• ٿر جا کوهه ۽ پاڻي جو مسئلو

ٿر جي تلائن ۽ تراين ۾ فقط برسات جي موسم ۾ مينهن جو پلرپاڻي ڪجهه وقت هوندو آهي، سو به ڪن خاص تلائن ۾ هوندو آهي . ماڻهو پنهنجي توڙي مال جي پيئڻ لاءِ کوهن جو پاڻي ڪم آڻين ٿا. کوهه به ڪٿي تانگها ته ڪٿي اونها، ڪٿي پاڻي کارو، ته ڪٿي ٻاڙو، ڪٿي ڪسارو ڪٿي مٺو، ڪٿي هاضمي دار ته ڪٿي وري پيئڻ سان دست ٿيو پون.ڪن هنڌن تي ، ساڳئي کوهه ۾ ٻن نمونن جو پاڻي ٿئي.انهن ۾ مٿان واري حصي ۾ زمين مان مٺي پاڻي جون نارون وهي اچن ، ۽ هيٺان پاتال مان وري کارو پاڻي ڳري هئڻ سبب تر وٺي بيهي ٿو ۽ مٺو پاڻي هلڪي هئڻ سبب مٿي اچي بيهي ٿو، جنهنڪري، مٿان اٺ ، ڏهه ڪوس پاڻي ڪڍبو ته مٺو پاڻي نڪرندو، ۽ پوءِ وري هيٺان کاروپاڻي نڪري ايندو آهي.ڏيپلي ۽ اسلام ڪوٽ تعلقن ۾ جتي ٿر ۽ پارڪرجو دنگ آهي، ان ڀاڱي کي “ وٽ ” چوندا آهن. اتي پاڻي تمام تانگهو آهي. ڏيپلي تعلقي ۾ هڪ ڳوٺ جي کوهه مان ڪُتو به پاڻي پي سگهي ٿو ، جنهنڪري ڳوٺ تي نالو ئي ڪتاني پئجي ويو آهي . وري ٻئي هڪڙي ڳوٺ جي کوهه مان ڪوبه وهٽ گوڏا کوڙي پاڻي پي سگهي ٿو . جنهن ڪري انهي ڳوٺ تي نالو ئي گوڏانگڙي.پئجي ويو آهي .عام طور تعلقي ڏيپلي ۾ ٽن پُرهن تي پاڻي آهي. کوهن جي اونهائي جي ماپ رسي ذريعي ڪئي ويندي آهي . ٻنهي هٿن ۾ رسي جهلي ٻئي ٻانهون کولي ڊگهيون ڪبيون آهن ، انهي جي وچ واري ماپ کي پرهه سڏبو آهي . پُرهه ۾ سراسري طور 5 فوٽ ليکبا آهن. سامروٽي واري سڄي علائقي ۾ 5 پُرهه اندر کوهه کوٽڻ سان پاڻي ملي وڃي ٿو .پارڪرواري علائقي ۾ 10 کان 15 پُرهه کوهه کوٽڻ سان پاڻي ملي وڃي ٿو ، ڪنٺي واري علائقي ۾ 20 کان 35 پُرهن تائين کوهه کوٽڻ سان پاڻي مليو وڃي ، ڍاٽ واري علائقي ۾ 40 پُرهن تائين کوهه کوٽڻ کان پوءِ پاڻي ملي ٿو . پر ڪن هنڌن تي ڪجهه وڌيڪ اونهائي تي به پاڻي ملندوآهي . ٿري ماڻهو ڏهن پرهن تائين اونهن کوهن کي ويري سڏين ، کوهن مان ڪن کوهن کي پار به سڏين ٿا . اهي پار 10 کان 15 پُرهن تائين اونها ٿين، ۽ انهن جو پاڻي مٺو ٿئي . 15 کان 20 پرهه اونهن کوهن کي ويرو سڏيندا آهن . ٿورين جڳهين تي کوهه کي واءِ به چون ٿا ، جيئن ويرا واءِ ، روحل واءِ ، وغيره . 20 پرهه کان وڌيڪ اونهائي وارن کوهن کي کوهه سڏيندا آهن . گڍڙي واري علائقي ۾ کوهه 60 پرهه اونها کوٽيا ويندا آهن . پر ڪٿي 60 پرهن کان به وڌيڪ اونها کوهه هوندا آهن . شاه لطيف رح اهڙن اونهن کوهن کي بير سڏيو آهي . جيئن :

بــيــر کــنــيـــائـــون بــر ۾ ، پــيــاريـــن پــهــون،
ســنــجــن ســاٺيــڪــن تــي ، وڏي وير وهــون ،
پــايو جــرجنڊن ۾، ڪــوڏان ڪــن ڪــهون ،
ڏيــنهان ڏينهن نئون ، مون ورهه ويڙهيچن جو .

وڏن شهرن ۽ڳوٺن ۾ زير زمين پاڻي جي اونهائي هن ريت آهي. گڊڙو شهر ۾ پاڻي 60 پرهه اونهو آهي . چيلهارشهر ۾ زير زمين پاڻي 30 کان 35 پرهن تائين اونهون آهي . مٺي ، اسلام ڪوٽ ۽ ڪانٽيو شهرن جا کوهه 18 کان 22 پرهه اونها آهن . انهن ۾ ڪي کوهه کارا ، ڪسارا آهن ، ته ڪي کوهه مٺا آهن . ننگر ۽ ويرا واهه شهرن ۾ 12 کان 16 پرهن تائين کوهه کوٽڻ سان پاڻي مليو وڃي . ۽ ڏيپلي شهر ۾ 3 کان 5 پُرهه کوهه کوٽڻ سان مٺو پاڻي ملي وڃي ٿو .ٿر جي کوهن جي تانگهائي جي اڀياس مان هن نتيجي تي پهچي سگهجي ٿو ته، ڏکڻ پاسي “ وٽ ” ۾ پاڻي تمام تانگهو آهي.پوءِ جيئن جيئن مٿي اتر-اڀرندي طرف ڏانهن وڃجي ٿو ، تيئن زير زمين پاڻي اونهو ٿيندو وڃي، تان جو گڍڙي واري علائقي ۾ 60 پرهه هيٺ کوهه کوٽڻ سان پاڻي ملندو آهي. سنڌ جي جاگرافي جي تاريخ جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته ، لکين سال اڳ ٿر واري ايراضي سمنڊ هيٺ هئي ، پوءِ قديم سنڌو درياءَ جي وهڪرن سرسوتي ، هاڪڙي ، پراڻ ، مهراڻ ۽ ٻين قديم دريائن جي وهڪرن جي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ سان ڪروڙين ٽن وهڪرن ۾ آندل ريت وڇائجڻ سبب سمنڊ جوپاڻي آهستي آهستي ڏکڻ طرف هٽندو ويو. ۽ وارياسو علائقو ٺهندو ويو .وري ڪئين صدين جي هوائن لڳڻ سان سمنڊ مان اٿندڙ لهرن سبب واريءَ جون ڀٽون ٺهنديون ويون ۽ پوءِ سنڌو درياءَ ريٽ جي چڙهڻ ڪري هٽندو ، پنهنجا وهڪرا تبديل ڪندي اولهه طرف وهڻ لڳو ، ائين ئي هن علائقي جي موجوده ڀٽن واري صورت بڻجي ويئي .انهي ڪري ٿر جي اتر واري زمين جي سطح مٿانهين آهي.۽ ڏکڻ واري زميني سطح هيٺانهين آهي .ٿر جي کوهن مان پاڻي ڪڍڻ لاءِ چمڙي جو رڱيل ڪوس ۽ ورت ( چمڙي جو رسي ) ڪم آڻبي آهي.اٺ ، ڍڳا ، ۽ گڏهه پاڻي ڇڪي ٻاهر ڪڍڻ لاءِ ڪم آڻبا آهن.

لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

ٿر جي لوڪ ڏاهپ ۽ سائنس