آمريڪا هڪ ڏورانهون ڏيهه...
جپان، هانگ ڪانگ، مصر، ترڪيءَ جهڙا ايشيائي ملڪ يا جرمني ۽ ڪينيا جھڙا يورپي ۽ آفريڪي ملڪ، اسان کان تمام گهڻو پري آهن. اهي وڏي فاصلي تي ضرور آهن، پر آمريڪا صحيح معنيٰ ۾ هڪ ڏورانھون ڏيھه آهي. سامونڊي نوڪريءَ دوران آئون پنھنجي هر جھاز جي ساٿين کي چوندو هوس ته رڳو نقشي تي ڪراچيءَ کان نيويارڪ (آمريڪا) تائين آڱر ٿي ڦيرائجي ته ان ۾ به محسوس ٿئي ٿو ته نيويارڪ ٻين بندرگاهن: ٽوڪيو، استنبول، منيلا، ممباسا، هئمبرگ جي مقابلي ۾ گهڻو ڏور آهي! هيلنسڪي يا آفريڪي کنڊ جا ڏورانھان ڏکڻ وارا بندرگاهه ڪيپ ٽائون، موپوتو، لئانڊا ۽ ڊڪار به ايترا پري نٿا لڳن. وڏي ڳالهه ته انهن تي پھچڻ دوران هر وقت ڌرتي ويجهي رهي ٿي ۽ رستي تان ڪيترائي بندرگاهه گذرندا رهن ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن ۾ اسان جو ڪم نه هجڻ ڪري، انهن ۾ جھاز کي لنگرانداز نٿا ڪريون، پر دل کي اهو ته ڏڍ آهي ته پنھنجي بيماري يا جھاز جي خرابيءَ جي صورت ۾ اسان پنھنجي جھاز کي انهن بندرگاهن ڏي مدد لاءِ يڪدم موڙي سگهون ٿا. ٻئي پاسي ڏٺو وڃي ته آمريڪا کنڊ نه فقط ڏورانھون آهي پر ان تائين پھچڻ لاءِ ٻنهي پاسن کان تمام وڏا سمنڊ، ائٽلانٽڪ ۽ پئسفڪ آهن.
يورپ، ايشيا ۽ آفريڪا کنڊ ته هڪ ٻئي جي نه فقط ويجها آهن پر ڪٿي ڪٿي هڪ ٻئي سان مليا به پيا آهن. اسان ڪراچيءَ کان ٽوڪيو، سنگاپور، لنڊن وغيرھ پنھنجي موٽرڪار ذريعي به پھچي سگهون ٿا، جيئن ڪراچيءَ کان ميرپورخاص، ملتان، تربت يا ڪوئيٽا پھچيو وڃون. ايشيا کنڊ کان يورپ اچڻ لاءِ باسفورس سامونڊي درياهه اڪرڻ لاءِ ان جي مٿان پل ٺھيل آهي. باسفورس ڳچي سمنڊ ترڪي جي شھر استنبول مان گذري ٿو. ڳچي سمنڊ (Strait) ان سوڙهي سمنڊ کي سڏجي ٿو جيڪو ٻن وڏن سمنڊن کي ملائي ٿو. ميڊيٽيرينن سمنڊ مان ’بحرِ اسوَد‘ ڪاري سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ اسان کي جھاز باسفورس سمنڊ مان گذارڻو پوي ٿو، جنھن جي مٿان اتاهيون پليون آهن، جيئن خشڪيءَ جي ٽرئفڪ: ڪارون، لاريون، ٽرڪون استنبول جي هڪ حصي کان ٻئي حصي ڏي اينديون وينديون رهن.
استنبول جو هڪ حصو ايشيا کنڊ ۾ اچي ٿو ته ٻيو حصو يورپ کنڊ ۾. جيئن مصر جو وڏو حصو ته ايشيا ۾ آهي، پر هڪ ننڍو حصو آفريڪا کنڊ ۾ به آهي. آفريڪا کنڊ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ مصر ذريعي پھچي ڪيپ ٽائون تائين وڃي سگهجي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪن ملڪن جا رستا اهڙا خراب آهن يا امن امان جي حالت يا پاڙي وارن ملڪن جا تعلقات اهڙا خراب آهن جو ماڻهو اتان لنگهڻ پسند نٿا ڪن. جيئن اسان ڪراچيءَ کان لاهور ۽ امرتسر کان ڪلڪتي ۽ اڳيان ڍاڪا، چٽگانگ تائين ته آسانيءَ سان پھچي سگهون ٿا، پر اڳتي ٿائلنڊ ۽ ملائيشيا پھچڻ لاءِ برما جو ملڪ رنڊڪ ٿو پيدا ڪري، جو اڄ ڪلهه اتي جون حالتون صحيح نه آهن. ٻي صورت ۾ ملائيشيا جي ڇيڙي واري شھر ’جوهور بارو‘ پھچي سنگاپور ٻيٽ تائين ڪار ۾ وڃي سگهجي ٿو، جو جوهور بارو ۽ سنگاپور جي وچ ۾ جيڪو سمنڊ آهي، ان مٿان ٻه ميل کن ڊگهي پل آهي، جيڪا ’ڪازوي‘ سڏجي ٿي. ڪن هنڌن تي ان قسم جون پليون نه آهن ته سمنڊ لتاڙڻ لاءِ سمنڊ هيٺان سرنگهون (Tunnels) آهن، يا وري انهن هنڌن تي ’فيريون‘ پئسنجر جھاز هلن ٿا، جن ۾ مسافرن سان گڏ موٽر ڪارون ۽ لاريون ته ڇا ٽرينون به چڙهيو وڃن ۽ هڪ ڪناري کان ٻئي ڪناري تائين پھچيو وڃن. جيئن هيلنسڪي (فنلينڊ) ۽ ٽالن (ايسٽونيا) جي وچ ۾ يا جپان جي بندرگاهه فڪوڪا کان ڪوريا جي بندرگاه ’بوسان‘ هلندڙ فيري (Ferry) جھازن ذريعي، جيڪا ڏينھن ۾ ٻه دفعا هلي ٿي ۽ وچ وارو سمنڊ ٽپڻ ۾ ٽي ڪلاڪ وٺي ٿي.
لنڊن کان باءِ روڊ ڪراچي ايندڙ به ٽنل يا پلين ذريعي يا فئريءَ ذريعي انگلش چئنل وارو سمنڊ جو حصو ٽپي فرانس اچن ٿا. ان بعد ترڪي جي شھر استنبول ۾ پھچي، پل ذريعي باسفورس سمنڊ اُڪري، ايشيا کنڊ واري استنبول ۾ پھچن ٿا. جتان پوءِ ترڪي جو ملڪ لتاڙي بارڊر واري شھر گوربلاغ(Gurbuloak) ۾ پھچجي ٿو، جيڪو ترڪيءَ جي ضلعي دوغوبايزيد (Doguboyazet) ۾ آهي. بارڊر جي ٻئي پاسي ايران جي صوبي مغربي آذربائيجان جو شھر بازرگان آهي. ترڪي جي شھر ’گوربلاغ‘ ۽ ايران جي بازرگان جي وچ ۾ لاهور ۽ امرتسر کان به گهٽ فاصلو، اٽڪل 6 ڪلوميٽر آهي، جيڪو بس يا ڪار 14 منٽن ۾ طئه ڪري ٿي. ياد رهي ته اسلام کان اڳ ايران ’پرشيا‘ سڏيو ويو ٿي، جيڪا هڪ تمام وڏي سلطنت هئي، جنھن جو خراسان وانگر آذربائيجان تمام وڏو صوبو هو. اڄ ڪلهه خراسان جو هڪ حصو افغانستان ۾ آهي ٻيو جيڪو ايران ۾ آهي تنھن جا به ٽي حصا ڪيا ويا آهن.، اتر خراسان، ڏکڻ خراسان ۽ رضوي خراسان جنهن ۾ مشهد آهي. اهڙي طرح آذربائيجان جو هڪ حصو الڳ ملڪ آذربائيجان آهي، جنھن جي گاديءَ جو شھر باڪُو آهي. آذربائيجان جو ٻيو حصو جيڪو ايران ۾ آهي، ان جا ٻه صوبا مشرقي آذربائيجان ۽ مغربي آذربائيجان آهن.
ترڪي کان باءِ روڊ ايران جي صوبي مغربي آذربائيجان ۾ اچڻو پوي ٿو، جتان پوءِ ايران جا ٻيا صوبا: زنجان، حمدان، مرڪزي، اصفھان، يزد ۽ ڪرمان لتاڙي آخري صوبي سيستان بلوچستان ۾ اچجي ٿو، جنھن جو بارڊر پاڪستان واري بلوچستان صوبي سان مليل آهي. اهو ٽپي ڪوئيٽا اچجي ٿو، جتان پوءِ لاهور، ڪراچي يا پشاور ڏي وڃي سگهجي ٿو.
مٿي ايران جو ترڪيءَ جي ڀرسان واري شھر بازرگان لکندي ياد آيو ته بازرگان نه فقط شھر جو نالو آهي، پر ايرانين جي ذات به آهي، جيئن اسان وٽ ’ڌڱاڻو بوزدار‘ شھر جو نالو آهي ته ذات به... جيئن سنڌي ’پنھنجي اخبار‘ جو نيوز ايڊيٽر جاويد بوزدار يا پنجاب صوبي جو وزيراعليٰ عثمان بوزدار. ايران ۾ بازرگان ذات جا ڪيترائي ماڻهو مشھور ٿي گذريا آهن، جيئن مھدي بازرگان، جيڪو 1979ع ۾ امام خمينيءَ جي اسلامي انقلاب بعد ايران جو وزيراعظم ٿيو. ان کان اڳ مھدي ڊپٽي وزيراعظم هو. پاڻ انجنيرنگ ۾ (شايد ٿرمو ڊائنامڪس ۾) ڊاڪٽوريٽ آهي ۽ سياست ۾ اچڻ کان اڳ تھران يونيورسٽيءَ ۾ انجنيرنگ ڊپارٽمينٽ جو سربراهه (Head) هو.
بھرحال ڳالهه اها آهي ته پراڻي دنيا: يورپ، ايشيا ۽ آفريڪا کنڊ جي ڪنھن به شھر ۾ اسان ڪراچيءَ کان باءِ روڊ پھچي سگهون ٿا. ڪٿي سمنڊ ذرو آهي ته پلين ۽ سرنگهن ذريعي يا ’فيري مسافر جھازن‘ ذريعي ٽپي سگهون ٿا، پر توهان ڪڏهن به ڪنھن کي ڪراچيءَ کان باءِ روڊ آمريڪا جي ڪنھن شھر نيويارڪ يا لاس اينجلس ويندي نه ٻڌو هوندو. هوائي جھاز ذريعي ته اوڀر يا اولهه ڏي لڳاتار رخ ڪرڻ تي پھچي سگهجي ٿو پر ڪار رستي نه. اهو ان ڪري جو اڀرندي طرف يا الھندي پاسي آمريڪا کنڊ تي پھچڻ کان اڳ، دنيا جي ٻن وڏن سمنڊن، ’ائٽلانٽڪ‘ ۽ ’پئسفڪ‘ مان هڪ کي لتاڙڻو پوي ٿو.
اسان ڪراچيءَ کان آمريڪا ويندا هئاسين ته اوڀر جو يا اولھه جو رخ رکندا هئاسين يعني عربي سمنڊ مان نڪري هندي وڏي سمنڊ جي ڇيڙي تي ايندا هئاسين، جيڪو آفريڪا کنڊ کي ڇھي ٿو. اتان آفريڪا جو ڪنارو ڏئي، ڪيپ ٽائون وٽ ڪيپ آف گڊ هوپ واري خوفناڪ سمنڊ وٽ ڦيرو ڪري، ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ داخل ٿي وري اولھه جو رخ ڪندا هئاسين ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ڪراس ڪري آمريڪا کنڊ جي ڪناري تي پھچڻ ۾ 20 ڏينھن لڳي ويندا هئا، پوءِ جي موسم سٺي هوندي هئي ۽ هوا ۽ لھرن جو رخ پٺيان کان هوندو هو ته ٻه ٽي ڏينھن اڳ به پھچندا هئاسين نه ته خراب حالتن ۾ وڌيڪ ڏينھن به لڳا ٿي، جو ڪيپ ٽائون کان نيويارڪ 13000 ڪلوميٽر فاصلو آهي ۽ انهن ڏينھن جا جھاز جيڪي مون هلايا، انهن 24 ڪلاڪن ۾ 500 کان 700 ڪلوميٽر سفر طي ڪيو ٿي.
ڪڏهن ڪڏهن ته هانگ ڪانگ يا جپان جو سامان هجڻ ڪري يا اتان کڻڻ ڪري اسان کي اوڀر طرف جو رخ ڪرڻو پوندو هو. عربي سمنڊ ۽ هندي سمنڊ لتاڙي، ملائيشيا ۽ سنگاپور بعد ڏکڻ چيني سمنڊ لتاڙي، هانگ ڪانگ يا جپان پھچي، اوڀر جو رخ ڪرڻو پوندو هو، جتان کان پئسفڪ سمنڊ شروع ٿئي ٿو ته وڃيو آمريڪا ۽ ڪئناڊا دنگ ڪري. پئسفڪ سمنڊ کڻي ڪجهه ماٺو آهي پر اسان کي ٽوڪيو کان لاس اينجلس (ڪئليفورنيا) يا وئنڪوئر (ڪئناڊا) پھچڻ ۾ ٻارهن تيرهن ڏينھن لڳي ويا ٿَي، جو ٽوڪيو کان لاس اينجلس 9000 کن ڪلوميٽر فاصلو ٿيندو.
هُونءَ ته ڪنھن به بندرگاهه تي بيٺل فائيو اسٽار هوٽل جھڙي اسان جي خوبصورت پاڻيءَ جي جھاز کي اسان جا ڪناري جا آيل مھمان ڏسي ڏاڍي حسرت ڪن ٿا ته ڇا ته جھاز جون خوبصورت ڪئبنون (ڪمرا)، ڊائننگ هال ۽ انهن جا فرنيچر آهن! جھاز هلائڻ وارن جي خذمت چاڪريءَ لاءِ نوڪر چاڪر (بئرا، اسٽيوورڊ)، کائڻ پيئڻ لاءِ ست رڇيون ۽ موسم جي لحاظ کان جھاز هر وقت ايئر ڪنڊيشنڊ يا سينٽرلي هيٽيڊ، ڪمري جي فرج ولايتي چاڪليٽن، ڪيڪ پيسٽرين ۽ مختلف شربتن سان ڀريل... ان کان سواءِ وڏن پگهارن ۽ وڏين سھولتن جو ٻڌي جهاز تي ايندڙ هر مھمان، جھاز تي نوڪري ڪرڻ وارن کي خوش نصيب سمجهي ٿو ۽ هُو پاڻ به جھاز جو مئرين انجنير يا نيويگيشن آفيسر ٿيڻ جو شوق ڪري ٿو. اسان به اسڪول / ڪاليج جي ڏينھن ۾ ڪياماڙي ۽ منھوڙي جي ٽوئرن دوران مختلف ملڪن کان ڪراچيءَ ۾ لنگر انداز مرچنٽ نيويءَ جا جھاز گهمي ۽ انهن تي سفيد يونيفارم ۾ سمارٽ آفيسرن کي ڏسي اهڙو ته متاثر ٿياسين جو اکيون پوري هن فيلڊ ۾ هليا آياسين. پر پوءِ تعليم مڪمل ڪري جيئن ئي سامونڊي نوڪريءَ جي شروعات ڪئيسين ته يڪدم احساس ٿيو ته اهو ضروري ناهي ته All that glitters is gold يعني هر چمڪندڙ شئي سون ناهي.
ماڊرن ٽيڪنالاجي ۽ سائنس جي ڪري جھاز، انجڻيون ويندي بندرگاهه آرامده، خوبصورت ۽ State of Art ته بڻجي ويا آهن، پر سمنڊ ۽ قدرتي آفتون ته ساڳيون آهن! سمنڊ جڏهن سانت آهي ته ان جي خوبصورتي ۽ سونھن کي پَسڻ مان ڪو ٿڪجي ئي نٿو، پر اڄ به سمنڊ بگڙي ٿو، جوش کائي ٿو ته هيڏو وڏو طاقتور لوهي جھاز هڪ ڇوڏو لڳي ٿو، آنڊي جي مريضن وانگر ڦٿڪندو رهي ٿو، اُڀاميل ڇوليون کيس مٿي کڻي ائين سَٽين ٿيون جو جھاز جيHull (ٻاهرين جسم) ۾ ڊينٽ (گِهٻَ) پئجيو وڃن. جھاز جي هيٺان وچ تي ڪا ڇولي اچڻ تي جھاز چيڪاٽ ڪري ٿو ۽ بيد جي لڪڻ وانگر چٻو ٿي، ڪڏهن ڪڏهن ته واقعي ٽڙڪيو به پوي. خراب موسم ۾ چڱي صحت وارا به ’سِي سڪنيس‘ بيماريءَ جو شڪار ٿيو پون، جنھن لاءِ اڄ به خبر نه پئجي سگهي آهي ته اها بيماري ذهني آهي يا جسماني. هڪ طرف ته اٻڙاڪ ۽ الٽيون جھاز ۾ سوار کي بيحال ڪريو وجهن ته ٻئي طرف ڪجهه کائڻ تي دل نٿي چوي. مايوسي اهڙي جو دل چوندي آهي ته جھاز ٻڏي ته جان ڇُٽي. ڪا شئي نه وڻندي آهي. اهڙي صورت ۾ هڪ مسافر ته غشيءَ جي حالت محسوس ڪري سمهي رهي ٿو، پر جھاز هلائڻ واري کي ته نه رڳو رات ۽ ڏينھن واري واچ (ڊيوٽي) ۾ جھاز هلائڻو پوي ٿو پر جھاز جي خرابين کي به منھن ڏيڻ لاءِ وڌيڪ ڊيوٽي به ڪرڻي پوي ٿي، جيئن اهو جلد صحيح ٿي هلڻ لائق ٿي وڃي، ڇو جو جھاز جي حالت ويتر ان وقت وڌيڪ بگڙيو وڃي جڏهن ان جي انجڻ بند ٿيو وڃي ۽ اهو لھرن جي رحم ۽ ڪرم ۾ هليو وڃي ۽ گڏهه وانگر ڪُڏڻ شروع ڪري ٿو.