هوندو آهي . جيڪڏهن ڪا شئي انهي کوه ۾ ڪري پئي ته ٻاهر نه ڪڍي سگهبي آهي . اهڙي کوهه کي“ ڊهه ڦاٽ کوهه” يعني ججهي پاڻيءَ وارو کوهه چوندا آهن . هن علائقي ۾ وڻن جو تعداد ٿورو آهي ، پر وڻن جو قد ڊگهو آهي. هتي ڄارين جا وڏا وڻ آهن . انهن ڄارين جا پيرونءَ تمام مٺا ٿين ٿا . جيڪي سڄي ٿر ۾ مشهور آهن .هتي برسات وسڻ بعد سڄو علائقو سرسبز ٿيو وڃي. هي علائقو ٿر جي قديم تاريخي ماڳن سان ڀرپور آهي . جنهن ۾ ستيڏهرا ، ماڳ وڏي تاريخي اهميت رکي ٿو .
9. پائر: هي علائقو تعلقي ننگر پارڪر جي اتر ، اوڀر طرف وارو حصو والاري ٿو . هن علائقي ۾ ڳوٺ کارسر کان اتر ۽ اوڀر ۾ ڪنڀاري ، ڀيما ويري ، ومڙي ، هستڙو ، هاڙهو ، جهڳليو ، گونگڙي ، گوندي ، ڇڇي گجو ، کاروڙو غلام شاهه جهونڊڻ ، ڪٻڙي ، ٽٻڻي ، مامچيرو ، سورينڀڙو ۽ ساڪر ويرو ، ڳوٺن وارو علائقو شامل آهي . هتي کارسر ۽ ساڪر ويرو ڳوٺن جي ويجهو جابلو سلسلي جون ٻه ڌار ڌار ٽڪريون به موجود آهن . هتي ڪجهه حصي ۾ ننڍيون ڀٽون به آهن . ڪجهه حصو سڌو ميداني به آهي هن علائقي جا کوهه گهڻا اونها ڪونهن ، سندن پاڻي به سٺو آهي . هن علائقي جون زمينون ڏاڍيون زرخيز آهن . وسڪاري بعد منجهن تمام سٺا فصل ٿين ٿا . برسات بعد هتي جي زمينن ۾ قسمين قسمين گاه پڻ ڦٽن ٿا . جن جو نظارو ڏاڍو فرحت ڏيندڙ آهي . ٿر جي هن پائر واري علائقي ۾ انگريزن ۽ سوڍن جي جنگ به لڳي هئي . ٿر جي هن علائقي ۾ به لوڻ جا 8 سن مشهور آهن جيڪي هن ريت آهن . 1. ڏنياري سن 2. ٽسينگڙي سن 3. ڪيريو دل سن 4. موکئي وارو سن ( لوڻ جي هن سن ۾ ست رنگو لوڻ ملي ٿو . برطانوي دور ۾ هن سن جي لوڻ کي زهريلو قرار ڏيئي ، لوڻ ڪڍڻ تي پابندي لڳائي ويئي هئي ، پر هينئر هن سن مان به لوڻ ڪڍيو وڃي ٿو. ) 5. ٻاراچ سن 6. ڇڇي سن 7. ومڙي جو سن 8. ٻرڙيو سن .
10. پارڪر: هي علائقو تعلقي ننگر پارڪر ۾ آهي ،ننگر پارڪر جو شهر به هتي ڪارونجهر جي هنج ۾ آهي . هن علائقي ۾ ڀٽون ناهن . سڄو ڪارونجهر جبل هن ڀاڱي ۾ اچيو وڃي . هتي ڪارونجهر جي جابلو سلسلي کان ڌار45 ٽڪريون پڻ موجود آهن . هتي کوهه اونها ناهن، هتي جي کوهن جو پاڻي مٺو ، سوادي ۽ پيئڻ لائق آهي . هتي زيرزمين جابلو تهه به ٻين علائقن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ آهن . هتان جي زمين ۾ ڪجهه قدر پٿرائون ريت به موجود آهي . پر زرخيز آهي . منجهس وسڪاري ۾ فصل سٺا ٿين ٿا . ڪارونجهر جبل ته عجائبات سان ڀرپور آهي . ڪارونجهرجبل ننڍين ۽ وڏين ٽڪرين جو جابلو سلسلو آهي . جيڪو بيضوي شڪل جي گولائي۾ پکڙيل آهي. جن جي وچ ۾ ماٿريون به آهن . انهي بيضوي شڪل ۾ پکڙيل ٽڪرين جي گولائي ڪي 24ڪلو ميٽر کان مٿي ٿا ٻڌائين ته ڪي وري 30 ڪلوميٽر ٿا چون . پر صحيح سروي نه ڪئي ويئي آهي. صحيح سروي ڪرڻ بعد اها ايراضي شايد وڌي وڃي. ڪارونجهر جبل جو جابلو سلسلو هيٺين ٽڪرين ۽ جبلن تي مشتمل آهي . هتان جا ماڻهو جبل يا ٽڪري کي ، جبل ، ٽڪري ، ڏونگري ، ۽ ٽئونڪ به چوندا آهن .1.تروٽ وارو جبل . 2. گهرٽيو وارو جبل ، 3. ٽونبڙيو وارو جبل، 4.چور جهول ٽڪر ، 5.هرڻا ويرا ٽڪري ، 6. ڪاري ڏيرا ٽڪر 7. شاهه جي ٽڪري 8. هرجي ويرا ٽڪر 9. ٻرواڙي ٽڪر 10. راٺن وارو ٽڪر 11. مور ٽڪري 12. ڪيري ناٿ ٽڪر 13. اونڌ وارو ٽڪر 14. پاتڻيون ٽڪر 15. ايرڻين واري ٽڪري 16. ماءُ ديوڙي وارو ٽڪر 17. انچليسر وارو جبل 18. مئو جو ٽڪر 19. پاڌرڙي وارو ٽڪر 20. ڀوڏيسر وارو جبل 21. سکپور وارو جبل 22. آڌيگام وارو جبل 23. ڀڪيي واري ٽڪري 24. گاڏرڙا جبل 25.گهوڙي وارو ٽڪر 26. چڻوٺيون وارو ٽڪر 27، گئومکي وارو ٽڪر 28. سارڌڙو وارو ٽڪر 29. ڀيم گوڏا وارو ٽڪر 30. گئوناٿ وارو ٽڪر 31.مرڙا سگي وارو ٽڪر 32. انڌاريو واري ٽڪري 33. امي جاڙا وارو ٽڪر 34. تيرٿيو وارو ٽڪر 35. ٽوڀڙيو واري ٽڪري 36. کاکرو جبل 37.. مٽي ويرو وارو ٽڪر38. کارو ڀيم سر وارو ٽڪر 39. نڙلو وارو ٽڪر 40. ٻاڙوڌرو وارو ٽڪر 41. تارا جهول وارو ٽڪر 42. ڏاڪڻيون واري ٽڪري .43. راتي ڌارا وارو ٽڪر 44. پيپلي جهارو وارو ٽڪر 45. ويلڙيو وارو جبل ( هن ٽڪر مان پاڻي جو چشمو نڪري ٿو ، جيڪو پاڻي کرٽئي جي مريض لاءِ اڪسير سمجهيو وڃي ٿو. ) 46. ڪوٺي واڙ وارو ٽئونڪ 47. کيجڙي ويرو وارو ٽئونڪو 48. گوٽي جي راءِ واري ٽڪري 49. ونو ويرا وارو ٽئونڪو 50.ٻڪڙيا واري ٽڪري 51. تڪيو وارو ٽئونڪو 52. چڪري واري چوٽي 53. آڏي جهول وارو ٽئونڪو 54. پانچي جي ماٿاري واري ٽڪري 55. گرڌاري ناٿ وارو ٽئونڪو 56. سينگڙا واري ٽڪري 57. ڪتا کن واري ٽڪري 58. کجور واري ٽڪري 59. سنگي واري چوٽي 60. گنگا ڀاڻ وارو ٽڪر 61. ڏوئي ٽئونڪو62. بيسا واڙي ٽئونڪو 63. جينجواڙي واري ٽڪري 64. ڌڄاڙو واري ٽڪري . 65. ٽوڀلو وارو ٽئونڪو 66. مگري واري ٽڪري 67. لنگهو ٽڪر 68. گوما وارو ٽڪر 69. مندر واري ٽڪري 70. ڪارا سنڌا وارو ٽئونڪو 71. لالي ٻائي واري ٽڪري 72. ٽاڍيو ٽڪر 73. ڀيل ڀيلاڙو جبل 74.چولڙي ٽڪري 75. اڪ جهارو ٽڪري ( هن ٽڪري تي اڪ جا ٻوٽا گهڻا ٿيندا آهن ). 76. ڏاڪڻين واري چوٽي 77. چندور پاساڙا ٽڪري ( هن ٽڪري تي چندور جو قيمتي وڻ ٿيندو آهي ) 78. تر کوڙيو ٽئونڪو 79. گهوڙ وارو ٽڪر 80. گڏکيءَ واري ٽڪري 81 . سونيويرا ٽڪري 82. آڏي ڍار وارو ٽڪر 83.وڏئو واري ڍار 84. روجهڙا ٽڪر 85. ٻنڌو ڳڙو جبل 86. گهوڙا ڪڳر واري ٽڪري 87. ٻاروجها ٽڪر 88. هوندرو ٽئونڪو 89. ڀيرٻ چٻ وارو ٽئونڪو ( هن ٽڪري تي چٻن جو آستان آهي ) 90. سلاڙو ٽڪر 91. گنگا ٻئوڻ واري ٽڪري 92. پالاڙو ٽڪر 93. ٻنڌل پاسا ٽڪر 94. ناٺيون جهارو واري ٽڪري 95. ڪارا ٽڪر 96. ڪان ڪجو ٽڪر ( هي تمام لسو ٽڪر آهي جنهن تي چڙهڻ مشڪل آهي ) 97. اٺن واري تري ٽڪر 98. وڏيو ٽڪر 99. ٻوڙ واري ٽڪري 100. آٻلي ڍار ٽڪري .( هن ٽڪري تي گدامري جا وڻ آهن ) 101. هيمڙي ماڙو ٽڪر 102. چڱي ڌار ٽڪري 103. هرمون جهارو واري ٽڪري 104. پوتليون ٽڪري 105. پکيئڙو ٽئونڪ 106. موڏو ٽڪر 107. ڪاسٻو ٽڪر 108. ڳجهن وارو پاساڙو ( هن ٽڪري تي ڳجهن جي رهائش جو قديم ترين ماڳ آهي ) 109. هنگوري ٽڪري .
ڪارونجهر جي سلسلي جي انهن سڀني ٽڪرين کي ملائي ڪارونجهر جبل سڏيو ويندو آهي . ڪارونجهر جي انهي جابلو سلسلي 109 ٽڪرين تي وسڪاري جي مند ۾ جڏهن برسات وسندي آهي ته ڪارونجهر جي وادين ۽ آسپاس جي علائقن ۾ برسات جو پاڻي ننڍڙين ندين ۽ وهڪرن جي شڪل ۾ وهي هلندو آهي . جنهن سبب هن علائقي جي زمين جي زرخيزي وڌي ويندي آهي، جيئن ڪارونجهر جي ڀر وارو علائقو ڪاسبو وڌيڪ زرخيز آهي . ڪارونجهر جي جبل تان وسڪاري جي لهندڙ پاڻي سبب زيرزمين پاڻي جي سطح به مٿي چڙهي ايندي آهي ، اهوئي سبب آهي جو ڪارونجهر ۽ ان جي آسپاس جي سموري علائقي ۾ کوهن جو پاڻي سموري ٿر کان وڌيڪ مٺو ۽ سٺو آهي . جيڪڏهن جديد رٿابندي سان پاڻي کي ذخيرو ڪري استعمال ڪيو وڃي ته هن علائقي مان وڌيڪ زرعي پيداوار حاصل ڪري سگهجي ٿي .
ڪارونجهر جبل ۾ ڏسڻ جهڙا 108 تيرٿ ۽ تاريخي به ماڳ آهن ، جيڪي وڌيڪ تحقيق طلب آهن . جن ۾ ساڙڌرو ، گئومکي ، انچليسر ( هي تيرٿ مٿانهين جاءِ تي آهي ، مٿي چڙهڻ لاءِ 99 ڏاڪڻيون ٺهيل آهن ) جهرڻو ، ٻاين جو ٻيسڻو ، ( هي هڪ ڳجهي غار آهي ، جتي سوڍن انگريزن سان جنگ دوران پنهنجي عورتن ۽ ٻارن کي لڪائي رکيو هو ) ويلڙيو جو چشمون ، تيرٿيو ، انڌي جي ويري ، انڌاريو اجواڙيو ، کوڙي جهارو ، ٻاڙ ڌڙو ، کاروڙو ، ماڏيوڙي ، گنگا ٻاڻ ، انڌاريو ، سيل ماتا ، چئو ويڙي ويري ، تڪيو ، چندن گڍ . ( سوڍن جي هن قلعي کي انگريزي فوجن توبن سان مسمار ڪري ڇڏيو هو ) ڀيم ڪن ۽ کارا جهارا چشمون وغيره وڌيڪ مشهور آهن . جيڪڏهن جديد بنيادن تي انهن جاين تي تفريحي سهوليتون مهيا ڪيون وڃن ته ، سياحت ذريعي پڻ هن علائقي ۾ ڪجهه قدر خوشحالي آڻي سگهجي ٿي . وسڪاري بعد هتي قسمين قسمين قيمتي جڙي ٻوٽيون پيدا ٿين ٿيون. ان کانسواءِ ڪارونجهر مان ماکي به وڏي مقدار ۾ حاصل ٿئي ٿي . جنهن ڪري اها چوڻي عام آهي ته “ڪارونجهر روزانو سوا سير سون پيدا ڪري ٿو.” يعني ڪارونجهر جبل مان روزانو سوا سير سون جي قيمت جيتري مختلف شين جي پيداوار حاصل ٿي سگهي ٿي . تازو کوجنا بعد اهو ظاهر ٿيو آهي ته ، سڄو ڪارونجهر جبل هڪ اعليٰ قسم جي سنگ مرمر(گرينائيٽ ) جو ٺهيل آهي . ڪجهه سالن کان هتي چيني مٽي جا ذخيرا به لڌا ويا آهن . انهي ڪري سوا سير سون جي بجاءِ سڄو ڪارونجهر سون آهي . ڪارونجهر جي ڏکڻ ۾ رڻ ڪڇ آهي . انهي پاسي لوڻ جا سن (ڍنڍون ) به آهن . زرخيزي کان مشهور وادي ڪاسبو به هن علائقي ۾ آهي . انهي کان سواءِ هن علائقي ۾ ڪارونجهر جي سلسلي جون ڪجهه ڌارننڍيون ۽ وڏيون ٽڪر ۽ ٽڪريون مختلف ڳوٺن جي ڀر ۾ پڻ موجود آهن . جن ۾ 1. کارسر واري ٽڪري 2. ساڪرويري واري ٽڪري 3. چڻيندا واري ٽڪري . 4. چوڙيو واري ٽڪري . 5. ڏينسي واري ٽڪري . 6. ووڙائو واري ٽڪري . 7. ڄام خان واري ٽڪري. 8. واڌڙائي واري ٽڪري . 9.ڏونگري واري ٽڪري . 10. راڻپور وارو ٽڪر ( هن ٽڪر وٽ پاڻي جو ڊئم به آهي ) .11. ڪاڙڪي واري ٽڪري . 12. ڍيڍ ويرو واري ٽڪري 13. پاڙو ڌري واري ٽڪري 14.ڪرهه ٽڪري 15. سانڪڙ ٽڪري 16.رتي ترائي واري ٽڪري 17. سيهڙيون واري ٽڪري 18. ڪاري ڏونگري 19. ساڏورس واري ٽڪري 20. ٻهراڻو ٽڪري 21. راڙڪوئو ٽڪري 22. آسالڙي ٽڪري 23. ڌڱاڻو ٽڪري 24. سوٽهڙن جي وانڍئي واري ٽڪري 25. کارڙيون ٽڪري 26.جنجهو ٽڪري 27. ٻوڙن وارو ٽڪر 28. ڪيريو ناڪو وارو ٽڪر 29. ڏاتي جي ٽڪري 30. ڌناگام واري ٽڪري 31. خاناڻي واري ٽڪري 32. رامجي جي وانڍيئي واري ٽڪري 33. وستي جي وانڍيئي واري ٽڪري 34. ڪپورڙي واري ٽڪري 35. مڪي واري ٽڪري 36. ندي جي وانڍيئي واري ٽڪري. 37.موڪڙيئي واري ٽڪري 38. راوتو جي وانڍيئي واري ٽڪري 39. آڏاڻي جو وانڍيو واري ٽڪري . 40.ڪوڙاسري واري ٽڪري 41. اوڪاڻي واري ٽڪري 42. کاروڙو واري ٽڪري 43. ڀڪي واري ٽڪري 44. ڏونگري مهراج واري ٽڪري . 45. رامسر واري ٽڪري . انهن مان 41 جابلوٽڪريون پارڪر واري علائقي ۾ آهن . باقي ٻه ٽڪريون کارسر واري ٽڪري ۽ ساڪر ويرو واري ٽڪري ٿر جي پائر واري علائقي ۾ آهن . جڏهن ته ڄام خان واري ٽڪري ۽ رامسر واري ٽڪري پائر ۽ پارڪر جي سرحد تي آهن .